تØری٠نام خلیج Ùارس واکنش به دکترین نیکسون
مهتدی درباره سخنان جمال عبدالناصر درخصوص خلیج Ùارس Ùˆ استÙاده ÙˆÛŒ از نام مجعول برای آن Ú©Ù‡ بعدها به معضلی مهم در روابط ایران Ùˆ اعراب تبدیل شد، معتقد است سخنان ناصر ریشه پان‌عربی نداشته Ùˆ تنها واکنشی بوده به دکترین امنیتی نیکسون در منطقه؛ دکترینی Ú©Ù‡ به دلیل نقش پررنگ ایران Ùˆ عربستان، اختلاÙات میان ناصر با Ù…Øمدرضا شاه Ùˆ ملک Ùیصل را تشدید کرد. ***شما از جمله دانشجویانی بودید Ú©Ù‡ همزمان با جنگ شش روزه اعراب Ùˆ اسرائیل در سال 1967ØŒ نامه‌ای برای جمال عبدالناصر Ùرستادید. مضمون این نامه Ú†Ù‡ بود Ùˆ Ú†Ù‡ شد Ú©Ù‡ تصمیم به ارسال پیام برای رییس‌جمهور مصر گرÙتید؟ما مسائل منطقه را دنبال می‌کردیم، شب‌ها می‌نشستیم نطق‌های جمال عبدالناصر را از رادیو صوت‌العرب گوش می‌کردیم. من چون زبان عربی یاد گرÙته بودم، برای برخی دوستان ترجمه می‌کردم، ترجمه‌اش را به Ùارسی می‌نوشتم Ùˆ در دانشگاه بین علاقه‌مندان پخش می‌کردیم. آن زمان بیان کردن مسائل Ùلسطین ممنوع بود. کتاب «القضیة الÙلسطینیة» تالی٠اکرم زعتر Ú©Ù‡ آقای هاشمی رÙسنجانی ترجمه کرده بودند را بین خودمان به صورت قاچاق می‌گرداندیم. وقتی جنگ شش روزه ژوئن 1967 پیش آمد ما با اشتیاق زیاد وقایع را دنبال می‌کردیم. Ùضای دانشجویی کاملاً ضداسرائیلی بود، دانشجویان مقصودم بچه مسلمان‌های دانشگاه‌هاست. اوایل Ú©Ù‡ گزارش‌ها Øاکی از پیشرÙت ارتش مصر بود در صØرای سینا، خیلی خوشØال بودیم اما ناگهان متوجه شدیم Ú©Ù‡ یک شکست‌هایی Ù¾ÛŒ در Ù¾ÛŒ می‌آید. بچه مسلمان‌ها در دانشگاه خیلی ناراØت بودند. قرار شد تلگرامی برای جمال عبدالناصر بÙرستیم Ùˆ بگوییم Ú©Ù‡ ما دانشجویان مسلمان دانشگاه تهران روند مبارزات شما را دنبال می‌کنیم. قلبمان با شماست Ùˆ اسرائیل را Ù…Øکوم می‌کنیم، سیاست رژیم خودمان (شاه) را قبول نداریم Ùˆ آماده هستیم Ú©Ù‡ در جبهه مصر علیه اسرائیل بجنگیم. بچه‌ها از من خواستند با توجه به تسلطم بر زبان عربی این متن را بنویسم. من متنی را نوشتم Ùˆ Øدود 40-30 Ù†Ùر از بچه‌ها زیر آن را امضا کردند.آیا به خاطر دارید Ú†Ù‡ اÙرادی ذیل این نامه را امضا کردند؟ از دانشکده‌های مختل٠بودند اما واقعاً اسامی خاطرم نیست. از آن زمان سال‌ها می‌گذرد Ùˆ ØاÙظه یاری نمی‌کند تا نام امضاکنندگان را به خاطر بیاورم.این نامه را چطور برای جمال عبدالناصر Ùرستادید؟