تلاش آمريكا براى سلطه بر انرژى خزر
«از درياى خزر بوى خون به مشام مى رسد» اين جمله مشهورى است كه صÙر مراد نيازو٠رئيس جمهور سابق تركمنستان آن را عنوان كرد. پس از آنكه روسيه تواÙقنامه اى با تركمنستان Ùˆ قزاقستان درباره انتقال گاز طبيعى به بازارهاى اروپا Ùˆ غرب امضا كرد، مصداق سخن Ùوق بيشتر مشخص شد. با امضاى اين تواÙقنامه در واقع مسكو Ùصل جديدى از بازى سيطره بر منابع انرژى در آسياى ميانه را آغاز كرد. بازارى كه با Ùروپاشى شوروى سابق در سال Û±Û¹Û¹Û± آغاز شد Ùˆ همچنان ادامه دارد. امرى كه باعث شده تا ساير بازيگران از جمله اتØاديه اروپا، آمريكا Ùˆ چين در پى ياÙتن استراتژى هاى جديد براى رويارويى با سلطه روسيه بر منطقه باشند Ùˆ يا اين كه Øداقل عرصه را براى روسيه باز نگذارند. نخستين كشورى كه سريعاً در مقابل اين تØولات عكس العمل نشان داد، آمريكا بود. وزير انرژى آمريكا در واكنش به تواÙقنامه Ùوق Ú¯Ùت: اين تواÙقنامه به Ù†Ùع اروپا نيست. اروپا سعى مى كند تا منابع دستيابى به انرژى خويش را متنوع كند بر خلا٠روسيه كه در گذشته نيز ثابت كرده در استÙاده از انرژى به عنوان Ø³Ù„Ø§Ø Ø§Ù‚ØªØµØ§Ø¯Ù‰ Ùˆ سياسى كوتاهى نمى كند. همان اقدامى كه در خصوص بØران اكراين رخ داد Ùˆ روسيه صدور گاز به اين كشور را قطع كرد.استيون كينريكى از متخصصان Ùˆ پژوهشگران شاخص آمريكا تأكيد مى كند: منطقه درياى خزر به مركز درگيرى بين المللى Ùˆ به يكى از مناطق پرالتهاب تبديل خواهد شد. آمريكا در تلاش است تا با انجام اقدام هاى غير علنى بر درياى خزر سيطره يابد. همچنين تلاش هاى روسيه، ايران Ùˆ ساير دولت هاى منطقه باعث شده تا درياى خزر به جديد ترين عرصه براى سياست هاى قدرت هاى بزرگ مبدل شود. سران روس در خصوص خواسته هاى آمريكا در درياى خزر بدگمان هستند زيرا آنها Ùراموش نمى كنند كه روسيه بيش از يك قرن بر منطقه سلطه داشته Ùˆ از اقدام هايى كه آن را اقدام هاى خصمانه آمريكا در منطقه مى نامند خشمگين هستند.يكى از سياستمداران آمريكايى مى گويد: ما ثابت مى كنيم كه قدرتى شاخص در منطقه هستيم، چين، روسيه، ايران Ùˆ اروپا Ùˆ سايرين خواهان تسليم شدن ما هستند. در واقع تمام دوستان Ùˆ دشمنان ادعا مى كنند كه مى توانند بر منطقه سلطه يابند. كلÙرد نوبل سرمايه دار اروپايى ØªØµØ±ÙŠØ Ù…Ù‰ كند در منطقه درياى خزر درگيرى آشكارى ميان Ù†Ùت Ùˆ سياست به چشم مى خورد.اهميت درياى خزر به اين دليل است كه در اين منطقه مقدار زيادى مخازن Ù†Ùتى وجود دارد Ùˆ هنوز دست نخورده باقى مانده است. اين مسأله باعث شده تا درياى خزر به مركز رقابت شديد ميان شركت هاى سرمايه گذارى بزرگ جهان Ùˆ قدرت هاى بزرگى همچون روسيه Ùˆ آمريكا مبدل شود. درياى خزر داراى چهار منطقه اصلى مخازن Ù†Ùت Ùˆ گاز است كه اكثر آنها از ساØÙ„ دور بوده Ùˆ در مركز دريا واقع شده اند. علت Ùوق Ùˆ اختلاÙات ميان كشورهاى ساØلى اين