با پايان جنگ جهاني دوم، جهان با بØران جديدي رو به رو گشت Ùˆ عقايد كمونيستي به Ù†ØÙˆ غير قابل باوري گسترش ياÙت. اين گسترش كه از زمان پيروزي شوروي بر آلمان با ايجاد اØزاب Ú†Ù¾ كمونيستي شروع شده بود پس از جنگ، Ù‡Ùت كشور اروپايي را به سوي خود كشيد Ùˆ Øكومتهاي سوسياليستي را بر سر كار آورد. در Ùرانسه Ùˆ ايتاليا اØزاب كمونيستي Ù†Ùوذ Ùˆ قدرت Ùراواني ياÙتند Ùˆ امريكا به عنوان قدرت برتر پس از جنگ ناچار در صدد چاره جويي برآمد، علي الخصوص آنكه مناطق خاورميانه نيز در معرض خطر قرار گرÙتند Ùˆ هر Ù„Øظه امكان داشت يكي از نواØÙŠ مهم مرز شوروي به كام كمونيسم سقوط كند. بدين ترتيب دولت انگليس Ùˆ متØد ديرينه‌اش امريكا به Ùكر اجراي سياست سد Ù†Ùوذ Ùˆ مهار عقايد كمونيستي در مرزهاي طويل شوروي بر آمدند Ùˆ زمينه اتØاد Ùˆ ÙˆØدت منطقه‌اي را براي مبارزه با آن در پيش گرÙتند.
اين اتØادهاي منطقه‌اي از طريق پيمانهاي دÙاعي، سياسي Ùˆ اقتصادي انجام شد Ùˆ در اروپا به نام پيمان آتلانتيك، در آسيا پيمان بغداد Ùˆ در خاور دور با عنوان پيمان سنتو مشغول به كار شد Ùˆ كمربندي به دور مرزهاي شوروي كشيد.1
شايان ذكر است كه در آن زمان خاورميانه Ùˆ ايرانيان هنوز با چهره جهانخوار امريكا آشنا نشده بودند Ùˆ به دليل Øمايت از ايران در برابر نيروهاي شوروي در خروج از آذربايجان، در نزد ايرانيان مقبول بودند Ùˆ گاه پاره‌اي از رجال يا سياستمداران چون قوام السلطنه در طول دوران زمامداري خود سعي نموده بودند با استÙاده از Øضور امريكا در كشور تا Øدي از زياده خواهيها Ùˆ زورگوييهاي همسايگان شمالي (شوروي) Ùˆ جنوبي ( انگليس) بكاهند. البته آغاز سياست ايستادگي امريكا در برابر گسترش كمونيسم در جهان را مي‌توان ايستادگي آن دولت در برابر شوروي در مورد تخليه ايران دانست.2 اندكي بعد زياده خواهيهاي روسيه در مورد بغازهاي تركيه Ùˆ جنگ داخلي يونان در نهايت امريكا را به Øمايت از اروپا واداشت Ùˆ به ايجاد پيمان آتلانتيك شمالي (ناتو) دست زد، تا با Øضور نظامي خود در اروپا، وضعيت سياسي آنجا را تثبيت كند.3 همزمان با تشكيل پيمان آتلانتيك، Ùكر ايجاد سازمان دÙاعي خاورميانه Ùˆ خاور دور نيز در Ù…ØاÙÙ„ غربي Ù…Ø·Ø±Ø Ú¯Ø´Øª به طوري كه در Ùوريه 1949 Ù… نجم الدين صادق وزير امور خارجه تركيه اظهار داشت: «دولت متبوع او ادامه Ùˆ تكميل سيستم دÙاعي آتلانتيك را از طريق يك پيمان مشابه در خاورميانه مورد مطالعه قرار داده است».4
چندي بعد كنستانتين تسالداريس وزير امور خارجه يونان Ú¯Ùت با انعقاد پيمان دÙاعي بين تركيه، يونان، مصر، عراق، لبنان، عربستان سعودي، اردن، ايران Ùˆ پاكستان مواÙÙ‚ است. اين تواÙÙ‚ كه با ارسال اسلØÙ‡ Ùˆ جنگ اÙزارهاي مدرن به عراق Ùˆ مصر Ùˆ اردن Ùˆ تركيه كامل شد، در 25 مه 1950 منجر به اعلاميه مشترك انگليس Ùˆ امريكا گرديد كه در آن اعلاميه سه دولت انگليس Ùˆ امريكا Ùˆ Ùرانسه، ايجاد پيمان دÙاعي خاورميانه را مد نظر قرار داده بودند. آنان در اكتبر سال 1951 Ù… در پايان كنÙرانس آنكارا تأسيس Ùرماندهي نظامي خاورميانه را Ù…Ùيد دانستند Ùˆ يادداشتهايي به كشورهاي خاورميانه ارسال كردند Ùˆ آنان را براي شركت در يك پيمان منطقه‌اي تشويق كردند، اما از ارسال يادداشت به دولت ايران خودداري ورزيدند، زيرا در آن هنگام اختلا٠ايران Ùˆ انگليس بر سر مسئله Ù†Ùت به اوج خود رسيده بود Ùˆ اصولاً شركت در پيمانهاي نظامي با سياست موازنه منÙÙŠ Øكومت دكتر مصدق تطبيق نداشت.