چون روابط ایران با مصر قطع بود ما Ùکر کردیم Ú©Ù‡ از طریق سÙارت عراق می‌توان این کار را انجام داد. در آن زمان عبدالسلام عارÙØŒ رئیس جمهور عراق بود Ùˆ روابط خیلی نزدیک با قاهره داشت. مراجعه به سÙارت عراق هم با توجه به مراقبت‌های ساواک مشکل بود. من با ترÙندهای مختلÙÛŒ توانستم وارد سÙارت عراق شوم Ùˆ از سÙیر درخواست ملاقات کنم. وقتی سÙیر با من ملاقات کرد، برایش Ùضای دانشگاه تهران را ØªØ´Ø±ÛŒØ Ú©Ø±Ø¯Ù… Ú©Ù‡ چطور است Ùˆ Ú¯Ùتم این هم تلگرامی است Ú©Ù‡ بچه‌ها تهیه کردند Ùˆ می‌خواهیم از شما خواهش کنیم Ú©Ù‡ به قاهره تلگرام کنید یا از طریق بغداد یا هر راه دیگری Ú©Ù‡ خودتان ØµÙ„Ø§Ø Ù…ÛŒâ€ŒØ¯Ø§Ù†ÛŒØ¯ برسانید. سÙیر خیلی خوشØال شد Ùˆ تشکر کرد. به من Ú¯Ùت ما Ùقط با اسرائیل روبرو نیستیم. اگر Ùقط اسرائیل بود ما شکستش می‌دادیم. اما مساله این است Ú©Ù‡ آمریکا Ùˆ دنیای غرب پشت سر اسرائیل هستند. ما در واقع الان Ú©Ù‡ با اسرائیل می‌جنگیم با Ú©Ù„ جهان غرب Ùˆ بخصوص آمریکا Ùˆ انگلیس در Øال جنگیم. آن‌ها پشتیبانی می‌کنند Ùˆ توان نظامی Ùˆ مالی Ùراوانی پشت سر اسرائیل است در Øالیکه ما چنین توانی در اختیار نداریم. به هر Øال تشکر کرد Ùˆ قول داد Ú©Ù‡ این تلگرام را به قاهره Ùˆ برای آقای جمال عبدالناصر بÙرستد. سÙیر همچنین چندین کتاب درمورد مسائل Ùلسطین به ما اهدا کرد. یادم می‌آید 8-7 کتاب هم به زبان عربی Ùˆ انگلیسی بود درباره مظلومیت مردم Ùلسطین، استÙاده اسرائیل از بمب‌های ناپال علیه Ùلسطینی‌ها Ùˆ من این کتاب‌ها را بین دانشجویانی Ú©Ù‡ علاقه‌مند به زبان انگلیسی Ùˆ عربی بودند، پخش کردم تا از وقایع مطلع شوند. چون آن زمان منبعی Ùارسی درباره مسائل Ùلسطین جز کتاب آقای هاشمی رÙسنجانی وجود نداشت.آیا بعدها از رسیدن نامه باخبر شدید یا اØیاناً پاسخی هم از جمال عبدالناصر دریاÙت کردید؟خیر. ما جوابی دریاÙت نکردیم چون آن‌ها در آن زمان درگیر جنگ Ùˆ مسائل خودشان بودند. بعد از شکست در جنگ شش روزه ما همچنان اخبار را دنبال می‌کردیم Ú©Ù‡ جمال عبدالناصر استعÙا کرد.به یاد می‌آورم Ú©Ù‡ آن شب از ناراØتی خوابم نمی‌برد Ùˆ وقتی Ú©Ù‡ از رادیو صوت‌العرب شنیدم Ú©Ù‡ در قاهره مردم به خیابان آمده‌اند Ùˆ صدایشان را پخش می‌کرد Ú©Ù‡ خواستار بازگشت جمال عبدالناصر بودند Ùˆ شعار «ما می‌جنگیم... ما می‌جنگیم» سر می‌دادند، شور Ùˆ شع٠عجیبی پیدا کردیم. از نیمه شب گذشته بود Ú©Ù‡ جمال عبدالناصر اعلام کرد من ضمن اینکه مسئولیت شکست را می‌پذیرم به خواست مردم بازمی‌گردم Ùˆ ما این مبارزه را ادامه خواهیم داد. یادم می‌آید آن زمان آقای نزار قبانی شاعر عرب‌زبان سوری