باوجودی Ú©Ù‡ دولت امریکا عراق را به تهاجم به ایران در سال 1980 تشویق کرده بود، در ابتدا رسماً موضع بی طرÙÛŒ اتخاذ کرد. واشنگتن راضی بود تا زمانی Ú©Ù‡ عراق دست بالا را داشت یا دو کشور درگیر خونریزی دوجانبه بودند، جنگ ادامه یابد. Ùروش اسلØÙ‡ از طریق طر٠های سوم به عراق تسهیل شد، هر چند Ú©Ù‡ قدرت های اصلی به طور رسمی دو طر٠مخاصم را تØریم تسلیØاتی کرده بودند.
با این Øال، در سال 1982 تدریجاً ورق به Ù†Ùع ایران بر Ù…ÛŒ گشت. نیروهای نظامی ایران نیروی مهاجم اولیه عراق را از ایران بیرون رانده Ùˆ از تابستان دست به یک رشته ضد Øمله در خاک عراق در Øوالی بصره زده بودند. ناتوانی عراق در صدور Ù†Ùت از طریق خلیج Ùارس، این کشور را در معرض Ùروپاشی اقتصادی قرار داده بود. به علاوه عملیات نظامی عراق Ú©Ù‡ به خرید گسترده Ø³Ù„Ø§Ø Ø§Ø² خارج متکی بود، مختل شده بود. عراق Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ غربی را از طریق اروپا Ùˆ Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ روسی را از طریق مصر دریاÙت Ù…ÛŒ کرد Ùˆ این امر با تأیید تلویØÛŒ امریکا صورت Ù…ÛŒ گرÙت.
امریکا پیروزی ایران را تهدیدی جدی برای ثبات منطقه Ùˆ عرضه Ù†Ùت امریکا Ù…ÛŒ دانست. هاوارد تیچر، کارمند سابق شورای امنیت ملی امریکا در دولت ریگان، در سال 1995 شهادت داد دولت امریکا در سال 1982 در Ù¾ÛŒ دستور کاخ سÙید، Ú©Ù…Ú© Ù…Øرمانه به عراق را سیاست خود ساخته بود. تیچر Ú¯Ùت: «ریگان با صدور بخشنامه اي در ماه ژوئن سال 1982ØŒ به این امور رسمیت بخشید... ویلیام کیسی مدیر سیا شخصاً مسئولیت ياÙت تاتلاش كند عراق در جنگ با ایران شکست نخورد. پس از صدور بخشنامه یاد شده، امریکا با اعطای میلیاردها دلار اعتبار، ارائه اطلاعات نظامی به عراقی ها Ùˆ نظارت دقیق بر Ùروش اسلØÙ‡ از طریق کشورهای ثالث به عراق مراقب آن بود تا این کشور تسلیØات مورد نیاز را داشته باشد.»
دولت ریگان تصمیم گرÙت عراق را از Ùهرست کشورهای Øامی تروریسم Øذ٠کند تا راه برای Øمایت از عراق هموار شود. این Ùهرست را کارتر جهت توجیه تØریم اقتصادی کشورهایی Ú©Ù‡ به نوعی با مناÙع امریکا مخالÙت کرده بودند، ایجاد کرده بود. پس از خروج عراق از Ùهرست، این کشور واجد شرایط دریاÙت وام از مؤسسات دولتی امریکا مانند بانک صادرات – واردات شد.
در تاریخ 8 اکتبر 1983ØŒ دو تن از مقامات وزارت خارجه امریکا به نام های نیکولاس ولیوتس Ùˆ جاناتان هاو در سندی Ú©Ù‡ برای لارنس ایگل برگر معاون دستیار وزیر خارجه در امور سیاسی ارسال شد، دلایل کنار گذاشتن سیاست بی طرÙÛŒ را از سوی امریکا ØªØ´Ø±ÛŒØ Ú©Ø±Ø¯Ù†Ø¯. این سند موضع امریکا را این گونه ØªØ´Ø±ÛŒØ Ù…ÛŒ کند: « تا به Øال این سیاست اهدا٠و مناÙع ما را برآورده کرده است. این سیاست باعث شده است:
1- از درگیری مستقیم اØتراز شود.