دريا استÙاده Ùˆ بهره بردارى از منابع ياد شده را با مشكل مواجه كرده است. براساس برآورد اداره اطلاعات انرژى آمريكا كه در سال Û²Û°Û°Û² منتشر شد، ذخاير Ù†Ùتى شناخته شده درياى خزر چيزى در Øدود۱۸ الى Û³Û´ ميليارد بشكه است. در Øالى كه براساس برآوردهاى اØتمالى ذخاير Ù†Ùتى چيزى در Øدود Û²ÛµÛ° الى Û²Û·Û° ميليارد بشكه است كه در اين صورت يك سوم ذخاير Ù†Ùت خاورميانه را تشكيل مى دهد. ذخاير گاز طبيعى درياى خزر در Øدود Û±Û·Û° ميليارد متر مكعب توسط اداره اطلاعات انرژى آمريكا برآورد شده اين در Øاليست كه براساس برآوردهاى اØتمالى ذخاير گازى درياى خزر در Øدود Û²Û´Û³ الى Û²Û´Û¸ ميليارد متر مكعب است. تركمنستان Ùˆ قزاقستان از نظر داشتن ذخاير گازى در Ùهرست Û²Û° كشور برتر گاز جهان قرار مى گيرند، اما ازبكستان كه نزديك درياى خزر قرار دارد ولى كشورى ساØلى Ù…Øسوب نمى شود از ذخاير گاز قابل توجهى برخوردار است.پس از جنگ آمريكا Ùˆ اÙغانستان موشك هاى آمريكايى در تعدادى از جمهورى هاى آسياى ميانه در مرز هاى جنوبى روسيه Ùˆ مرزهاى غربى چين در قزاقستان مستقر شدند كه به بهانه مبارزه با تروريسم ساير مسائل استراتژيكى همچون Ù…Øاصره روسيه Ùˆ چين، نزديكى به ايران Ùˆ هند Ùˆ سيطره برگذرگاه Ù†Ùت را مد نظر قرار دادند. پس از جنگ عراق با توسعه پايگاه هاى آمريكايى در خليج Ùارس Ùˆ عراق، آمريكا دايره Ù…Øاصره را تنگ تر كرد.در مقابل روسيه نيز به سياست امنيتى در گرجستان Ùˆ اكراين ادامه داد. روسيه از طريق امضاى يك تÙاهمنامه استراتژيك با چين سعى كرد تا Ù…Øاصره تØميلى بر روسيه را بشكند . علاوه بر آن روابط تجارى خويش را با هند، ايران Ùˆ عربستان تØكيم بخشيد.رقابت بين المللى براى دستيابى به Ù†Ùت درياى خزر توسط Û´ بازيگر اصلى انجام مى شود كه عبارتند از : آمريكا، اروپا، روسيه Ùˆ چين. همچنين قدرت هاى منطقه اى مثل ايران Ùˆ تركيه Ùˆ كشورهاى پيرامون درياى خزر نيز ساير بازيگران را تشكيل مى دهند.در ادامه هر كدام از بازيگران دخيل در اين رقابت ها را جداگانه مورد بررسى قرار خواهيم داد.Û±- روسيه: مسكو تلاش مى كند تا از طريق رويارويى با همبستگى اروپايى - آمريكايى كه در Ø·Ø±Ø Ø³Ù¾Ø± موشكى آمريكا در اروپاى شرقى متبلور است Øضور قدرتمند خويش در منطقه را به اثبات برساند. يكى از بهترين راه ها براى اثبات مسأله Ùوق سلطه بر خطوط صدور گاز Ùˆ بستن تواÙقنامه هايى است كه سلطه كامل روسيه بر منابع انرژى مورد نياز اروپا را تضمين مى كند. تواÙقنامه اى كه اخيراً تركمنستان باروسيه امضا كرد صددرصد به Ù†Ùع روسيه بود زيرا روسيه گاز تركمنستان را با قيمت خيلى كمتر از بازار مى خرد Ùˆ با سود زياد به اروپا مى Ùروشد. ساخت لوله هاى گازى جديد به روسيه اجازه خواهد داد تا سالانه Øدود Û¸Û° ميليارد مترمكعب گاز از تركمنستان خريدارى كند كه باعث Ù†Ùوذ بيشتر در كشور هاى آسياى ميانه خواهد شد. مرگ صÙر مراد نيازو٠نيز كه موقتاً مانع از رؤياى اروپا Ùˆ روسيه براى دسترسى به گاز طبيعى كشورش مى شد به اين مسأله كمك كرد.