کتابی نوشته بود تØت عنوان «منشورات Ùدائیة علی جدران اسرائیل» یعنی اعلامیه‌های Ùداییان Ùلسطین بر دیوارهای اسرائیل Ú©Ù‡ خیلی شعرهای Øماسی جالبی بود در دÙاع از آرمان‌های Ùلسطین. من این‌ها را از عربی به Ùارسی ترجمه کردم Ùˆ جایی بردیم با دستگاه‌های استنسیل آن زمان چند صد نسخه تکثیر Ùˆ بین دانشجویان پخش کردیم Ú©Ù‡ بسیار مورد استقبال واقع شد.ناصر در دوره زمامداری خود Ùˆ پس از تیرگی روابط با ایران به عنوان اولین Ù†Ùر دستور داد Ú©Ù‡ به‌جای عنوان اصیل Ùˆ تاریخی «خلیج Ùارس» از عنوان مجعول "خلیج ع ر ب ÛŒ" استÙاده شود. Ùکر می‌کنید دلیل این موضع‌گیری Ùˆ انگیزه واقعی ناصر از این کار Ú†Ù‡ بود؟ آیا این موضوع در ایران هم بازتابی داشت؟ جمال عبدالناصر خود در نطق‌های اولیه‌اش تا سال 1964 کلمه خلیج Ùارس را به کار می‌برد. من چون خودم نطق‌هایش را گوش می‌کردم یادم می‌آید Ú©Ù‡ این شعار را می‌داد Ú©Ù‡ "یاایها العرب! ÙÛŒ جمیع أنØاء العالم من المØیط اطلسی الی الخلیج الÙارسی"ØŒ ای مردم عرب در تمام نقاط جهان؛ از اقیانوس اطلس تا خلیج Ùارس... این خطاب همیشه در سخنرانی‌هایش بود Ùˆ المØیط اطلسی را با الخلیج الÙارسی قاÙیه می‌کرد Ùˆ نوعی سجع در کلامش به کار می‌برد. اما وقتی اختلاÙات میان رژیم شاه Ùˆ مصر بالا گرÙت Ùˆ جنگ رادیویی شد، Ùˆ بخاطر ارتباطاتی Ú©Ù‡ رژیم شاه با اسرائیل داشت Ùˆ کمک‌هایی Ú©Ù‡ به اسرائیل می‌کرد، جمال عبدالناصر اشتباهی کرد Ú©Ù‡ نام مجعول «خلیج ع ر ب ی» را به کار برد. این سخنان به نظر من در Øقیقت واکنشی بود به دکترین ریچارد نیکسون با عنوان «دکترین دو ستونی» Ú©Ù‡ امنیت خلیج Ùارس را به ایران Ùˆ عربستان سعودی سپرد. این مساله بر عبدالناصر خیلی گران آمد. در واقع در واکنش به دکترین ریچارد نیکسون بود Ú©Ù‡ اسم خلیج Ùارس را "خلیج ع ر ب ÛŒ" تلÙظ کرد. شاید هم بیش از ناصر تقصیر عبدالخالق Øسونه، دبیرکل وقت اتØادیه عرب بود Ú©Ù‡ به خلیج Ùارس آمد Ùˆ کشورهای جنوب خلیج Ùارس را علیه ایران تØریک کرد Ùˆ شاید هم او این نام را به کار برد. برخی نظرها هم هست Ú©Ù‡ این عبارت مجعول اولین بار از طر٠روزنامه تایمز لندن استÙاده شده است. این بعدها به صورت یک مشکل ملی بین ایران Ùˆ کشورهای عرب درآمد. شرایطی پیش آمد Ú©Ù‡ یک تغییر اسم، Ùاصله Ùˆ شکا٠بزرگی میان دو ملت ایران Ùˆ عرب پدید آورد Ùˆ این را خیلی‌ها برنامه انگلیسی‌ها می‌دانستند. در هر صورت عبدالناصر از سال 1964 به بعد تا سال 1970 Ú©Ù‡ Ùوت کرد این نام مجعول را به کار برد در Øالی Ú©Ù‡ پیش از آن در نطق‌هایش مرتب بر نام خلیج Ùارس تاکید داشت.