سیاست‌های Ù†Ùتی امریکا در ایران
امریکایی‌ها، Ú©Ù‡ هم به‌خاطر پذیرÙتن نظریۀ مونروئه، هم دوری مساÙت Ùˆ هم نوپا بودن قدرت صنعتی خود، در Øاشیۀ روابط استعماری گام برمی‌داشتند، سرانجام Ùˆ Ø·ÛŒ برنامه‌هایی کاملاً تدریجی، زمینه‌های Ù†Ùوذ منÙعت‌طلبانۀ خود را در مناطق مختل٠جهان Ùˆ از جمله خاورمیانه Ùراهم ساختند. این Øضور تدریجی در ایران، Ú©Ù‡ از Øضور مبلغان مسیØÛŒ در سال 1831 آغاز شده بود، ناگهان در قضیۀ ملّی شدن صنعت Ù†Ùت پررنگ شد Ùˆ امریکا با Ù†Ùوذ سیاسی، اقتصادی Ùˆ نظامی خود نه تنها دولت ملّی دکتر Ù…Øمد مصدق را با کودتای ننگین 28 مرداد 1332 سرنگون ساخت، بلکه بر سر هم‌پیمان دیرین خود، یعنی انگلستان، نیز کلاهی بزرگ گذاشت Ùˆ ایران Ù†Ùتی را تØت سلطۀ خویش درآورد. در قضیۀ ملّی شدن صنعت Ù†Ùت، امریکایی‌ها گاهی بر نعل می‌کوبیدند Ùˆ گاهی بر سندان. گاهی از نهضت ملّی مردم ایران در بیانیه‌های خود دÙاع می‌کردند Ùˆ گاهی در دیوان داوری در جایگاه Øمایت از انگلیس قرار می‌گرÙتند. در مقالۀ Øاضر می‌توانید جزئیات بیشتری از داستان سیاست‌های Ù†Ùتی امریکا در ایران را مطالعه نمایید .سیاست نگاه به شرق امریکا در ایرانبا صدور اعلامية «مونرو» در سال 1823ØŒ به ظاهر امريكا سياست انزواگرايي Ùˆ مداخله نکردن در امور بين‌المللي را در پيش گرÙت، درØالي‌كه اعلامية Ùوق نوعی استراتژي پوششي بود، Ùˆ مقامات امريكايي «سياست نگاه به شرق» را دنبال مي‌كردند. اين سياست در مورد كشور ما، كه تنها دولت مستقل خاورميانه بود، در چهارچوب اقدامات به‌ظاهر خيرخواهانه در دورة Ù…Øمدشاه قاجار اجرا شد. از اوايل قرن نوزدهم، مقامات امريكايي تصميم گرÙتند با پنهان شدن در پشت Ùعاليت‌هاي تبشيري كليساي پروتستان، كه عميقاً دولت Ùدرال امریکا از آن پشتیبانی می‌کرد، با زيركي سياست نگاه به شرق را اجرا كنند. امّا ريشه‌هاي عميق مناÙع روس Ùˆ انگليس در ايران Ùˆ Ù†Ùوذ Ùوق‌العادة اين دو كشور در دربار Ùˆ ساير نهادهاي قدرت، امريكا را وادار كرد با اØتياط بيشتري به ايران نزديك شود. اين در Øالي بود كه ايران نيز به منظور كاهش Ùشارهاي سياسي، اقتصادي Ùˆ نظامي روس Ùˆ انگليس تمايل بسیاری نسبت به ورود نيروي سومي در مناسبات داخلي Ùˆ خارجي خود داشت. در سال 1831.Ù…ØŒ نخستين گروه امريكايي در پوشش مبشران مذهبي با هدايت دو كشيش پروتستان به نام اسميت Ùˆ دوايت، برای برقراري روابط كليسايي Ùˆ Øمايت از مسيØيان آذربايجان، با مواÙقت دیپلماتیک ایران به اروميه وارد شد. اين هيئت در گزارش خود به دولت Ùدرال از مناسب بودن شرايط ايران براي تبليغ مسيØيت سخن Ú¯Ùت، ازاین‌رو دولت امريكا يك كشيش پروتستان را به نام پركينز براي اقامت در اروميه به ايران Ùرستاد. اين كشيش مراكز ميسيونري را در تهران (1871.