ردپای Ù†Ùوذ Ùˆ Øضور آمریكاییان در ایران
Øضور آمریكا در ایران از دوره قاجار دیده می‌شود Ùˆ ردپای آمریكاییها در ایران به این دوره از تاریخ مربوط است. در خلال سالهایی كه قدرتهای بزرگ Ùˆ استعماری جهان در اثر شركت در جنگ جهانی اول دچار ضع٠شدند، آمریكا با استÙاده از این Ùرصت Øضور استعماری خود را با ظاهری دوستانه آغاز نمود. در دوره قاجار كه انگلیس Ùˆ روسیه Ùˆ Ùرانسویان Ùˆ برخی از كشورهای دیگر در ایران جولان می‌دادند Ùˆ امتیازات منØصر به Ùرد Ùˆ چشمگیری از دولت ایران می‌گرÙتند،[1] صدای این امتیازات در جهان می‌پیچید Ùˆ Øیرت كشورهای دیگر را بر می‌انگیخت Ùˆ به طمع ورزی بر می‌داشت تا به تكاپو اÙتند Ùˆ به سهم خویش برسند.[2] روابط آمریكا با ایران را می‌توان به سه دوره تقسیم كرد: 1. دوره Øضور نامØسوس؛ 2. دوره Øضور Ù…Øسوس Ùˆ روابط سلطه گرایانه؛ 3. دوره تیرگی روابط Ùˆ پایان Øضور با انقلاب اسلامی.[3] دوره اول: آمریكاییان در ایران به خاطر Øضور دو قدرت بزرگ روس Ùˆ انگلیس با اØتیاط كامل وارد شدند Ùˆ در رقابت نامØسوس Øركت Ù†Ùوذی روز اÙزونی را ایجاد نموده Ùˆ به تدریج گسترش دادند. دو دولت مزبور به خاطر Ù†Ùوذ Ùˆ دخالت استعماری چهره منÙÛŒ در بین مردم ایران داشتند Ùˆ مردم نسبت به این دو دولت دشمنی می‌نمودند، آمریكاییان با مطالعه Ùˆ شناخت این زمینه‌ها Øضور خود را در ایران آغاز نمودند.[4] دولت آمریكا در برقراری روابط با دولتها بر اساس سیاستها Ùˆ برنامه‌های دقیق از پیش تعیین شده Øركت می‌كند، سیاست منÙعت طلبانه Ùˆ سودجویانه كه به مكتب جكسونیسم تعری٠شده است بر تمام روابط این كشور با كشورهای دیگر Øاكم می‌باشد.[5] در دوره اول Øضور آمریكا در ایران قبل از این كه سیاستمداران این كشور به طور علنی به Ùكر تسلط سیاسی باشند Ùˆ به طور رسمی با ایران روابط اساسی برقرار كنند Ùعالیتهای Ùرهنگی Ùˆ بهداشتی Ùˆ مردم دوستانه در شهرهای مختل٠با تأسیس مدارس Ùˆ مراكز بهداشتی آغاز گردید.[6] دولت مردان آمریكا برای Ù†Ùوذ در قلب مردم ایران از آن جهت كه روس Ùˆ انگلیس مورد خشم Ùˆ Ù†Ùرت قرار گرÙته بودند از ملت Ùˆ دولت ایران تمجید می‌نمودند.[7] دولت ایران با دولت آمریكا در سال 1856 Ù… یك عهدنامه دوستی Ùˆ بازرگانی منعقد نمود Ùˆ هر دو دولت مجاز شدند در پایتخت يكدیگر علاوه بر تأسیس سÙارت خانه یك كنسولگری داشته باشند . Øمایت از اتباع آمریكا در ایران نيزاز سوی كنسولگری آمریكا نیز Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ كه بعدها به قانون كاپيتولاسيون معرو٠گرديد [8] در گامهای بعد آمریكاییان با پیشروی سیاسی Ùˆ اقتصادی در ایران درصدد گرÙتن امتیازات Ùˆ رقابت با دیگران برآمدند لذا در سال 1882 Ù… وینستون نماینده دولت آمریكا در تهران در Ù¾ÛŒ انعقاد عهدنامة خط آهن بود كه با دخالت انگلیس لغو شد.