2- از گسترش جنگ به Ùرای قلمرو جنگ آوران Ùˆ تهدید عرضه Ù†Ùت خلیج Ùارس جلوگیری شود.
3- به بن بست نظامی موجود کمک کرده است.
4- امکان ایجاد رابطه با ایران را در آینده در عین کاهش اØتمال گسترش Ù†Ùوذ شوروی ØÙظ کرده است.»
براساس این سند، با وجودی Ú©Ù‡ جنگ بیشتر به Ù†Ùع امریکا بود، از طریق Ù…Øدود سازی Ù†Ùوذ شوروی Ùˆ ایجاد تÙرقه در منطقه، این خطر وجود داشت Ú©Ù‡ جنگ تشدید شود Ùˆ وضعیت موجود را در منطقه بر هم بزند. ولیوتس Ùˆ هاو نوشتند به نظر Ù…ÛŒ رسد راهبرد ایران دایر بر ساقط کردن سیاسی Øکومت عراق از طریق Ùرسایش نظامی به همراه Ùشار اقتصادی تدریجاً اثر بخش شده است. در این گزارش توصیه شده ضمن ØÙظ موضع Ú©Ù„ÛŒ بی طرÙی، گرایشی سنجیده به سمت عراق در پیش گرÙته شود تا امکان مخالÙت امریکا کاهش یابد Ùˆ امکان بهبود روابط با ایران ØÙظ شود.
کاربرد Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ شیمیایی
روز 22 اکتبر 1983 ایران اعلام کرد عراق از Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ شیمیایی استÙاده کرده است Ú©Ù‡ نقض پروتکل 1925 ژنو است Ùˆ ایران، عراق Ùˆ امریکا از امضا کنندگان آن هستند. به طور علنی، دولت امریکا این موضع را اتخاذ کرد Ú©Ù‡ اطلاعات کاÙÛŒ جهت تأیید استÙاده عراق از Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ شیمیایی ندارد. اما در Ø®Ùا، مقامات دولت امریکا در این امر هیچ تردیدی نداشتند. مشکل اصلی برای آنان این بود Ú©Ù‡ ضمن تقویت بنیه نظامی عراق، ظاهراً متعهد به پروتکل ژنو باقی بمانند. واشنگتن از آن بیم داشت Ú©Ù‡ اگر علناً به عراق اجازه استÙاده از Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ شیمیایی را بدهد، سایر کشورها از جمله شوروی در جنگ با مجاهدین اÙغان از Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ شیمیایی استÙاده کنند.
گزارش وزارت خارجه امریکا در تاریخ 10 اکتبر 1983ØŒ آگاهی امریکا را از کاربرد Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ شیمیایی توسط عراق ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ù…ÛŒ دهد: «عراق در جولای 1982ØŒ از گاز اشک آور Ùˆ تØریک کننده های پوست به طور مؤثر علیه سربازان ایرانی استÙاده کرد. در اکتبر 1982ØŒ اÙسران ناشناس خارجی به دستور صدام Øسین Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ شیمیایی مرگبار را در منطقه مندلی به کار گرÙتند. در جولای Ùˆ آگوست 1983ØŒ عراقی ها از یک عامل شیمیایی با آثار مرگبار علیه سربازان ایرانی در Øاج عمران Ùˆ بعد علیه کردها استÙاده کردند.» در تمام مدت مقامات دولت ریگان کاربرد Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ شیمیایی توسط عراق را مشکل زا Ù…ÛŒ دانستند، چرا Ú©Ù‡ مجبور بودند مواضعی اتخاذ کنند Ú©Ù‡ با سیاست آنان ناهمخوان بود.
