برخورد امريکا با شاه و انقلاب ايران
نگاهي اجمالي به تاريخچه روابط سياسي بين ايالات متØده Ùˆ ايران نشان مي دهد اولين تنش بين دو دولت در زمان سلطنت رضا شاه رخ داده است.کشمکش رضاشاه Ùˆ امريکادر آذر ماه 1314 شمسي غÙار جلال علا (جلال السلطنه) وزير مختار ايران در واشنگتن به علت سرعت غيرمجاز هنگام رانندگي، توسط مامور راهنمايي متوق٠مي شود Ùˆ او خود را وزير مختار ايران معرÙÙŠ مي کند، اما چون در زبان انگليسي اين کلمه معني کشيش را هم مي دهد، مامور گمان مي کند او کشيش ÙŠÚ©ÙŠ از دهات اطرا٠است Ùˆ براي او اØترامي قائل نمي شود .همسر انگليسي جلال السلطنه با کي٠دستي خود به سر مامور مي کوبد Ùˆ مامور عصباني هم به غÙار جلال دستبند مي زند Ùˆ او را به پاسگاه پليس شهر الکتون مي برد Ú©Ù‡ در آنجا به Ù…Øض شناسايي، او Ùˆ همسرش را آزاد مي کنند. بلا Ùاصله ايران از امريکا تقاضاي عذر خواهي مي کند، ولي نه تنها امريکايي ها عذر خواهي نمي کنند، بلکه «کردل هال»وزير امور خارجه وقت امريکا در ÙŠÚ© Ú©Ù†Ùرانس مطبوعاتي اعلام مي دارد؛ دولت ما هميشه به ماموران سياسي خود سÙارش مي کند مصونيت سياسي نبايد موجب رÙتار غيرمسوولانه، توهين آميز Ùˆ همچنين خلا٠مقررات کشور خارجي Ù…ØÙ„ ماموريت شان شود. خودداري از عذرخواهي، اظهارات «کردل هال» Ùˆ توهين هاي روزنامه هاي امريکايي Ú©Ù‡ رضا شاه را «شاگرد مهتر انگلستان» ناميده بودند، خشم رضا شاه را بر انگيخت Ùˆ دستور قطع روابط سياسي با ايالات متØده را داد . اما امريکا سÙارت خود در تهران را تعطيل نکرد Ùˆ ÙŠÚ© کاردار در تهران باقي گذاشت. اين تيرگي در روابط تا 1317 همچنان بين دو دولت باقي ماند. Ú¯Ùته مي شود در اواخر سال 1317 شمسي روزولت رئيس جمهور وقت امريکا ÙŠÚ© نماينده ويژه به تهران مي Ùرستد تا رسماً بابت بازداشت غÙار جلال از ايران عذر خواهي کند، Ú©Ù‡ به دنبال آن در دي ماه همان سال روابط سياسي بين دو کشور مجدداً برقرار مي شود Ùˆ Ù…Øمد شايسته به عنوان وزير مختار ايران در واشنگتن تعيين مي شود.مطالعه روابط ÙÙŠ ما بين در عصر Ù…Øمد رضا نشانگر دوستي بين جمهوريخواهان Ùˆ رژيم استبدادي وي است. Ù…Øمد رضا هميشه از به قدرت رسيدن دموکرات ها بر کرسي رياست جمهوري امريکا هراس داشته است؛ شاهد اين مدعا مشکلات بسيار Ù…Øمد رضا با دولت امريکا در دوران رياست جمهوري جان ا٠کندي Ùˆ جيمي کارتر دموکرات است Ú©Ù‡ تا عادي شدن روابط ÙÙŠ ما بين Ùراز Ùˆ نشيب هاي بسياري پشت سر گذاشته شده است . با روي کار آمدن جيمي کارتر تغييري اساسي در سياست خارجي امريکا ايجاد مي شود، به اين صورت Ú©Ù‡ سياست رعايت Øقوق بشر، خصوصاً در کشورهاي ديکتاتوري جهان سوم Ú©Ù‡ سابق بر اين مورد Øمايت کامل امريکا بوده است، بيشتر بايد مد نظر گرÙته شود. کشورهايي