Û²- چين: با وجود آن كه چين در سال هاى اخير با رشد Ùزاينده اقتصادى همراه بوده است Ùˆ در Øالى كه اين كشور براى جلوگيرى از رشد شديد جمعيت خويش اقدام هاى گسترده اى را انجام مى دهد ولى سالانه Øدود Û±Û´ ميليون Ù†Ùر بر شمار جمعيت اين كشور اÙزوده مى شود. از اواخر دهه Û·Û° كه اصلاØات در چين آغاز شد اين كشور روزبه روز پيشرÙت كرد Ùˆ خود را به عنوان يك قدرت اقتصادى Ù…Ø·Ø±Ø ÙƒØ±Ø¯. با وجود پيشرÙت هايى كه چين در سال هاى اخير داشته اما همچنان از مشكلات زيادى رنج مى برد. يكى از مشكلات عدم وجود Ù†Ùت كاÙÙ‰ در اين كشور است . چين همچنان در بسيارى از زمينه ها بر زغال سنگ تكيه دارد. چين با يكى از كشورهاى نزديك درياى خزر يعنى قزاقستان مرزهايى طولانى دارد. اين كشور در سال Û±Û¹Û¹Û· يك يادداشت تÙاهم را درباره ساخت خط Ù†Ùتى امضا كرد. در اين زمان بود كه روسيه Ùˆ آمريكا از Ù†Ùوذ چين در ميان كشورهاى Øوزه درياى خزر نگران شدند. نكته آشكار اين است كه دشمنى تاريخى چين Ùˆ روسيه از دشمنى آمريكا Ùˆ چين بيشتر است. مسأله قابل توجه اين كه در Øال Øاضر چين سرمايه Ùˆ تكنولوژى لازم براى استÙاده از ثروت هاى Ù†Ùت درياى خزر را ندارد Ùˆ سرنوشت همكارى با قزاقستان نيز همچنان در هاله اى از ابهام قرار دارد.Û³- اروپا: مشكل اروپا Ùقط به سيطره دولت روسيه بر توليد Ùˆ صادرات Ù†Ùت Ùˆ گاز روسيه Ù…Øدود نمى شود بلكه يك مشكل بزرگ ديگرى نيز وجود دارد كه اهميت زيادى دارد. آن مشكل اين است كه روسيه بر خطوط Øمل Ùˆ نقل Ù†Ùت Ùˆ گاز جمهورى هاى استقلال ياÙته نيز تسلط دارد زيرا خطوط Øمل Ùˆ نقل Ù†Ùت Ùˆ گاز اين جمهورى ها از طريق اراضى روسيه به اروپا متصل مى شود. امرى كه باعث مى شود تا روسيه بتواند شروط Ùˆ قيمت هاى مورد نظر خويش درباره اين خطوط Ùˆ Ù…Øتويات آنها را اعمال نمايد. بنابراين اروپايى ها از اواسط دهه نود خود را به جمهورى هاى تازه استقلال ياÙته نزديك كردند از جمله مى توان به قزاقستان، تركمنستان Ùˆ آذربايجان اشاره كرد. آنها تلاش كردند اين كشورها را راضى كنند تا توليدات خويش را از طريق خطوط جديدى صادر كنند كه از اراضى روسيه رد نشود. اخيراً Ø·Ø±Ø Ø®Ø· باكو- جيهان براى Øمل Ùˆ نقل Ù†Ùت درياى خزر از آذربايجان از طريق اراضى گرجستان به بندر جيهان Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯Ù‡ است. Øتى اخيراً كنسرسيومى براى اجراى Ø·Ø±Ø ØªØ´ÙƒÙŠÙ„ شده كه هزينه آن به Û´ ميليارد دلار مى رسد. اما به علت عدم شركت قزاقستان در Ø·Ø±Ø Ùوق Ùˆ عدم توانايى Ù†Ùت آذربايجان براى راه اندازى طرØØŒ Ø·Ø±Ø Ùوق در Øال شكست است. Û´- آمريكا: Ùروپاشى اتØاد جماهير شوروى به آمريكا اين Ùرصت را اعطا كرد تا با امكانات تسليØاتى شوروى آشنا شود. بنابر