[9] در نیمه دوم قرن 19 Ù… كنگره آمریكا قانون تأسیس سÙارت در ایران را رسماً تصویب نمود Ùˆ قدم مهمی را در راه Ù†Ùوذ Ùˆ بسط سلطة آمریكا در ایران برداشت Ùˆ در سال 1299 Ø´ كه كودتای سیاه در ایران واقع شد امریكاییها با جدیت در Ù¾ÛŒ كسب جای مناسب در ایران بودند.[10] امتیازات Ù†Ùتی انگلیس نیز آمریكا را برای تسلط بر چاههای Ù†Ùت ایران تØریك می‌نمود. لذا درصدد انعقاد قرارداد Ù†Ùتی با ایران بودند. از اینرو در سال 1303 یك قرارداد با شركت سینكلر منعقد شد Ùˆ مجلس ایران این قرارداد را تأیید كرد. ولی با اعتراض شدید روس Ùˆ انگلیس مواجه شد Ùˆ با كشته شدن یك تبعه آمریكایی این امتیاز به تعطیلی كشیده شد.[11] با قدرت‌گیری قوام در ایران Ù†Ùوذ Ùˆ تسلط آمریكا رو به Ùزونی گذاشت[12] Ùˆ یك هیئت مالی از سوی آمریكا به ایران گسیل شد. پس از كودتای رضاخان آمریكا در ايران Øضوری چندان پرقدرت نداشت بلكه به طور نامØسوس Ùˆ در مجامع بین المللی با اظهار نارضایتی از سلطه روس Ùˆ انگلیس از مردم ایران دÙاع می‌نمود Ùˆ در جنگ جهانی خواستار خروج نیروهای روس از ایران شد . در سال 1321 ایران گرÙتار پیامدهای ناگوار جنگ جهانی بود كه Ù‚ØØ·ÛŒ Ùˆ بیماریهای هولناك از آثار آن بود . مجلس سیزدهم برای نجات از این بØرانها به «میلیسپو» ØÙ‚ قانونگذاری داد. این مأمور آمریكایی در ارتش Ùˆ شهربانی Ùˆ ژاندارمری Ù†Ùوذ قانونی پیدا نموده Ùˆ سیطره خود را به كشور Ùراگیر نمود.[13] دخالتهای «میلیسپو» مورد اعتراض مجلس واقع شد Ùˆ تقی زاده Ùˆ مصدق به عنوان نماینده از او دÙاع كردند.[14] بدین ترتیب این دوره را می‌توان مرØله آغازین دوره دوم Øضور آمریكا در ایران تلقی نمود. در سال 1322 سه دولت روس، انگلیس Ùˆ آمریكا برای شناخت تمامیت ارضی ایران بیانیه‌ای مشترك در تهران صادر كردند.[15] بدین ترتیب سلطه رسمی آمریكا به عنوان رقیب سوم در ایران شكل جدی Ùˆ تازه به خود گرÙت Ùˆ با پیدایش خطر كمونیسم از سوی اتØاد شوروی، دو كشور آمریكا Ùˆ انگلیس كه نماینده امپریالیسم بودند به هم نزدیك شدند چرا كه هد٠مشترك آنها ایجاد خط دÙاعی Ùˆ سدی Ù…Øكم در برابر كمونیزم بود. دولت انگلیس با درك این موقعیت Øساس Ùˆ قدرت روزاÙزون جهانی آمریكا نیروها وابستگان خود در ایران را به آمریكا نزدیك نمود.[16] بنابراین با قدرت گیری Ù…Øمدرضا كه با همدستی انگلیس انجام گرÙت چهره استعماری Ùˆ Øضور سلطه گرایانه آمریكا شكل جدی‌تری به خود گرÙت Ùˆ تا پایان دوره Øكومت او استمرار Ùˆ شدت یاÙت، در سال 1328 Ù…Øمد رضا با دعوت ترومن در آمریكا Øضور یاÙت Ùˆ از این كشور استمداد نظامی در برابر اتØاد شوروی نمود كه به Ù†Ùوذ Ùˆ سلطه بیشتر آمریكا منجر می‌شد.[17] بدترین چهره استعماری آمریكا در ایران دخالت در كودتای 28 مرداد بود كه دولت مردمی ایران را از میان برداشت Ùˆ دیكتاتوری 25 ساله Ù…Øمد رضا با Øضور Ùˆ Øمایت آمریكا در ایران در طول این سالها استمرار یاÙت.