سيا، ساواك Ùˆ سÙارت آمريكا
سيا از آغاز Øضورش در ايران عصر‌ پهلوي ارتباط مستقيمي با سÙارت امريكا در تهران پيدا كرد Ùˆ در واقع بخشي از سÙارت امريكا در تهران در اختيار سيا قرار داشت. در بسياري از امور ميان اعضاي رسمي سÙارت Ùˆ عوامل سيا هماهنگي لازم برقرار بود. با اين Øال سيا در Ùعاليتهايش از استقلال عمل كاÙÙŠ برخوردار بود Ùˆ Ú†Ù‡ بسا Ùعاليتهاي پرشماري از آن، از ديد Ùˆ اطلاع اولياي سÙارت مخÙÙŠ مي‌ماند. به عبارت ديگر سيا در گزارش اقدامات Ùˆ Ùعاليتهايش در امور مختل٠به اولياي رسمي سÙارت امريكا در تهران الزام Ùˆ اجباري نداشت. با اين Øال اين به Ù…Ùهوم تقابل Ùˆ يا تضاد سÙارت Ùˆ سيا نبود بلكه طرÙين در امور بسياري در هماهنگي با يكديگر عمل مي‌كردند Ùˆ گزارشات Ùˆ اقدامات Ùˆ Ùعاليتهاي آنان در عملكرد Ùˆ خط مشي طرÙين تأثيري انكار‌ناپذير Ùˆ به سزا داشت.در همان Øال ميان سÙارت Ùˆ نمايندگي سيا در تهران Ùˆ وزارت خارجه امريكا Ùˆ نيز سازمان مركزي سيا در امريكا هم ارتباط تنگاتنگ قابل توجهي وجود داشت Ùˆ اساساً با مجموع تعامل اطلاعاتي Ùˆ Ùعاليتهاي سياسي طرÙين بود كه سياستها Ùˆ تصميم‌سازيهاي ريز Ùˆ درشت دولتمردان Ùˆ سياستگذاران امريكا در مورد ايران به مورد اجرا گذاشته مي‌شد Ùˆ در ارتباط Ùˆ تعامل Øكومت ايران با آن كشور تصميم لازم اخذ مي‌شد. در همان Øالي كه سÙارت عمدتاً از طريق مستقيم Ùˆ آشكار، روابط امريكا با Øكومت ايران را تنظيم مي‌كرد مجموعه گزارشات Ùˆ اطلاعات سيا از شئون مختل٠زندگي ايرانيان دولتمردان آن كشور را قادر مي‌ساخت رÙتار سياسي Ùيمابين را براساس داده‌هاي اطلاعاتي مذكور طبقه‌بندي Ùˆ تنظيم كرده به كار بندند. در رابطه با Øكومت ايران هم علاوه بر اينكه رؤساي وقت سيا در ايران ارتباط Ùˆ تماس مستقيم Ùˆ منظمي با شاه داشتند. برخي ديدگاهها Ùˆ خواسته‌هاي آنان هم از طريق مجاري رسمي سÙارت امريكا درتهران به اطلاع مقامات ايراني مي‌رسيد. در همان Øال روابط سيا Ùˆ سÙارت امريكا درتهران با ساواك هم از قاعده‌هاي مشابه پيروي مي‌كرد. ساواك كه ارتباط اطلاعاتي Ù€ امنيتي تنگاتنگي با سيا داشت در هماهنگي اطلاعاتي ميان سيا، سÙارت Ùˆ Øكومت ايران نقش قابل اعتنايي ايÙا مي‌كرد. اسناد بر جاي مانده نشان مي‌دهد كه سيا، سÙارت آمريكا در تهران Ùˆ Øتي وزارت خارجه آن كشور در گزارشات Ùˆ اطلاعات واصله از ساواك در زمينه Øضورشان در ايران بهره‌Ùراواني مي‌بردند Ùˆ برخي از مهمترين جنبه‌هاي زندگي ايرانيان ÙˆØتي شناخت ويژگي‌ها Ùˆ مسائل پرشمار مربوط به مجموعه Øاكميت، دولت، دربار Ùˆ شخص شاه از كانال ساواك در اختيار سيا Ùˆ مقامات سÙارت Ùˆ وزارت امور خارجه امريكا قرار داده مي‌شد.