آیا در آن زمان از سوی ایران واکنشی به موضوع نشان داده شد؟بله. Øتی از این موضوع بهره‌برداری تبلیغاتی بزرگی هم شد. رسانه‌های ایران به شدت واکنش نشان دادند. در همان زمان Øتی کشتی‌هایی Ú©Ù‡ به بنادر ایران می‌آمدند اگر در بارنامه‌هایشان بجز نام «خلیج Ùارس» کلمه دیگری بود اجازه تخلیه بار Ùˆ ورود به اسکله Ùˆ بارگیری به آن‌ها داده نمی‌شد. در واقع این مساله به Ø´Ú©Ù„ یک موضوع بØران‌زا درآمد.برخی سخنان ناصر درباره خلیج Ùارس Ùˆ استÙاده ÙˆÛŒ از عنوان مجعول را ناشی از دیدگاه پان‌عربی Ùˆ ملی‌گرایی اÙراطی ÙˆÛŒ می‌دانند Ùˆ معتقدند این رÙتار ریشه ایدئولوژیک داشته است. آیا این موضوع با واقعیت منطبق است یا همانطور Ú©Ù‡ Ú¯Ùتید سخن ناصر بیش از آنکه سخنی سنجیده از روی اعتقادات ÙˆÛŒ باشد، واکنشی به تØولات منطقه بود؟به نظر من این Øرکت ناصر واکنشی از سوی او Ùˆ اتØادیه عرب بود به سیاست رژیم ایران Ùˆ Øمایت رژیم شاه از اسرائیل علیه کشورهای عرب Ùˆ Ø·Ø±Ø Ø¯Ú©ØªØ±ÛŒÙ† دو ستونی نیکسون Ú©Ù‡ امنیت خلیج Ùارس را به ایران Ùˆ سعودی‌ها سپرد. بین عربستان سعودی Ú©Ù‡ ملک Ùیصل پادشاهش بود، با مصر عبدالناصر رقابت شدیدی برای رهبری جهان عرب در جریان بود. به همان مقدار Ú©Ù‡ در رسانه‌های مصری به رژیم ایران Øمله می‌کردند، به همان مقدار هم به رژیم عربستان Øمله می‌کردند. به این دلیل است Ú©Ù‡ می‌گویم Ø·Ø±Ø Ø¯Ú©ØªØ±ÛŒÙ† نیکسون باعث شد Ú©Ù‡ آن‌ها اØساس کنند Ú©Ù‡ خلیج Ùارس، ایرانی- آمریکایی شده Ùˆ با عوض کردن اسم آن می‌توان این دکترین را خنثی کرد. چنین نبود Ùˆ این اشتباهی بود Ú©Ù‡ آن‌ها مرتکب شدند. مصری‌ها باید می‌دانستند Ú©Ù‡ این مساله یک موضوع ملی ایران است Ùˆ ربطی به رژیم پهلوی ندارد. کمااینکه بعد از انقلاب هم در مورد تغییر اسم خلیج Ùارس سیاست دولت انقلاب همان بود Ùˆ تÙاوتی نکرد.شما بعدها به عنوان خبرنگار صدا Ùˆ سیما به مصر رÙتید. Ú†Ù‡ شد Ú©Ù‡ خبرنگار واØد مرکزی خبر شدید؟ اقامت شما در مصر همزمان با Ú†Ù‡ دوره‌ای بود Ùˆ چقدر به طول انجامید؟ درباره سÙر به مصر برایمان بگویید.