دولت مصر نيز به عنوان واكنش به اين يادداشت قرارداد 1936 Ù… خود را با انگلستان به صورت يك جانبه لغو كرد. دولت شوروي هم يادداشت شديد اللØني براي دول غربي Ùˆ هشدارهايي به دولتهاي خاورميانه داد Ùˆ آنان را از مشاركت در دسته‌ بنديهاي نظامي ضد شوروي بر Øذر داشت.5
پس از كودتاي 28 مرداد 1332 Ø´ Ùˆ سقوط دولت مصدق، جان Ùاستر دالاس وزير خارجه امريكا Ùˆ آنتوني ايدن وزير خارجه انگليس تلاش براي تأسيس سازمان دÙاعي خاورميانه را كه مي‌بايست مكمل پيمان آتلانتيك شمالي باشد از سر گرÙتند . آغاز Ú¯Ùتگوهاي الØاق رسمي ايران به پيمان بغداد (سنتو) همزمان با صدارت Øسين علاء بود. Ùاستر دالاس دوست قديمي علاء در زمان سÙارتش در امريكا، كه به تازگي به وزارت امور خارجه امريكا رسيده بود، در يك ديدار رسمي در ايران، از الØاق ايران به پيمان اظهار خوشوقتي كرد Ùˆ علاء نيز متذكر شد كه Øضور دولت امريكا در اين پيمان Ùˆ دوستي با امريكا، ايران را در برابر خطر كمونيسم ØÙظ خواهد كرد.6
در نهايت ايران در 30 مهر 1334 Ø´ (22 اكتبر 1955 Ù…) به پيمان بغداد ملØÙ‚ شد، اما دولت امريكا به چند دليل از شركت در اين پيمان خودداري ورزيد Ùˆ Ùقط به شراكت در كميته‌هاي نظامي اكتÙا نمود،7 چرا كه نمي‌خواست مصر را از خود برنجاند Ùˆ از همه مهمتر اين كه در آن تاريخ هنوز خاورميانه تØت Ù†Ùوذ اختصاصي انگلستان بود Ùˆ اين كشور مايل بود خود سرپرستي پيمان بغداد را بر عهده داشته باشد.8
تشكيلات سازمان پيمان مركزي(cen.t.o (centeral treaty organization)
سازمان پيمان مركزي، سنتو، سازمان دÙاعي دسته جمعي كشورهاي تركيه، ايران، پاكستان Ùˆ انگلستان بود كه امنيت مشترك منطقه را در مقابله با گسترش كمونيسم بر عهده داشت. امريكا با دادن بودجه‌اي برابر دولت انگليس بدون عضويت، بر اغلب كميته‌ها نظارت مي‌كرد . اين سازمان شامل شوراي مركزي بود كه سالي يك بار در پايتخت يكي از كشورهاي عضو به رياست نخست وزير يا وزير امور خارجه متبوع برگزار مي‌گرديد Ùˆ به امور مختل٠اين پيمان رسيدگي مي‌نمود. البته اين شورا داراي شوراي معاونين بود كه هر دو Ù‡Ùته يك بار در مركز دبيرخانه سنتو در آنكارا Ùˆ از سÙراي كشورهاي عضو Ùˆ سÙير امريكا Ùˆ انگليس تشكيل مي‌شد . شوراي عالي يا شوراي مركزي شامل چند كميته اصلي: نظامي، اقتصادي، بهداشت، كشاورزي، ضد خرابكاري Ùˆ روابط تشكيل مي‌گرديد Ùˆ هد٠همه اين كميته‌ها تقويت بخش نظامي Ùˆ تسهيل Ùعاليت آنها بود. دبيرخانه‌اي نيز وجود داشت كه وظيÙÙ‡ ØÙظ Ùˆ ارتباط با ساير سازمانهاي بين المللي را بر عهده داشت . اين پست تنها در خدمت ايران بود Ùˆ عباسعلي خلعتبري عهده دار اين مقام بود.9 با اين تشكيلات انگلستان Ùˆ امريكا كليه Ùعاليتهاي Øياتي منطقه را در دست گرÙته بودند Ùˆ بر Øوزه وسيعي از خاورميانه نظارت مي‌كردند.