مثل برزيل، کره جنوبي Ùˆ ايران بيشتر مورد نظر کارتر بودند. شايد بتوان دکترين Øقوق بشر کارتر را با دکترين « تغيير» باراک اوباما مقايسه کرد چرا Ú©Ù‡ هر دو Ù†Ùر با اعلام اين دکترين به عنوان الگوي سياست خود موجبات انتخاب خود به عنوان رئيس جمهور دموکرات امريکا را Ùراهم کردند. کارتر پس از نيکسون Ùˆ Ùورد جمهوريخواه (Ùورد معاون نيکسون پس از رسوايي واترگيت Ùˆ استعÙاي وي به عنوان جانشين او Ùˆ رئيس جمهور امريکا آمد) انتخاب شد. رهنامه « تغيير» اوباما هم در پي سياست هاي جرج بوش برگ برنده اوباما در برابر Ù…Ú© کين جمهوريخواه در اين انتخابات بود. به طور خلاصه دکترين کارتر شامل موارد زير مي شد.1- خودداري از ادامه جنگ سرد با شوروي Ùˆ بهبود روابط شرق Ùˆ غرب 2- رعايت Øقوق بشر به خصوص در کشور هاي ديکتاتوري جهان سوم 3- Ù…Øدوديت Ùروش بي رويه تسليØات به رژيم هاي استبدادي Ú©Ù‡ سابق بر اين بر اساس جنگ سرد مورد Øمايت امريکا بودند، Ùˆ امريکا از ترس اينکه اين کشور ها به دام کمونيسم نيÙتند، از آنها Øمايت مي کرد. بازتاب اين سياست در برهه هاي مختل٠زماني از طر٠شاه متÙاوت بوده است، به طوري Ú©Ù‡ در ابتدا ايران درک درستي از اين سياست ندارد Ùˆ سعي مي کند با گذر زمان بيشتر با زواياي سياست خارجي جديد ايالات متØده آشنا شود، هرچند در برخي از موارد Ù…Øدوديت هاي ايجاد شده امريکا موجب خشم Ù…Øمد رضا نيز شد، براي مثال Ù…Øدود کردن Ùروش بي رويه تسليØات جنگي به ايران سبب شد شاه امريکا را تهديد کند Ú©Ù‡ اگر امريکا Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÙŠ مورد نياز ايران را تامين نکند، ايران از بازارهاي نظامي ساير کشور ها اين تسليØات را تهيه خواهد کرد. (البته در نهايت هم شاه در سÙر خود به امريکا Ùˆ در ديدار با کارتر او را راضي مي کند Ú©Ù‡ در ازاي ثابت Ù†Ú¯Ù‡ داشتن قيمت Ù†Ùت در اوپک، کارتر هم اجازه Ùروش تسليØات را به ايران بدهد.) به نظر مي رسد شاه در ابتدا بر اين اعتقاد بوده است Ú©Ù‡ اين Ù…Øدوديتي است گذرا، Ú©Ù‡ از سوي کارتر جهت Ùريب اÙکار عمومي اعمال شده است Ùˆ در آينده اي نه چندان دور اثري از آن باقي نخواهد ماند.اما با گذشت زمان Ùˆ مصاØبه هاي جيمي کارتر با مطبوعات غربي Ùˆ با روشن کردن جوانب مختل٠الگوي سياست خارجي جديد خود، شاه متوجه جدي بودن قضيه شد. در مقابل ØŒ او هم استراتژي جديدي در پيش گرÙت، به اين صورت Ú©Ù‡ شاه Ùˆ مقامات ارشد رژيم در مصاØبه هاي مختل٠ايران را مهد Øقوق بشر دانستند Ùˆ با ارجاع به منشور 2500 سال قبل کوروش Ú©Ù‡ در آن براي نخستين بار از Øقوق بشر Ùˆ همزيستي مسالمت آميز سخن Ú¯Ùته شده بود، ايران را مستØÙ‚ سردمداري برقراري Øقوق بشر دانستند Ùˆ اعلام داشتند ايران سال هاست Ú©Ù‡ بر اساس اين منشور عمل مي