[18] خصوصاً سازمان اطلاعات ایران ساواك بر اساس سیستم سازمان سیا بهترین ابزار Ù†Ùوذ آمریكاییها در تمام نقاط كشور Ùˆ تسلط آنها بر تمام نیروهای نظامی Ùˆ سیاسی Ùˆ اقتصادی بود كه سیطره غرب را بر ایران بیشتر نمود تا جایی كه ایران به عنوان مهمترین Øلقه كمربند امنیتی غرب در برابر كمونیسم Ù…Øسوب می‌شد.[19] این Ù†Ùوذ استعماری تا سقوط سلطنت دیكتاتوری Ù…Øمدرضا با تمام Ù…Ùاسد Ùˆ Ùجایع Ùˆ غارت ثروتهای مادی Ùˆ تخریب Ùرهنگ معنوی ایران استمرار داشت، تا این كه با پیروزی انقلاب اسلامی كه آمریكا نقشه كودتای دیگر را در سرداشت با اشغال لانه جاسوسی توسط دانشجویان پیرو خط امام پایان پذیرÙت Ùˆ روابط به تیرگی Ùˆ سپس قطع كامل انجامید. در نتیجه دوره اول روابط ایران با آمریكا كه از عصر قاجار شروع شد تا شهریور 1320 Ùˆ دور دوم كه روابط سلطه‌گرایانه بود تا انقلاب استمرار داشت. Ù¾ÛŒ نوشتها: [1] . ابراهیم تیموری، عصر بی‌خبری، تهران، Ú† اقبال، 1332ØŒ ص 8 Ù€ 11ØŒ صص 236. [2] . علی اصغر شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، Ú† Ù‡Ùتم، تهران، 1375ØŒ ص 286 Ùˆ 293. «چنانكه پس از انعقاد امتیاز رویتر Ù…ØاÙÙ„ سیاسی جهان به Øیرت اÙتادند...» ص 293 Ù€ 294. Ùˆ جرج كرزن، ایران Ùˆ قضیه ایرانی، Ú† چهارم، تهران، علمی Ùرهنگی، 1373ØŒ ج 1ØŒ ص 781ØŒ «امتیاز رویتر یك امتیاز كلان Ùˆ منØصر بود...». [3] . رنجبر، ایران Ùˆ آمریكا، Ú† اول، قم، انجمن معار٠اسلامی ایران، 1380ØŒ ص 11. [4] . جواد منصوری، 25 سال Øاكمیت آمریكا بر ایران، Ú† اول، 1364ØŒ ص 23 Ù€ 68. [5] . اسدالله Ùیلی، روابط ایران Ùˆ آمریكا، بررسی دیدگاه نخبگان، Ú† اول، تهران، انتشارات مؤسسه Ùرهنگی مطالعات Ùˆ تØقیقات بین المللی ابرار معاصر ایران، 1381ØŒ ص 25. [6] . مهدی ملك زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، Ú† سوم، تهران، علمی، 1371ØŒ ج 5ØŒ ص 127 Ùˆ ج 1ØŒ ص 256 Ùˆ Øسین مكی، ‌تاریخ بیست ساله، چاپ چهارم، تهران، علمی، 1374ØŒ ج 3ØŒ ص 102. [7] . سید جلال الدین مدنی،‌تاریخ سیاسی معاصر، Ú† سوم، قم، مدرسین، ج 1ØŒ ص 151 Ùˆ مكی، پیشین، ج 3ØŒ ص 101. [8] . شمیم، پیشین، ص 275 Ù€ 277. [9] . جرج كرزن، پیشین، ج 1ØŒ ص 873. [10] . بهروز طیرانی، روز شمار روابط ایران Ùˆ آمریكا، Ú† اول، تهران، وزارت خارجه، 79ØŒ ص 3.[11] . مدنی، پیشین، ص 107 Ùˆ Øسین مكی، پیشین، ص 124Ø› Ùˆ جواد منصوری، پیشین، ص 23 Ù€ 68. [12] . مدنی، پیشین، ص 183. [13] . مدنی، پیشین، ص 281 Ùˆ مكی، پیشین، ج 6ØŒ ص 330 Ù€ 544. [14] . همان، ص 256 Ùˆ 106 Ù€ 107. [15] . همان، ص 104 Ù€ 106. [16] . Øسین Ùردوست، ظهور Ùˆ سقوط سلطنت پهلوی، Ú† سوم، تهران، اطلاعات، 1370ØŒ ج 1،‌ص 287 Ù€ 288. [17] . همان، ص 162 Ùˆ منصوری، پیشین، ص 20 Ù€ 60. [18] . جواد منصوری، پیشین، ص 28 Ù€ 60ØŒ Ùˆ Ùردوست، پیشین، ص 532. [19] . Ùردوست، پیشین، ص 530.