نخستین سÙر رامسÙلد به بغداد
به رغم تلاش برای رÙع مشکلات ناشی از استÙاده عراق از Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ شیمیایی، دولت امریکا همچنان روابط نزدیک را با عراق پیگیری Ù…ÛŒ کرد. در دسامبر 1983ØŒ دونالد رامسÙلد Ú©Ù‡ در آن زمان رییس شرکت دارویی سرل بود، در مقام Ùرستاده ویژه ریگان در امور خاورمیانه به بغداد گسیل شد. رامسÙلد روز 19 دسامبر با طارق عزیز وزیر خارجه عراق Ùˆ 20 دسامبر با صدام Øسین دیدار کرد. براساس گزارش بخش ØÙاظت مناÙع امریکا در بغداد، یک هد٠عمده در دیدار با صدام، آغاز Ú¯Ùت ÙˆÚ¯Ùˆ Ùˆ ایجاد رابطه شخصی بود. در این دیدار رامسÙلد بر رابطه شخصی نزدیک خود با ریگان تأکید کرد. در میان مسایلی Ú©Ù‡ رامسÙلد Ù…Ø·Ø±Ø Ú©Ø±Ø¯ØŒ این بود Ú©Ù‡ دولت امریکا از عدم مزیت عراق در این جنگ Ùرسایشی با توجه به دسترسی ایران به خلیج Ùارس Ùˆ عدم دسترسی عراق آگاه است Ùˆ هر گونه تضعی٠جدی عراق را شکستی استراتژیک برای غرب Ù…ÛŒ داند.
رامسÙلد در گزارش خود به وزارت خارجه امریکا در مورد دیدار با عزیز نوشت: « به او Ú¯Ùتم برای ایجاد روابط سیاسی به اینجا نیامده ام ... ماهیچ Ù†Ùعی از پیروزی ایران نمی بريم. برعکس ما نمی خواهیم Ù†Ùوذ ایران با شکست عراق گسترش یابد.»
رامسÙلد Ùˆ عزیز همچنان درباره صادرات Ù†Ùت عراق Ú¯Ùت Ùˆ Ú¯Ùˆ کردند. رامسÙلد پیشنهاد کرد خطوط لوله Ù†Ùتی از طریق اردن به خلیج عقبه توسط شرکت بکتل ساخته شود Ú©Ù‡ رییس سابق آن جورج شولتز ØŒ درآن زمان وزیر خارجه بود. در ارتباط با تلاش برای جلوگیری از Ùروش اسلØÙ‡ به ایران Ùˆ توق٠صدور بیانیه در سازمان ملل در Ù…Øکومیت عراق، رامسÙلد نوشت: «تمایل خودمان را برای اقدامات بیشتر اعلام کردم. ØªØµØ±ÛŒØ Ú©Ø±Ø¯Ù… تلاش ما برای Ú©Ù…Ú©ØŒ در مورد برخی چیزها از جمله کاربرد Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ شیمیایی کار را برایمان دشوار Ù…ÛŒ کند.»
صدام Øسین در دیدار با رامسÙلد خاطر نشان کرد تمام موانع قانونی از سرگیری روابط با امریکا را رÙع کرده اما تا زمان بهبود اوضاع نظامی عراق صبر Ù…ÛŒ کند تا این اقدام به عنوان نشانه ناامیدی عراق تعبیر نشود. ÙˆÛŒ در ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø§Ù†Ú¯ÛŒØ²Ù‡ پیگيری مشارکت با امریکا Ú¯Ùت مایل است این رابطه Ù†Ùوذ شوروی را بی اثر کند.