وزارت امور خارجه در امريكا با مسئولان سيا در ايران جلسات Ùˆ مذاكرات منظمي داشت Ùˆ در همان Øال سمينارهاي متعددي با شركت كارشناسان، متخصصان Ùˆ نمايندگان Ùيمابين تشكيل مي‌شد كه درباره اوضاع سياسي، استراتژيكي، اقتصادي، اجتماعي Ùˆ Ùرهنگي مباØØ« Ùˆ مسائل گوناگوني Ù…Ø·Ø±Ø Ùˆ مذاكره مي‌‌كرد Ùˆ از جمع‌بندي اين گونه‌جلسات Ùˆ مذاكرات بود كه درنهايت استراتژي Ùˆ دكترين امريكا در رابطه با ايران شكل مي‌گرÙت Ùˆ به مورد اجرا گذاشته مي‌شد. با اين ØªÙˆØ¶ÙŠØ ÙƒÙ‡ مباØØ« مطروØÙ‡ در اينگونه سمينارها Ùˆ جلسات اساساً برپايه اطلاعات Ùˆ گزارشاتي بود كه از سوي مأموران Ùˆ نمايندگي سيا Ùˆ سÙارت امريكا در تهران تهيه Ùˆ ارسال شده بود. در اين باره هماهنگي منظم Ùˆ تعري٠شده‌اي ميان طرÙين وجود داشت. در مواردي وزارت امور خارجه Ùˆ سازمان مركزي سيا در امريكا Ùهرستي از سرÙصلهاي مهم اطلاعاتي Ù€ امنيتي مورد نياز را در اختيار ايستگاه سيا Ùˆ نيز سÙارت امريكا در تهران قرار مي‌دادند تا براساس راهنمائي ارائه شده داده‌هاي اطلاعاتي تهيه Ùˆ در اختيار مركز قرار داده شود. براي نمونه سازمان مركزي سيا در امريكا در نامه‌اي كه در 27 ارديبهشت 1356 / 17 مه 1977 براي سÙارت امريكا در تهران مي‌Ùرستد سرÙصل‌هاي مورد نياز اطلاعاتي وزارت امور خارجه Ùˆ سيا در مورد ايران را به Ø´Ø±Ø Ø°ÙŠÙ„ تعيين كرده Ùˆ تقاضا مي‌كند اولياي آن سÙارت به ياري مأموران سيا درتهران اطلاعات خواسته شده را با مطالعه در موارد اطلاع داده شده براي مركز ارسال دارند.سريسرپرست سازمان مركزي اطلاعات (CIA)كميته منابع انسانيطبقه‌بندي: سريتاريخ: 17 مه 197727 ارديبهشت 1356دÙتر رئيساز: ادوراد، اس، ليتلبه: ويليام اچ. سوليوان Ù€ سÙير امريكا Ù€ تهراندرموقع ارسال «بررسيFOCUS ايران» براي جك ميكلوس (كاردار) در ژانويه، سرپرست سازمان مركزي اطلاعات (CIA) اشاره كرد كه يك ليست اوليه با ارجØيت مسائل اطلاعات ملي براي سÙارت تهيه خواهد شد. ضميمه، ليست مزبور است كه به وسيله كميته منابع انساني با نظر مأمور اطلاعات ملي براي خاور نزديك Ùˆ جنوب آسيا تهيه شده است. چون ليست Ùشرده است ترتيبي براي ارجØيت منظور نشده است. راهنما جدا از بررسي FOCUS تهيه شده Ùˆ در Ùرم اسكلت‌وار به نظر مي‌رسد. ما اميدواريم كه اين ليست براي شما به عنوان نموداري از مسائل هماهنگ شدة بين سازماني، مهم‌ترين اØتياجات اطلاعاتي واشنگتن را در برداشته باشد. يك راهنماي Ù…Ùصل‌تر براساس منظمي از طريق كانالهاي سازماني براي شما تهيه شده است. همچنان كه در برنامه FOCUS تجربه كسب مي‌كنيم، اميدواريم كه اين ارزيابيهاي گزارشي كار هيئتهاي خارج از كشور را سهل‌تر Ùˆ ‌آسانتر سازد. نظرات شما در مورد اين موضوع ماية خوشوقتي من است.سريراهنما: ايرانليست زيرين سرÙصلهاي مورد علاقه جامعه اطلاعاتي Ùˆ امور خارجه مي‌باشد.الÙ‌ـ سياسيالÙ‌‌ـ داخلي1Ù€ هدÙها Ùˆ سياستهاي دراز‌مدت شاه Ùˆ مشاورين اصلي او، نظامي Ùˆ غير نظامي.2Ù€ تصميمات اساسي سياسي، ملي، امنيتي Ùˆ اقتصادي به وسيله Ú†Ù‡ كساني Ùˆ چگونه گرÙته مي‌شود.3Ù€ نقشي كه ساواك در دولت بازي مي‌كند.4Ù€ نقش دولت ايران در موضوع Øقوق بشر.5Ù€ برنامه‌ريزي‌هاي آينده Ùˆ Ùعل Ùˆ انÙعالات شخصي كه جانشين را تعيين مي‌كند.