Ù…)ØŒ تبريز (1873.Ù…) Ùˆ همدان (1881.Ù…) نيز تأسيس كرد. [1] هرچند امريكاييان قبلاً زير همين پوشش‌ها Ùعاليت خود را در استامبول، ازمير Ùˆ بيروت آغاز كرده بودند، اطلاعات چنداني از مردم، Ùرهنگ Ùˆ شرايط عمومي خاورميانه نداشتند. آگاهي Ù…Øدود آنان Ùˆ Øتي مقامات تصميم‌گيرنده در امريكا برگرÙته از گزارش شخصيت‌هاي غيررسمي مثل مبلغان مذهبي، باستان‌شناسان Ùˆ عده‌ای از بازرگانان بود. ظنّ غالب در ميان امريكاييان اين بود كه مشرق، سرزمين سØر Ùˆ جادو با مردماني غيرمتمدن Ùˆ Øتي ÙˆØشي Ùˆ مسلمان ضدمسيØÙŠ است. به‌رغم همة اين داوري‌هاي نابخردانه كه از Ùقدان دانش عمومي امریکاییان Ùˆ Øتي مقامات بلندپاية آنها در مورد شرق Øکایت مي‌كرد، امريكا ناچار بود به بازار رقابت‌هاي سرمايه‌داري وارد شود. ورود امريكا به شرق Ùˆ به‌ویژه به كشور ما از راه‌هایی انجام شد كه سرمايه‌گذاري براي انگليس Ùˆ روس در آنها مثل خدمات آموزشي ــ بهداشتي مقرون به صرÙÙ‡ نبود. قبل از آغاز روابط رسمي ميان ايران Ùˆ امريكا در سال 1883.Ù… (در زمان ناصرالدين‌شاه كه به مبادلة سÙير ميان دو كشور منجر شد)ØŒ اميركبير، كه از بنيان‌گذاران سیاست نيروي سوم است، به Ùكر اÙتاد Ú©Ù‡ با امريكا رابطه برقرار کند. بين سال‌هاي 1851 تا 1856ØŒ دولت ايران به سÙير خود در قسطنطنيه دستور داد براي انعقاد يك رشته مواÙقت‌نامه‌هاي نظامي Ùˆ بازرگاني، با سÙير امريكا وارد مذاكره شود. ايران به خريد كشتي جنگي Ùˆ استخدام مستشاران امريكايي براي آموزش Ùˆ تقويت نيروي دريايي خود علاقه‌مند بود، اما از يك‌سو پيروي امريكا از سياست انزواگرايي Ùˆ مداخله نکردن در امور کشورها Ùˆ درگيري پیدا نکردن با دولت‌هاي اروپايي Ùˆ از سوي ديگر غرض‌ورزي‌هاي انگليس Ùˆ روس، كه نگران ورود نيروي تازه‌نÙس Ùˆ قدرتمندي به بازار ايران بودند، سبب شكست مذاكرات ميان دو كشور شد. با وجود این در سال 1851.Ù…ØŒ نخستين قرار مودّت بين ايران Ùˆ امريكا امضاء شد. مواÙقت‌نامۀ همكاري‌هاي دو كشور در زمينة كشتيراني در خليج Ùارس نيز ضمیمۀ این قرارداد شد. بعضي از منابع معتقدند كه اصرار اميركبير در وارد كردن امريكا Ùˆ بعضي از كشورهاي اروپايي به ايران در بركناري Ùˆ Øتي قتل او به تØريك انگليس Ùˆ بي‌توجهي روس، مؤثر بوده است. [2] در سال 1837.Ù… Ùردی امريكايي به نام پاتر همراه همسرش تلاش‌هايي را در جوار مبلغان مذهبي براي تأسيس Ùˆ گسترش شبكۀ مدارس امريكايي در ايران آغاز كرد. از اين سال تا سال 1874.Ù… Øدود 34 مدرسه با 530 دانش‌آموز كه اكثر آنها مسيØÙŠ Ùˆ يهودي بودند، در شهرهاي اروميه، تبريز، تهران، اصÙهان، همدان Ùˆ مشهد مشغول Ùعاليت بودند. [3] در سال 1877.