در این دیدار مسایل زیادی Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ØŒ از جمله Ø·Ø±Ø Ø§Ù…Ø±ÛŒÚ©Ø§ برای خط لوله عراق – اردن Ùˆ ضرورت ØÙظ آن از Øمله اسراییل، مناÙع مشترک دولت های امریکا Ùˆ عراق در کاهش Ù†Ùوذ سوریه Ùˆ خصوصاً نقش آن در جنگ داخلی لبنان Ùˆ نیاز به یاÙتن مبنایی برای مذاکرات اسراییل – Ùلسطین. هیچ کدام در مورد کاربرد Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ شیمیایی صØبت جدي نکردند.
Øمایت واشنگتن از عراق به اÙزایش اتکای بغداد به دولت امریکا انجامید. با اÙزایش هزینه جنگ، عراق مجبور شد برای دریاÙت پول Ùˆ تسلیØات به امریکا Ùˆ متØدان اروپایی Ùˆ خاورمیانه ای آن متوسل شود.
مداخله نظامی امریکا در جنگ
در خلال سال های جنگ عراق Ùˆ ایران در دهه 80 ØŒ امریکا تدریجاً به عراق نزدیک شد. واشنگتن روابط کامل دیپلماتیک را از سر گرÙت، دستگاه های اطلاعاتی امریکا به عراق Ú©Ù…Ú© کردند Ùˆ این کشور Ú©Ù…Ú© های مالی Ùˆ اعتباری در اختیار عراق گذاشت تا توانایی آن را برای ادامه جنگ تقویت کند. این روابط به رغم ماهیت بی رØÙ… دیکتاتوری صدام Øسین گسترش یاÙت.
در خلال سال های پایانی جنگ یعنی در سال 1987 Ùˆ 1988 دخالت امریکا به Ù†Ùع عراق جنبه نظامی مستقیم پیدا کرد. دولت ریگان قاطعانه پشت سر عراق قرار گرÙت.
این موضع پس از اتÙاقی رخ داد Ú©Ù‡ در شرایط دیگر، تأثیر کاملاً معکوس داشت، یعنی Øمله به ناو امریکایی یواس اس استارک Ú©Ù‡ در خلیج Ùارس لنگر انداخته بود. در ماه مه 1987ØŒ یک هواپیمای عراقی دو موشک به این ناو شلیک کرد Ú©Ù‡ 37 کشته بر جا گذاشت. صدام Øسین عذرخواهی کرد Ùˆ آن را Øادثه خواند. دولت ریگان عذرخواهی Ùˆ ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø¹Ø±Ø§Ù‚ را پذیرÙت. به غیر از دعوا بر سر میزان پرداخت غرامت از سوی دولت عراق به خانواده های قربانیان، این Øادثه به روابط دو کشور لطمه نزد.
ایران معتقد بود این Øادثه به هیچ وجه اتÙاقی نبوده Ùˆ تلاشی جهت وخيم نشان دادن اوضاع در خلیج Ùارس بوده است. به اعتقاد تهران، هد٠از این کار واداشتن تهران به اتخاذ نقشی Ùعالتر جهت تضمین جریان صدور Ù†Ùت از کویت Ùˆ عربستان سعودی بود. در واقع این Øمله همین تأثیر را در Ù¾ÛŒ داشت. ریگان با صدور بیانیه ای تعهد امریکا را نسبت به اعمال Ùشار بر ایران جهت مواÙقت با آتش بس Ùˆ تداوم تØریم تسلیØاتی ایران اعلام کرد. دو Ù‡Ùته پس از این Øمله، ریچارد آرمیتاژ معاون وزیر دÙاع Ú¯Ùت: «نمی توانیم تØمل کنیم عراق شکست بخورد.»