کند Ùˆ Øتي به کشور هاي غربي Ùˆ امريکا هم توصيه مي کند براي اجراي صØÙŠØ Ø§ÙŠÙ† سياست، از ايران الگو برداري کنند Ùˆ ايران هم Øاضر است هرگونه Ú©Ù…Ú©ÙŠ جهت پيشرÙت Øقوق بشر به ساير کشور ها به ويژه امريکا ارائه دهد. با وجود اينکه شاه Ùˆ اطراÙيانش تظاهر به رعايت Øقوق بشر Ùˆ اØترام به موازين آن را از خود نشان مي دادند، اما امريکا Ùˆ اÙکار عمومي جهان کماکان Ù…Øمد رضا را ناقض Øقوق بشر مي دانستند. (گر Ú†Ù‡ نمي توان از آزادي زندانيان سياسي در ماه هاي آخر سلطنت Ù…Øمد رضا هم به سادگي عبور کرد، اما آن خود مبØثي Ù…Ùصل است Ùˆ در اين مجال اندک نمي گنجد).شاه وقتي ديد تمام تلاش هايش بي اثر مانده است، چهره ديگري از خود به نمايش گذاشت؛ به اين صورت Ú©Ù‡ شخص Ù…Øمدرضا، شخصيت هاي برجسته نظام Ùˆ مطبوعات (اين اتهامات در ابتدا به کشور هاي غربي، به جز امريکا زده مي شد اما به تدريج Ùˆ با ادامه Ùشارهاي امريکا، نوک پيکان Øملات متوجه امريکا شد) غرب را متهم به کارشکني در قبال پيشرÙت هاي ايران در زمينه هاي مختل٠مي کرد. (طي اين مدت امکان نداشت شما روزنامه يي را مطالعه کنيد Ùˆ در آن سخني از کارشکني Ùˆ Øسادت غرب Ùˆ امريکا در مقابل پيشرÙت هاي روز اÙزون ايران نيامده باشد.) شاه در اين برهه کراراً اعلام داشت دنيا نمي تواند استقلال اقتصادي Ùˆ پيشرÙت هاي ايران در زمينه هاي مختل٠علمي، صنعتي Ùˆ خودکÙايي مالي را تØمل کند Ùˆ همچنين به زعم او، Ù†Ùت ديگر به ÙŠÚ© ابزار قدرتمند جهت رسيدن به اهداÙØ´ تبديل شده بود Ùˆ Øالا شرايط با زمان قرارداد کنسرسيوم 1332 متÙاوت بود. همان طور Ú©Ù‡ Ú¯Ùتيم ÙŠÚ©ÙŠ از اصول دکترين Øقوق بشر کارتر، Ù…Øدود کردن Ùروش بي رويه تسليØات جنگي به رژيم هاي Ùوق الذکر بود، اما نکته اي Ú©Ù‡ شايد کارتر آن طور Ú©Ù‡ بايد Ùˆ شايد به آن توجه نکرده بود، ميزان قوت Ùˆ ضع٠اين رژيم ها در برابر اين Ù…Øدوديت ها بود چرا Ú©Ù‡ در ميان اين کشور ها (کره جنوبي، برزيل، ايران Ùˆ...) Øکومت ايران پايين ترين ميزان مشروعيت Ùˆ بيشترين مخال٠را در ميان مردم داشت Ùˆ طبعاً بيش از ساير رژيم ها ضربه پذير بود.در ابتدا بسياري از نمايندگان کنگره، خصوصاً نمايندگان جمهوريخواه به کارتر هشدار دادند اين سياست در مقابل ايران، نه تنها جواب نخواهد داد، بلکه ممکن است سبب از دست رÙتن ايران براي امريکا شود گر Ú†Ù‡ انگيزه اين هشدار ها متÙاوت بود. بعضي از نمايندگان به دليل داشتن رابطه با گروه هاي ذي Ù†Ùوذ نظامي، برخي به دليل دوستي با شخص شاه Ùˆ مقامات ارشد رژيم Ùˆ برخي نيز به دليل اينکه ايران را دوست امريکا Ùˆ طبعاً دوست اسرائيل در ÙŠÚ©ÙŠ از استراتژيک ترين مناطق دنيا مي دانستند. به هرØال با اينکه کارتر در ابتدا ظاهراً بر اجراي اين سياست در قبال ايران تاکيد داشت، اما