ب‌ـ خارجي1Ù€ منابع تهديدات نظامي خارجي براي ايران.2Ù€ موازنه قدرتها در منطقه به Ù†Øوي كه ايران را متأثر مي‌سازد.3Ù€ روابط با اتØاد شوروي Ùˆ كشورهاي خليج Ùارس، خصوصاً عربستان سعودي Ùˆ عراق.4Ù€ روابط با هند، پاكستان، اÙغانستان Ùˆ تركيهب Ù€ اقتصاديال٠ـ برنامه‌هاي رشد اقتصادي، بويژه، استراتژي Ùˆ سياستهاي Ùروش شركت ملي Ù†Ùت ايران.ب Ù€ طرهايي كه براي توسعه اتمي ريخته شده.3Ù€ قابليتهاي نظامي نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø Ø³Ù„Ø·Ù†ØªÙŠ ايران. 1از ميان سÙيران امريكا در تهران Øداقل سه تن پيش از انتصاب به اين مقام در سازمان سيا عضويت داشتند كه از آن ميان ريچارد هلمز مشهورترين آنهاست، ريچارد مك‌كارا هلمز كه در امريكا به ديگ شهرت داشت برادرش در سوئيس همكلاسي Ù…Øمد‌رضا شاه پهلوي بود. از اواخر دهة 1930 Ù… در سازمانهاي اطلاعاتي Ù€ جاسوسي امريكا جذب شد Ùˆ از آغاز تأسيس سيا در 1947 به استخدام آن درآمد Ùˆ به سرعت از مسئولان درجه اول سيا شد Ùˆ در 1962 به معاونت عملياتي سيا ارتقاء مقام ياÙت Ùˆ نهايتاً در 30 ژوئن 1966 به عنوان رئيس سيا منصوب گرديد. وي در ميان اعضاي بلندپايه سيا تØت عنوان «سلطان مطلق جاسوسان» لقب داشت. ريچارد هلمز در تمام دوراني كه در رياست سيا بود از Øكومت ايران سخت پشتيباني مي‌كرد Ùˆ شاه نيز متقابلاً با او اØساس نزديكي Ùزاينده‌اي داشت. ريچارد هلمز طي سالهاي 1345 Ù€ 1351 Ø´/ 1966 Ù€ 1972 Ù…. به مدت Ù‡Ùت سال رئيس سيا بود Ùˆ طي اين سالها بارها به ايران مساÙرت كرد. آگاهان به امور ريچارد هلمز را «يكي از دو مرد آگاه جهان» مي‌دانستند. Ù†Ùر بعدي رئيس كا.Ú¯.ب بود. ريچارد هلمز به دنبال رسوايي واترگيت از مقامش عزل شد(20 نوامبر 1972) Ùˆ مدت كوتاهي بعد به عنوان سÙير امريكا درتهران منصوب شد. 2ورود ريچارد هلمز به تهران به عنوان سÙير جديد امريكا اوج دوران قدرت Ù…Øمد‌رضا شاه پهلوي Ù…Øسوب مي‌شد. شاه به عنوان ژاندارم منطقه در دÙاع Ùˆ Øمايت از اهدا٠و خواسته‌هاي غرب Ùˆ امريكا در منطقه براي خود رسالتي قائل بود ودر همان Øال Ùعاليتهاي مشترك سيا، ساواك، موساد Ùˆ نيز اينتليجنت سرويس انگلستان در منطقه در يكي از Øساس‌ ترين مقاطع خود قرار گرÙته بود. يك سال پيش از ورود هلمز به تهران كانوي رئيس سابق سيا در تهران جاي خود را به نيكولاناتزيوس با نام مستعار ويليام برومل داده بود كه عضو كهنه‌كار سيا Ù…Øسوب مي‌شد Ùˆ از شاخص‌ترين اعضاي سيا در سراسر جهان به شمار مي‌رÙت. او پيش از آن در ايستگاه‌هاي سيا در كره جنوبي، آرژانتين Ùˆ هلند خدمات شاياني براي سيا انجام داده بود. با ورود ويليام برومل به ايران بودكه ايستگاه منطقه‌اي سيا از قبرس به