یک جنبه مهم دخالت امریکا اجازه دادن به کویت در اواسط سال 1987 برای اجاره کردن Ù†Ùتکش های امریکایی بود. ناوگان دریایی امریکا آنها را همراهی میکرد. در واقع ارتش امریکا امنیت Ù…Øموله های Ù†Ùت کویت را Ú©Ù‡ مورد Øمله ایران قرار Ù…ÛŒ گرÙت، تضمین Ù…ÛŒ کرد. دیلیپ هیرو – مورخ- در این باره Ù…ÛŒ نویسد: «پس از سه سال تلاش، عراق بالاخره موÙÙ‚ شده بود از طریق کویت – متØد خود – جنگ را بین المللی کند. در این وضع یک ابرقدرت قاطعانه در برابر ایران قرار گرÙت.»
در خلال سال های 1987 Ùˆ 1988ØŒ دخالت امریکا تدریجاً بالا گرÙت. در سپتامبر 1987ØŒ ناوگان امریکا به یک کشتی ایران Øمله کرد. این Øادثه به مرگ سه دریانورد ايراني انجامید. در اکتبر همان سال، امریکا دو سکوی Ù†Ùتی ایران را به تلاÙÛŒ Øمله ایران به یک Ù†Ùتکش کویتی هد٠قرار داد. این Ù†Ùتکش پرچم کویت را نداشت Ùˆ اقدام امریکا مرØله جدیدی از تلاش آن برای ØÙظ صادرات Ù†Ùت بود.
این اقدامات به رغم خطرناک ترین موارد استÙاده عراق از Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ شیمیایی ادامه پیدا کرد. روز 16 مارس 1988ØŒ عراق از گاز اعصاب Ùˆ سیانید علیه مردم کرد شهر Øلبچه استÙاده کرد. بیش از 4000 Ù†Ùر در این Øمله کشته شدند. اسناد داخلی وزارت خارجه امریکا همچنان بر موضع رسمی امریکا در این باره تأکید داشت، یعنی باید با کاربرد Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ شیمیایی به طور Ú©Ù„ÛŒ مخالÙت شود اما در مورد عراق این امر نباید به تخریب روابط بین عراق Ùˆ امریکا بیانجامد. در اواخر سال 1988ØŒ دولت امریکا با تلاش برخی اعضای کنگره جهت تصویب قطعنامه اعمال تØریم اقتصادی بر عراق به خاطر کاربرد Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ شیمیایی مخالÙت کرد.
در اواسط سال 1988ØŒ عراق بخشی از زمین هایی را Ú©Ù‡ به ایران باخته بود، پس گرÙت. پیروزی عراق در شبه جزیره Ùاو هم زمان با یک رشته Øملات امریکا به کشتی های ایرانی در خلیج Ùارس بود.
واقعه ای Ú©Ù‡ به ختم جنگ انجامید، هیچ ارتباطی با عراق نداشت. روز سه جولای 1988 ناو امریکایی یواس اس وینسنس یک هواپیمایمساÙربری ایران را سرنگون کرد. در این Øادثه 290 سرنشین آن جان خود را از دست دادند. با وجودی Ú©Ù‡ امریکا ادعا کرد این هواپیما با یک هواپیمای جنگی اشتباه گرÙته شده بود، ایران این اقدام را علامت مرØله جدیدی در Øمایت امریکا از عراق تعبیر کرد. این واقعه نهایتاً به پذیرش قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل Ùˆ ختم جنگ انجامید. ایران در وضعیتی قرار داشت Ú©Ù‡ هر دو ابرقدرت از عراق پشتیبانی میکردند. به رغم گرایش کوتاه مدت به جانب ایران، اتØاد شوروی همچنان به تأمین Ø³Ù„Ø§Ø Ø¹Ø±Ø§Ù‚ ادامه داد Ùˆ با گسترش Ù†Ùوذ ایران مخالÙت کرد. هیرو Ù…ÛŒ نویسد: «پس از Ùاجعه مساÙربری ایران، تهران دو گزینه تیره در پیش داشت: یا رویارویی با امریکا را در خلیج Ùارس یا جای دیگر تشدید کند یا بی قید Ùˆ شرط قطعنامه شورای امنیت را بپذیرد. تهران گزینه دوم را برگزید.»