در نهايت تمامي عوامل Ùوق الذکر Ùˆ همچنين وعده شاه براي ثابت نگاه داشتن قيمت Ù†Ùت در اوپک، سبب شد کارتر کوتاه بيايد Ùˆ دستور اجازه Ùروش تسليØات جنگي به Ù…Øمد رضا را صادر کند. (اما همچنان اÙکار عمومي جهان، شاه را ÙŠÚ© ديکتاتور Ú©Ù‡ به مردم کشورش آزادي بيان Ùˆ ابراز عقيده نمي دهد، مي دانست)ÙŠÚ©ÙŠ از مشکلات بزرگ کارتر Ùˆ دولت او در مورد ايران ( Ú©Ù‡ باعث رواج Ùرضيه توطئه نيز شده ) عدم شناخت صØÙŠØ Ø§Ùˆ از شرايط روز ايران Ùˆ همچنين ميزان مقبوليت رژيم Ùˆ شخص شاه در ميان مردم بود .اين عدم شناخت شرايط از اختلا٠نظر بين سران امريکا نيز نشات مي گرÙت . اگر نگاهي گذرا به اين اختلا٠آرا داشته باشيم، متوجه خواهيم شد Ú©Ù‡ کارتر کار بسيار مشکلي براي انتخاب استراتژي صØÙŠØ Ø¯Ø± مقابل انقلاب مردمي ايران داشته است. ريچارد هلمز رئيس سابق سازمان سيا Ùˆ سÙير ايالات متØده در ايران (تا سال 1356) رژيم Ù…Øمد رضا را ÙŠÚ©ÙŠ از با ثبات ترين Ùˆ مقبول ترين رژيم هاي دنيا مي دانست Ùˆ معتقد بود، Ú©ÙˆÚ†Ú© ترين خطري شاه Ùˆ رژيم او را تهديد نمي کند . اما ويليام سوليوان آخرين سÙير ايالات متØده در ايران Ú©Ù‡ شاه را مهره يي سوخته مي دانست، معتقد بود شاه شخص بي عرضه اي است Ú©Ù‡ هم مقبوليت Ùˆ مشروعيت خود را از دست داده Ùˆ هم توانايي کنترل شرايط بØراني به وجود آمده را ندارد. او معتقد بود بايد با امام Ùˆ طرÙدارانش کنار آمد، چرا Ú©Ù‡ مي توان اميدوار بود روابط Øسنه با ايران در زمان شاه، بدون وارد شدن خدشه اي با رژيم جديد هم ادامه يابد. از طرÙÙŠ اعتقاد برژينسکي ( مشاور امنيت ملي وقت امريکا ) بر اجراي سياست مشت آهنين Ùˆ کشتار دسته جمعي مردم Ùˆ مخالÙان بود. او همچنين معتقد به Øمايت همه جانبه امريکا از شاه بود Ùˆ چنين اظهار مي داشت Ú©Ù‡ مناÙع امريکا در اين است Ú©Ù‡ شاه در ايران باقي بماند، Øتي با زور يا کودتا. از سوي ديگر سايرونس ونس وزير امور خارجه وقت امريکا بر اين اعتقاد بود Ú©Ù‡ شاه بايد ايران را ترک کند Ùˆ ايالات متØده با Øمايت ÙŠÚ© Øکومت انتقالي، به برقراري نظم در ايران Ú©Ù…Ú© کند. خود کارتر هم Ú©Ù‡ ÙŠÚ© سال قبل در دي ماه 56 براي مراسم شب ژانويه به تهران آمده بود Ùˆ اعلام کرده بود ايران، جزيره ثبات در ÙŠÚ©ÙŠ از بØران خيزترين مناطق دنيا است، در اثر انقلاب مردمي ايران گيج شده بود Ùˆ بدون اينکه راهکاري ارائه کند، مي Ú¯Ùت؛ به نظر شما با مردمي ترين Ùˆ پرطرÙدار ترين انقلاب قرن Ú†Ù‡ مي توان کرد؟Øتي سازمان سيا هم نتوانسته بود عمق نا رضايتي مردم را پيش بيني کند. استانسÙيلد ترنر رئيس وقت سازمان سيا، بعد ها ضمن اعترا٠به اينکه سيا نتوانسته بود قدرت مخالÙان را درست تخمين بزند، بر اين نکته نيز تاکيد مي ورزد Ú©Ù‡ نه تنها سيا، بلکه تمامي سازمان هاي اطلاعاتي دنيا نيز در تخمين شرايط آن زمان ايران دچار اشتباه شده بودند Ùˆ واقعاً نمي دانستند Ú©Ù‡ مي توان نارضايتي مردم را با توطئه اي مثل 28 مرداد 32 خاموش کرد، يا اينکه نه، اين بار قضيه جدي تر است.