من چون علاوه بر زبان مادری، دو زبان عربی Ùˆ انگلیسی را می‌دانستم سال 1350 به عنوان مترجم خبر، به بخش خبر صدا Ùˆ سیما رÙتم. از خبرگزاری‌های مختل٠خبر ترجمه می‌کردم. تا اینکه سال 53 همزمان با دوران زمامداری انور سادات، مرا به عنوان خبرنگار واØد مرکزی خبر به قاهره Ùرستادند. من به آنجا رÙتم Ùˆ برای صدا Ùˆ سیما خبر می‌Ùرستادم. البته سÙر من به مصر دلیلی دیگری هم داشت Ùˆ آن‌هم شرکت در جلسات قرائت قرآن قاری مشهور مصری شیخ مصطÙÛŒ اسماعیل بود. من ماموریت قاهره را پذیرÙتم برای اینکه به آنجا بروم Ùˆ Ø¨Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø§Ø² Ù…Øضر شیخ مصطÙÛŒ استÙاده کنم. در مدت اقامت در آنجا از طریق تلکس یا به Ø´Ú©Ù„ صوتی، گزارش‌هایی را از اوضاع منطقه برای رادیو می‌Ùرستادم. اما بخش عمده زمانم را در مجالس تلاوت شیخ می‌گذراندم. یک سال در قاهره بودم Ùˆ بعد از آن به بیروت منتقل شدم. بیروت را هم پذیرÙتم به این دلیل Ú©Ù‡ از مدت‌ها پیش با امام موسی صدر Ùˆ دکتر چمران ارتباط داشتم. رÙتم بیروت به عنوان مترجم خبر Ùˆ خبرنگار، ارتباطم را با امام موسی صدر Ùˆ شهید چمران بیشتر کردم. از سرگیری روابط ایران Ùˆ مصر Ú©Ù‡ در دوره سادات آرام آرام Ø´Ú©Ù„ گرÙت، ناشی از Ú†Ù‡ تغییری بود؟ Ú†Ù‡ شد Ú©Ù‡ روابطی Ú©Ù‡ در زمان ناصر، آنچنان تیره Ùˆ تار شده بود به روابط دوستانه شاه Ùˆ سادات منجر شود. آیا ارتباط خوب سادات با اسرائیل، مصر را بار دیگر به ایران نزدیک کرد یا دلایل دیگری هم در کار بود؟انور سادات وقتی روی کارآمد به تدریج شروع کرد به زدودن ناسیونالیسم از مصر Ùˆ قطع وابستگی‌های مصر به بلوک شرق Ùˆ نزدیک شدن به بلوک غرب. انور سادات از سال 1970 Ú©Ù‡ جای ناصر را گرÙت تا جنگ اکتبر 73ØŒ سرگرم بازسازی ارتش برای عبور از کانال سوئز Ùˆ باز پس‌گیری صØرای سینا بود. او به این نتیجه رسیده بود Ú©Ù‡ از نظر نظامی سلاØ‌های بلوک شرق در برابر سلاØ‌های غرب نمی‌تواند موÙقیتی داشته باشد. به تدریج مستشاران روسی را اخراج کرد Ùˆ سلاØ‌های غربی را جایگزین سلاØ‌های شرقی کرد Ùˆ به تدریج شروع کرد به بهبود روابط مصر با آمریکا Ùˆ همچنین سیاست جدید اقتصادی را آغاز کرد Ú©Ù‡ سیاست سوسیالیستی دوره عبدالناصر را به سمت سیاست اقتصاد آزاد Ùˆ بازار برد. Ú¯Ùته می‌شد Ú©Ù‡ انور سادات ارتباطات مخصوصی با آمریکایی‌ها برقرار کرده بود، خصوصاً بعد از جنگ اکتبر 73 Ùˆ عبور قهرمانانه ارتش مصر از کانال سوئز Ùˆ نابود کردن استØکامات شرق سوئز. مصر در Øال پیشروی در صØرای سینا بود Ú©Ù‡ هنری کیسینجر از طر٠دولت آمریکا وارد صØنه شد Ùˆ سیاست جداسازی نیروها Ùˆ سیاست گام به گام در جهت ØÙ„ اختلا٠بین مصر Ùˆ اسرائیل را پیش گرÙت. در این دوره سادات با آمریکا کاملاً تÙاهم کرد Ú©Ù‡ مصر به پیروزی‌هایی دست پیدا کرده Ùˆ ذلت Ùˆ Ø®Ùت Ùˆ خواری شکست سال 67 از نظر معنوی جبران شده Ùˆ Øالا می‌شود بقیه صØرای سینا را از طریق مذاکره Ùˆ از طریق ØµÙ„Ø Ø¨Ø§ اسرائیل گرÙت Ú©Ù‡ ما دیدیم در سال 78-1977 با مناخیم بگین دیدار کرد، به قدس سÙر کرد Ùˆ قرارداد کمپ دیوید امضا شد.