در بين مردم ايران اين پيمان با توجه به مبارزاتي كه در خلال جريان نهضت ملي Ù†Ùت بر عليه انگليس انجام شده بود، چندان خوشايند نمي‌نمود. آزاديخواهان Ùˆ وطن پرستان اين اقدام را مورد نكوهش قرار دادند. از اين ميان نواب صÙوي Ùˆ جمعيت Ùدائيان اسلام بودند كه بلاÙاصله در مقابل اين اقدام عكس العمل نشان دادند Ùˆ Ùوراً نقشه قتل Øسين علاء نخست وزير وقت را پي ريزي كردند. بدين ترتيب يكي از اعضاي Ùدائيان اسلام به نام مظÙر علي ذوالقدر مامور اجراي اين نقشه شد Ùˆ در روز 25 آبان 1334 هنگامي كه Øسين علاء در مسجد شاه در مجلس ترØيم سيد مصطÙÙŠ كاشاني نماينده مجلس Ùˆ Ùرزند آيت الله كاشاني Øضور ياÙت، مورد سوء قصد قرار گرÙت ولي گلوله از لوله اسلØÙ‡ خارج نشد Ùˆ ضارب با دسته اسلØÙ‡ Ù…Øكم بر سر علاء كوبيد Ùˆ Øسين علاء را به سختي از ناØيه سر Ù…Ø¬Ø±ÙˆØ Ø³Ø§Ø®Øª.
Øسين علاء Ùرداي آن روز در Øالي كه سرش باند پيچي بود، براي شركت در كنÙرانس پيمان بغداد عازم عراق شد.10 Ùرماندار نظامي تهران همان روز دستورتعقيب Ùدائيان اسلام را صادر نمود Ùˆ در اول آذر 1334 Ø´ سيد مجتبي نواب صÙوي رهبر جمعيت Ùدائيان اسلام Ùˆ اعضاي اصلي آن از طر٠مامورين Ùرماندار نظامي بازداشت 11 Ùˆ در دادگاه نظامي دادگاهي Ùˆ به اعدام Ù…Øكوم گشتند. به دنبال اين جريان آيت الله كاشاني مبارز نستوه، دكتر مظÙر بقايي، علي زهري، Øسين مكي Ùˆ عبدالقدير به اتهام شركت در ترور رزم‌آرا بازداشت شدند.
آيت الله كاشاني در جريان بازجويي صريØاً اظهار نمود : «من مجتهد جامع الشرايط هستم Ùˆ تشخيص دادم رزم آرا مهدورالدم است، لذا Ùرمان قتل او را صادر نمودم12» اندكي بعد رژيم به دليل بØراني بودن اوضاع؛ آيت الله كاشاني، دكتر بقايي Ùˆ ساير بازداشت شدگان را آزاد نمود.13
در كشور عراق نارضايتي مردم از رژيم خودكامه Ùˆ عضويت در پيمان بغداد رنگ Ùˆ بوي شديدتر داشت به طوري كه اين نارضايتي منجر به قيام Ùˆ سرانجام كودتاي 14 ژوئيه 1958 گرديد. ملك Ùيصل پادشاه عراق وعده زيادي از مقامات آن كشور به قتل رسيدند، رژيم سلطنتي در عراق ساقط Ùˆ رژيم جمهوري برقرار شد Ùˆ دولت جديد عراق خروج اين كشور را از پيمان بغداد اعلام نمود. اين امر موجب خوشنودي روسيه شد Ùˆ لي پيمان بغداد منØÙ„ نشد Ùˆ به نام پيمان سنتو به آنكارا منتقل گشت.