اين كشورهاى آسياى ميانه از Û² نظر براى آمريكا مهم Ùˆ Øياتى شدند . اول تضمين عدم بازگشت كشورهاى مستقل به زير Ù†Ùوذ روسيه Ùˆ دوم عدم قرار گرÙتن ثروت هاى اين كشورها زير سلطه روس. اهميت استراتژيك اين كشورها Ùقط به خطر روسيه Ù…Øدود نمى شود بلكه آمريكا تلاش مى كند تا از Ù†Ùوذ چين در شرق Ùˆ Ù†Ùوذ ايران در جنوب اين منطقه جلوگيرى كند. در گزارش استراتژيك سالانه شوراى امنيت ملى آمريكا عنوان شده درگيرى در باره درياى خزر ممكن است Øتى به درگيرى هاى مسلØانه منتهى شود. اين گزارش درياى خزر در شمال Ùˆ خليج Ùارس در جنوب را Û² نقطه در راستاى Ù…Øاصره ايران عنوان كرده است Ùˆ بر ضرورت توجه به آذربايجان به عنوان نقطه اى براى استقرار پايگاه ها Ùˆ نيروهاى نظامى به عنوان نقطه Øد Ùاصل ايران Ùˆ روسيه تأكيد كرده است. واشنگتن سعى مى كند تا با ايجاد اختلاÙاتى ميان آذربايجان Ùˆ ايران از اختلاÙات ميان اين Û² كشور استÙاده كند. Øتى آمريكا به آذربايجان وعده داده كه سرمايه گذارى هايى بيش از Û²Û° ميليارد دلار را در بخش Ù†Ùت درياى خزر انجام دهد.Ûµ- ايران: ايران از مرزهاى شمالى به درياى خزر Ùˆ ازطريق مرزهاى جنوبى به خليج Ùارس متصل است. در دوران اتØاد جماهير شوروى سابق تهران Ùˆ مسكو مشتركاً بر درياى خزر سلطه داشتند. اين دو كشور در عهدنامه هايى كه در سال هاى Û±Û¹2Û± Ùˆ Û±Û¹Û´Û± امضا كردند به سهم مشترك تأكيد كردند. اما پس از Ùروپاشى شوروى Ùˆ ظهور Û³ كشور ساØلى درياى خزر آنها نيز خواهان آب هاى منطقه اى خويش شدند كه عبارتند از: آذربايجان، قزاقستان Ùˆ تركمنستان. Ùروپاشى شوروى باعث شد تا سرنوشت Û² عهد نامه ياد شده نيز به طور ناشناخته باقى بماند. درباره Ù†Ùت درياى خزر Ùˆ ايران پيش بينى مى شود كه ايران در آينده به عامل اصلى انتقال Ù†Ùت درياى خزر از طريق خليج Ùارس مبدل شود.سؤالى كه امروزه در عرصه بين المللى Ù…Ø·Ø±Ø Ø§Ø³Øª اين است كه راز توجه آمريكا به درياى خزر چيست؟ آيا هد٠آمريكا Ù†Ùت درياى خزر است يا Øضور نظامى در منطقه؟برخى علت تلاش هاى آمريكا را دسترسى به Ù†Ùت درياى خزر مى دانند ولى برخى ها معتقدند برنامه ريزى هاى آمريكا Ùقط در راستاى سلطه اقتصادى نيست بلكه آمريكا سلطه نظامى در منطقه Ùˆ Øضور نظامى در آسياى ميانه را نيز مد نظر دارد. كارشناسان معتقدند كه Ú†Ù‡ بسا Øضور Ùˆ تلاش هاى آمريكا در درياى خزر منجر به درگيرى هاى مسلØانه Ùˆ جنگ هايى در منطقه شود كه آتش آن خليج Ùارس را نيز در بر بگيرد. اكنون درياى خزر يك بار ديگر مورد اهتمام Ùˆ توجه است. روسيه از Ù†Ùوذ آمريكا در برخى از كشورهاى تازه استقلال ياÙته اØساس نگرانى مى كند. امرى كه اين منطقه را براى تبديل شدن به عرصه درگيرى هاى مسلØانه Ù…Ø·Ø±Ø Ù…Ù‰ كند، درگيرى هايى است كه آمريكا، روسيه Ùˆ ديگر كشورها خواهند داشت، آيا جنگ سرد جديدى در خزر شكل خواهد گرÙت؟
منبع: روزنامه ایران