تهران منتقل شد Ùˆ از آن پس تهران به مركز Ùرماندهي دستگاه جاسوسي Ù€ اطلاعاتي امريكا در منطقه خاورميانه تا مشرق دور ارتقاء مقام ياÙت. وجود ريچارد هلمز در تهران در همين مقطع اهميت Ùˆ Øساسيت قابل توجه ايران را براي مراجع اطلاعاتي Ù€ جاسوسي Ùˆ وزارت امور خارجه امريكا آشكار مي‌كند. 3 ريچارد هلمز تا ژوئن 1977 / 1355 Ø´. مقام سÙارتش را درتهران ØÙظ كرد. 4 در دوران وي بود كه علاوه بر گسترش Ùعاليتهاي سيا در شئون مختل٠سÙارت امريكا در تهران نيز نقش بسيار برجسته‌اي در گسترش روابط ايران Ùˆ امريكا بر عهده گرÙت.پژوهشگران Ùˆ آگاهان به امور براي سÙارت امريكا در تهران در پيشبرد اهدا٠اطلاعاتي‌ـ جاسوسي آن كشور در ايران Ùˆ منطقه خاورميانه نقش قابل توجهي قائل شده‌اند. Øضور Ùˆ Ùعاليت گستردة مأموران سيا در پوششهاي مختل٠سياسي‌ـ ديپلماتيك در سÙارت Ùˆ نيز Øضور چهره‌هاي برجسته سيا به عنوان سÙير Ùˆ كاردار Ùˆ نظاير آن در ايران اين Ùرضيه را سخت قوت مي بخشد كه مسائل اطلاعاتي‌ـ امنيتي Ùˆ جاسوسي در روابط ايران Ùˆ امريكا جايگاه بي‌بديلي داشت. منصور رÙيع‌زاده آخرين نماينده ساواك در امريكا تأكيد دارد كه سÙارت امريكا در تهران در درجه اول به عنوان پايگاهي براي انجام Ùعاليتهاي جاسوسي Ù€ اطلاعاتي سيا در ايران انجام وظيÙÙ‡ مي‌كرده است.5 اين مهم البته از ديد ساواك Ùˆ Øكومت ايران پنهان نبود Ùˆ Ú†Ù‡ بسا جهت پيشبرد اهدا٠Ùوق مساعدتهاي قابل اعتنايي هم در اختيار آن قرار مي‌گرÙت. 6علاوه بر سÙارت امريكا در تهران Øداقل سه نمايندگي سياسي ديگر آن كشور در شهرهاي مختل٠ايران Ùعاليتهاي سياسي، اطلاعاتي Ù€ جاسوسي پرشماري در راستاي اهدا٠سيا به انجام مي‌رسانيدند Ùˆ در هر يك از اين نمايندگيها مأموراني از سيا Øضور داشتند Ùˆ Ùعاليت اطلاعاتي Ù€ جاسوسي اين مراكز تØت هدايت سÙارت امريكا در تهران قرار داشت. اين نمايندگيها در شهرهاي تبريز، اصÙهان Ùˆ شيراز واقع بود. طي سالهاي پاياني Øكومت در شهرهاي ديگر هم Ùعاليتهاي سياسي Ù€ اطلاعاتي امريكاييان گسترش ياÙت. 7سÙارت امريكا درتهران داراي شش بخش مجزا بود كه عبارت بودند از: «1Ù€ بخش امور سياسي 2Ù€ بخش نظامي 3Ù€ بخش اقتصادي Ùˆ بازرگاني 4Ù€ كميسيون مشترك ايران Ùˆ امريكا 5Ù€ بخش كنسولي Ùˆ 6Ù€ بخش امور اداري. 8 ديگر نمايندگيهاي مهم Ùˆ مراكز سياسي Ùˆ ديپلماتيك امريكا در تهران Ùˆ ساير نقاط ايران عبارت بود از: 1Ù€ كنسولگري امريكا در تبريز 2Ù€ كنسولگري امريكا در اصÙهان 3Ù€ كنسولگري امريكا در شيراز 4Ù€ كنسولگري امريكا در مشهد 5Ù€ انجمن كارمندان امريكايي 6Ù€ سازمان ارتباطات بين‌المللي 7Ù€ سازمان مبارزه با مواد مخدر 8Ù€ دÙتر وابسته كشاورزي امريكا در تهران.» 9در اين مراكز Ùˆ نمايندگي‌ها كه اÙراد پرشماري در پوششهاي مختل٠خدمت مي‌كردند سيا مأموران متعددي داشت كه در پوششهاي سياسي، اقتصادي، ديپلماتيك Ùˆ ... وظاي٠مØوله در امور اطلاعاتي Ù€ جاسوسي را به انجام مي‌رسانيدند.