در 15 دي ماه 57 Ú©Ù†Ùرانسي در گوادلوپ Ùˆ با Øضور کارتر، ژيسکاردستن از Ùرانسه، جيمز کالاهان از انگلستان Ùˆ هلموت اشميت از آلمان در مورد Ù†Øوه برخورد با Øوادث ايران برگزار شد، Ú©Ù‡ در آن راه ØÙ„ هاي گوناگوني Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ØŒ اما Ùرانسه با قاطعيت بيشتري معتقد بود کار شاه تمام شده است، چرا Ú©Ù‡ گزارش هايي Ú©Ù‡ از نوÙÙ„ لوشاتو مي رسيد، گوياي اين مطلب بود Ú©Ù‡ Ù…Øمد رضا پهلوي در آينده ايران نقشي نخواهد داشت؛ در نهايت هم کشورهاي اروپايي به ويژه Ùرانسه توانستند امريکا را متقاعد کنند Ú©Ù‡ شاه بايد ايران را ترک کند Ùˆ جاي خود را به ÙŠÚ© دولت غيرنظامي بدهد، Ùˆ اين گونه بود Ú©Ù‡ سايرونس ونس در 21 دي ماه به عنوان سخنگوي چهار کشور Øاضر در گوادلوپ اعلام داشت؛ شاه قصد دارد تعطيلات خود را در خارج از ايران بگذراند Ùˆ ايالات متØده نيز اين تصميم او را تاييد مي کند. امريکا اØساس مي کند شاه ديگر در آينده ايران نقشي ندارد. تمامي اين عوامل Ùˆ همچنين سير کردن Ù…Øمد رضا در اين توهم Ú©Ù‡ او نظر کرده خداوند است Ùˆ مردم او را همچون خداي خويش دوست دارند، سبب رواج هر Ú†Ù‡ بيشتر Ùرضيه توطئه در ميان اعضاي ارشد رژيم، نظاميان، خانواده دربار، شخص شاه، نويسندگان غربي Ùˆ Øتي عده يي از عامه مردم Ùˆ همچنين صاØب نظران در ايران شد.Øتي برخي از طرÙداران اين نظريه بسيار پيشرÙته تر انديشيده Ùˆ معتقدند Ú©Ù‡ ايجاد ÙŠÚ© جنگ تمام عيار در منطقه خواسته قلبي امريکا Ùˆ غرب بوده است Ùˆ آنها با تØريک صدام Øسين براي Øمله به ايران توانستند بيش از پيش Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ Ùˆ ابزارآلات جنگي خود را در ÙŠÚ© معامله دو سر برد بÙروشند، چرا Ú©Ù‡ اگر عراق مي توانست ايران را شکست دهد، غرب Ùˆ ايالات متØده از شر ÙŠÚ© رژيم معتقد مذهبي Ú©Ù‡ کراراً آنها را به چالش مي کشد، راØت مي شدند؛ اگر هم نتيجه چيزي به جز پيروزي صدام رقم مي خورد، باز هم امريکا چيزي را از دست نمي داد، چرا Ú©Ù‡ سود کلاني از Ùروش تسليØات جنگي به جيب زده بود. منابع:1- تاريخ سياست خارجي ايران از 20 تا 57ØŒ دکتر عليرضا ازغندي2- تاريخ سياست خارجي ايران در عصر پهلوي 1300 تا 1357ØŒ دکتر عبدالرضا هوشنگ مهدوي3- مقدمه يي بر انقلاب اسلامي، صادق زيباکلام4- اقتصاد سياسي ايران، دکتر کاتوزيان5- تØولات سياسي اجتماعي ايران 20 تا 32ØŒ صادق زيبا کلام6- تØولات سياسي - اجتماعي معاصر ايران، دکتر عليرضا ازغندي.
منبع: روزنامه اعتماد