سادات وعده داده بود Ú©Ù‡ بر اثر Øذ٠سیاست‌های سوسیالیستی ناصر رÙاه اقتصادی را برای مردم مصر به ارمغان ‌آورد، به همین دلیل هنگامی Ú©Ù‡ ریچارد نیکسون رییس‌جمهور آمریکا به مصر سÙر کرد، به امید رÙاه استقبال گسترده‌ای از او کردند. اما این سیاست به جایی نرسید Ùˆ روبه روز ما شاهد بودیم Ú©Ù‡ Ùقر Ùˆ بیچارگی در مصر اÙزایش پیدا کرد. البته از آنجا Ú©Ù‡ سادات روابط خوبی با آمریکا برقرار کرده بود Ùˆ رژیم شاه هم خودش را در چارچوب دکترین آمریکا در منطقه تعری٠می‌کرد، طبیعی است Ú©Ù‡ بین سادات Ùˆ شاه روابط دوستانه‌ای برقرار شد. رژیم شاه در جریان جداسازی نیروها از چاه‌های Ù†Ùت در صØرای سینا Ú©Ù…Ú© کرد، یعنی پذیرÙت Ú©Ù‡ در مقابل عقب‌نشینی اسرائیل Ùˆ تØویل چاه‌های Ù†Ùت صØرای سینا به مصر، ایران سوخت مورد نیاز اسرائیل را تامین کند. دولت ایران پس از آن Ú©Ù‡ انور سادات سیاست گشایش اقتصادی را در پیش گرÙت یک میلیارد دلار در زمینه‌های مختل٠اقتصادی مصر سرمایه‌گذاری کرد Ú©Ù‡ آن زمان خیلی روی آن تبلیغ شد. منطقه آزاد پورت‌سعید به ایران تعلق گرÙت، بانک مشترک ایران Ùˆ مصر تشکیل شد Ùˆ Ùعالیت‌های زیادی انجام گرÙت. در این زمان زیر نظر آمریکا رژیم ایران Ùˆ مصر بسیار به هم نزدیک شدند Ùˆ در همه زمینه‌ها هماهنگ عمل می‌کردند.پس نزدیکی سادات به آمریکا باعث بهبود روابط ایران Ùˆ مصر شد؟بله، همین‌طور است. نیروی قوی استعمارگر در منطقه همواره در چگونگی روابط ایران Ùˆ مصر دخالت داشته است. مثلاً رضاخان را انگلیسی‌‌ها روی کار آوردند. شما می‌بینید Ú©Ù‡ چون انگلیسی‌ها در مصر هم Ù†Ùوذ داشتند Ùˆ کمیسر عالی بریتانیا در قاهره بود، ما دیدیم Ú©Ù‡ این‌ها تهران Ùˆ قاهره را به هم نزدیک کردند، تا Øدی Ú©Ù‡ رضاخان Ùوزیه خواهر ملک Ùاروق را برای پسرش Ù…Øمدرضا خواستگاری کرد Ùˆ Ùوزیه شد ملکه ایران. منتهی بعدها Ú©Ù‡ سیاست‌ها عوض شد Ùˆ انگلیسی‌ها تضعی٠شدند، در مصر انقلاب شد Ùˆ اÙسران آزاد قدرت را در دست گرÙتند، این روابط دوباره سرد شد، به اختلا٠کشید Ùˆ Øتی به طلاق Ùوزیه از Ù…Øمدرضا شاه Ùˆ بازگشت ÙˆÛŒ به قاهره انجامید. همیشه قدرت‌های استعمارگر غربی در این مسائل Øضور داشتند Ùˆ روابط ایران Ùˆ مصر هم تØت تاثیر این سیاست‌ها بوده Ùˆ از این قاعده مستثنی نیست.
منبع: تاریخ ایرانی