دولت اتØاد جماهير شوروي پس ازمرگ استالين سياست همزيستي مسالمت آميز را در پيش گرÙت Ùˆ به مجرد الØاق ايران به پيمان بغداد (سنتو) سه يادداشت اعتراض آميز پي در پي به ايران Ùرستاد، چرا كه يكي از اصول سياست خارجي شوروي مخالÙت شديد با هر نوع گروهبندي ضد كمونيستي بود.14
دولت ايران جوابيه‌اي به اين سه يادداشت اعتراض آميز داد. طي يادداشت رسمي به دولت شوروي اطمينان داد كه به هيچ كشوري اجازه تأسيس پايگاه پرتاب موشك در خاك ايران داده نخواهد شد Ùˆ اين پيمان تنها يك پيمان دÙاعي مي‌باشد.15 بدين ترتيب دولت شوروي نمايندگاني براي مذاكره Ùˆ عقد يك پيمان همكاري عدم تجاوز به ايران Ùرستاد Ùˆ سرانجام مذاكرات مذكور در 11 آذر 1333 به امضاي مواÙقتنامه ØÙ„ مسائل مرزي ايران Ùˆ شوروي انجاميد Ùˆ به دنبال آن تكلي٠2500 كيلومتر مرز مشترك بين دو كشور روشن Ùˆ طلاهاي ايران مسترد شد.16
پس از الØاق ايران به پيمان بغداد، چون تجهيزات جنگي كشورهاي عضو پيمان مي‌بايست يكسان مي‌شد، تغييرات دامنه داري در ارتش ايران داده شد Ùˆ سازمان جديدي تØت نظر مستشاران نظامي امريكايي پي ريزي گرديد. تشكيلات ارتش ايران تغيير كرد Ùˆ پنج سپاه به جاي لشكرهاي سابق ايجاد شد به طوري كه به جاي ستاد ارتش، ستادهاي نيروي زميني Ùˆ هوايي Ùˆ ستاد كل تشكيل گرديد Ùˆ كليه كشورهاي عضو موظ٠شدند كه در ارتش جديد از سلاØها Ùˆ مهمات امريكايي استÙاده نمايند. دولت امريكا جهت دستيابي دول Ùوق به اين تشكيلات طي چند دوره، كمكهاي بلاعوض Ùˆ وامهاي كلان قيمت در اختيار ايران نهاد.17
بدين ترتيب در اول شهريور 1334 Ø´ ستاد ارتش ايران با سازمان جديدي كه مقتبس از سازمان نظامي امريكا بود آغاز به كار كرد. سپهبد عبدالله هدايت به رياست ستاد مشترك Ùˆ سرلشكر هدايت گيلانشاه به رياست ستاد هوايي منصوب شدند. سرلشكر ميرجلالي معاونت ستاد مشترك Ùˆ سرلشكر اØمد وثوق سمت وزارت جنگ را بر عهده گرÙتند. در پانزدهم همان ماه در ستاد ارتش اداره‌اي به نام اطلاعات تشكيل شد. اين اداره همه روزه اخبار Ù…Øرمانه نيروهاي سه گانه را جمع آوري Ùˆ تسليم رئيس ستاد مي‌نمود. به دنبال اين تغييرات امريكا در 2 تير 1335 Ø´ چهار هواپيماي جت Ùˆ در 30 تير سي عرّاده توپ نود ميلي متري از Ù…ØÙ„ كمكهاي نظامي امريكا به ايران داد Ùˆ به كشورهاي عضو پيمان سنتو وعده ارسال كمكهاي نظامي داد.18
پيمان سنتو گرچه در ظاهر يك پيمان دÙاعي مشترك بين كشورهاي خاورميانه بود ولي در واقع در راستاي اهدا٠استعماري انگلستان در خاورميانه قرار داشت، به طوري كه خط دÙاعي ايران در مقابل تهاجم اØتمالي شوروي مانند تقسيم بنديهاي پيشين دول استعماري در سالهاي 1907 Ùˆ 1911 Ù…ØŒ كوههاي زاگرس در نظر گرÙته شده بود، امري كه از همان ابتدا مورد اعتراض ايران قرار داشت19. بديهي است كه هد٠اصلي اين تقسيم بندي ØÙظ چاهها Ùˆ ذخائر Ù†Ùتي خاورميانه Ùˆ ايران بود كه در تسلط انگليس Ùˆ امريكا قرارداشت. بدين ترتيب مشخص بود كه اين پيمان Ùˆ Ùعاليت گروههاي مختل٠آن تنها در راستاي اهدا٠استعماري دول خارجي قرار داشت Ùˆ در عمل ضامن استقلال Ùˆ تماميت ايران نبود. Ùريدون سنجر يكي از نمايندگان ايران درباره اين پيمان در خاطرات خود مي‌نويسد:
در همان Ù‡Ùته اول ورودم به ستاد نظامي پيمان در بغداد متوجه شدم كه اين پيمان قبل از هر چيز Ùˆ بيش از هر چيز، يك سازمان سياسي تبليغاتي است Ùˆ كار آن بيشتر تشكيل كنÙرانسها Ùˆ شوراهاي ماهيانه Ùˆ شش ماهه Ùˆ ساليانه با عكس Ùˆ تÙصيلات Ùˆ برگزاري ميهمانيهاي شبانه Ùˆ كوكتل پارتيها است. البته براي خالي نبودن عريضه يكي دو سه پرونده به نام Ø·Ø±Ø Ù‡Ù… تهيه شده بود كه بيشتر شامل اطلاعاتي ناقص از قدرت نظامي Ùˆ گسترش نيروهاي سه گانه شوروي بود. غير از اينها پرونده به درد بخوري كه به عنوان Ø·Ø±Ø Ø¯Ùاعي شود آن را روي نقشه پياده كرد، ارائه نمي‌كرد Ùˆ معلوم نبود كه نيروهاي عضو پيمان روي كدام خط دÙاعي گسترش پيدا مي‌كنند Ùˆ عمليات خود را به Ú†Ù‡ ترتيب با هم هماهنگ خواهند كرد. Øتي از نظر تعيين يك خط دÙاعي كلي هم از ابتدا اختلا٠وجود داشت. 20
به دنبال كش٠چاه Ù†Ùت البرز در نزديكي قم در تاريخ 1335 Ø´ كه در نهايت توسط متخصصين امريكايي به بهره‌برداري رسيد، منطقه البرز نيز منطقه نظامي اعلام شد Ùˆ دو گردان سرباز به Ùرماندهي سرلشكر آريانا به Ù…ØاÙظت در آن پرداختند. از اين به بعد پيمان سنتو سلسله جبال البرز را جهت دÙاع Ùˆ مقاومت در برابر Øمله اØتمالي شوروي مد نظر قرار داد.
پيمان سنتو پس از جريان جنگهاي هند Ùˆ پاكستان Ùˆ تأسيس كشور بنگلادش سست شد. تبليغات شوروي نيز بر عليه اين پيمان بسيار كارساز بود. با خروج نيروهاي انگليسي از مناطق واقع در شرق سوئز از جمله خليج Ùارس در آذر 1350 Ø´ØŒ يك بار ديگر توجه همگان به پيمان سنتو جلب شد. اندكي بعد نيكسون رئيس جمهور امريكا اعلام نمود كه از اين به بعد كشورهاي منطقه مي‌بايست خودشان مسئوليت امنيت Ùˆ دÙاع از خود را بر عهده بگيرند. بدين ترتيب زوال پيمان سنتو نمايان شد. دولت ايران يك ماه پس از پيروزي انقلاب در 21 اسÙند 1357 از پيمان سنتو خارج گرديد Ùˆ اين پيمان در Ùروردين 1358 رسماً منØÙ„ شد21
_______________________________
1 هوشنگ ازغندي، دولت دست نشانده، (تهران، قومس، اول، 1376)، ص 374 ـ 375.
2 همان، ص 183.
3 هوشنگ مهدوي، سياست خارجي ايران در دوران پهلوي (1357 ـ 1300)، ص 141ـ 142.
4 ازغندي، ص 183.
5 باقر عاقلي، نخست وزيران ايران از مشيرالدوله تا بختيار، ص835.
6 سند ش 19ـ 32ـ 47533 موجود در آرشيو موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران.
7 علي اصغر شميم، ايران در دور ه سلطنت پهلوي، ص 153.
8 باقر عاقلي، ص 836.
9 كتابچه سازمان پيمان منطقه‌اي (سنتو)ØŒ چاپ دÙتر همكاريهاي بين المللي (موجود در آرشيو موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران).
10 باقر عاقلي، ص 842 ـ 845.
11 باقر عاقلي، روزشمار تاريخ معاصر ايران، ج2، ص 60ـ 61.
12 باقر عاقلي، Ø´Ø±Ø Øال رجال سياسي Ùˆ نظامي معاصر ايران، ج3ØŒ ص 1378.
13 همانجا.
14 ميرÙندرسكي، در همسايگي خرس، ص 85.
15 ميرÙندرسكي، ص 84Ù€ 86.
16 هوشنگ مهدوي، سياست خارجي ايران در دوره پهلوي، ص 242.
17 باقر عاقلي، روزشمار تاريخ معاصر ايران، ج2، ص 54 و 60 ـ 63.
18 همان، ص 63ـ 69.
19 Ùريدون سنجر ØŒ Øاصل چهل سال خدمت، ص 180 Ù€ 181.
20 همانجا.
21 باقر عاقلي، نخست وزيران ايران از مشيرالدوله تا بختيار، ص 837 ـ 838.
ايران و پيمان سنتو
چاپ 
ارسال براي دوست