از منابع اطلاعاتي Ùˆ كسب خبر سÙارت امريكا در تهران Ùˆ نيز سيا در بخشهاي مختل٠كشور، عوامل Ùˆ عناصر ايراني مرتبط با سÙارت بود. در اسناد Ùˆ مدارك بر جاي مانده از سÙارت امريكا در تهران اسامي Ùˆ مشخصات اÙراد پرشماري ذكر شده است كه با سÙارت در تماس دائمي Ùˆ منظمي بودند Ùˆ اخبار Ùˆ اطلاعات ارزشمندي را از Øوزه Ùعاليت خود در اختيار آنان قرار مي‌دادند. برخي از مهم‌ترين Ùعالان سياسي مخالÙØŒ روشنÙكران، اساتيد Ùˆ مديران دانشگاهها، رجال Ùˆ كارگزاران دولتي ÙˆØكومتي در زمره اين اÙراد بودند. سÙارت امريكا در تهران Ùˆ نيز سيا در موارد متعدد با كمترين مشكل اطلاعات ذي‌قيمت قابل توجهي از اين منابع Ùˆ رابطين خود به دست مي‌آوردند. بسياري از كساني كه در امريكا تØصيلات عاليه خود را پشت سر گذارده بودند، روابط نزديكتري با سÙارت Ùˆ نمايندگان پيدا Ùˆ پنهان سيا در تهران Ùˆ ساير نقاط كشور داشتند اطلاعات ارائه شده از سوي رابطين Ùˆ دوستان ايراني سÙارت Ùˆ سيا در تغذيه اطلاعاتي‌ـ جاسوسي سيا اهميتي انكار ناپذير داشت. 10 در يك مورد سÙارت امريكا در تهران از مهدي هروي نام مي‌برد كه «مأموران گوناگون سÙارت با او آشنايي» تامي داشتند. او كه تØصيلات دانشگاهي‌اش را در ا مريكا انجام داده بود «در اوايل سال 1975 به عنوان مشاور با نمايندگان امريكا در سومين كنگره Øزب ايران نوين كار مي‌كرد.» Ùˆ بعدها پس از تأسيس Øزب رستاخيز اين مهم را در Øزب جديد بر عهده گرÙت Ùˆ روابط اطلاعاتي‌اش را با سÙارت كماكان ØÙظ نمود. 11سÙارت امريكا Ùˆ سيا در ايران از اين دوستان ايراني ÙˆÙادار بسيار داشتند.سÙارت امريكا در تهران تا پايان دوران سلطنت Ù…Øمد‌رضا شاه كماكان از Øضور Ùˆ وجود Ùعال اين رابطين Ùˆ خبررسانان سود مي‌برد Ùˆ Øكومت ايران Ùˆ نيز ساواك هم هيچ‌گاه مانعي بر سر راه اين ارتباطات كه چندان پنهان هم نبود ايجادنكردند.بدين ترتيب اولياي سÙارت Ùˆ نيز نمايندگان Ùˆ مأموران سيا در ايران تا واپسين روزهاي عمر رژيم پهلوي از مزيت اين منابع اطلاعاتي ارزشمند كه عمدتاً Øساس‌‌ترين Ùˆ كليدي‌ترين پستهاي سياسي، اقتصادي، Ùرهنگي Ùˆ نظامي را در اختيار داشتند كماكان بهره بردند. ضمن سياسي Ùˆ بويژه مخالÙين ميانه‌رو Øكومت هم ارتباطات بسياري با سÙارت امريكا در تهران داشتند Ùˆ اين تماسها تا آخرين روزهاي عمر رژيم پهلوي ادامه داشت.پانوشت‌ها:1Ù€ ظهور Ùˆ سقوط سلطنت پهلوي، جلد دوم، صص 210Ù€ 216.2Ù€ سينتيا هلمز، خطارات همسر سÙير، صص 3Ù€ 6.3Ù€ همان، ص 217.4Ù€ مجموعه اسناد لانه جاسوسي امريكا، جلد 8ØŒ صص 94Ù€ 95.5Ù€ اسكندر دلدم، پيشين، صص 24Ù€ 29.6Ù€ يوس٠ترابي، صص 91Ù€ 93.7Ù€ همان، صص 95Ù€ 102.8Ù€ همان، صص 102Ù€ 108.9Ù€ مجموعه اسناد لانه جاسوسي امريكا، جلد 17ØŒ صص 107Ù€ 108.10Ù€ همان، صص 108ـ‌109.11Ù€ همان، ص 109.