Ù… امريكايي ديگري به نام ساموئل وارد، كه مي‌توان او را نخستين سÙير امريكا در تهران در نظر گرÙت، براي سرپرستي Ùعاليت ميسيونرها Ùˆ مدارس امريكایی، در تهران مقيم شد. در سال 1898.Ù… دكتر جردن Ùˆ همسرش به ايران آمدند Ùˆ كالج بزرگ امريكايي (دبيرستان البرز Ùعلي) را كه به طور شبانه‌روزي (پانسيون) دانش‌آموزان در آنجا درس مي‌خواندند Ùˆ زندگي مي‌كردند، تأسيس كردند. دانش‌آموزان كالج از اشراÙ‌زادگان، بدون در نظر گرÙتن اختلا٠ديني، بودند. [4] كشته شدن مستر باسكرويل، در جنبش مشروطه در تبريز، از Øضور امريكاييان در آذربايجان Ùˆ Øمايت آنان از جنبش Øکایت می‌کند. در مجلس دوم به سال 1910ØŒ با استخدام يك هيئت پنج Ù†Ùرة امريكایی براي سامان‌دهي امور ماليه مواÙقت شد. Øسينعلي‌خان نواب، وزير امورخارجه در تاريخ 22 ذي‌الØجة 1328.Ù‚ (1910.Ù…) به ميرزا علي‌نقي‌خان امين‌الدوله، كاردار ايران در واشنگتن، دستور داد به سرعت اÙراد اين هيئت را استخدام Ùˆ به تهران روانه كند. هيئت Ùوق به رياست مورگان شوستر در سال 1911.Ù… به ايران وارد شد. اين مأموريت با مواÙقت هوارد تاÙت، رئيس‌جمهوري امريكا، انجام شد Ùˆ به اين ترتيب كليه امور مالياتي كشور به دست شوستر اÙتاد. شوستر توانست به بسياري از نابساماني‌ها، رشوه‌گيري‌ها Ùˆ تن‌پروري‌ها خاتمه دهد Ùˆ ازآنجاكه وي قدرت Ùوق‌العاده‌اي داشت، با مخالÙت روس Ùˆ انگليس مواجه شد Ùˆ بالاخره پس از یک سال مجبور شد ايران را ترک کند. در سال 1921.Ù… نيز دومين هيئت مستشاري امريكایی براي سامان‌دهي اقتصاد كشور به تهران وارد شد. اين هيئت به رياست دكتر ميليسپو به اصلاØاتي در نظام مالياتي كشور دست زد، ولي به همان سرنوشت مورگان شوستر دچار شد. در همين سال با تصويب مجلس شوراي ملّي، دولت ايران امتياز كش٠و استخراج منابع Ù†Ùتي پنج استان شمالي كشور را به شركت استاندارد اويل امريكن واگذار كرد. شوروی به اين امتياز اعتراض کرد؛ زيرا اين كشور مدعي بود، امتياز Ù†Ùت شمال قبلاً Ùˆ در دورۀ تزارها به شخصي به نام خوشتاريا، كه تبعة گرجستان بود، داده شده بود. اعتراض انگلستان به این قرارداد نيز مبنی بر اين بود كه قبلاً امتياز خوشتاريا را خريداري كرده است. [5] دولت امريكا نيز به انگليس اعتراض كرد كه اقدام لندن به انØصار درآوردن بازار Ù†Ùت ايران است Ùˆ اين امر با سياست «درهاي باز»، كه پس از جنگ جهاني اول به تصويب دولت‌هاي پيروز (متÙقين) رسيد، مغاير است. دولت انگليس تلاش مي‌كرد تا از ورود كمپاني‌هاي Ù†Ùتي امريكا به بازار Ù†Ùت ايران جلوگيري كند. دولت امريكا از دولت ايران خواست Ú©Ù‡ دیدگاه خود را دربارۀ امتياز Ù†Ùت شمال به طور رسمي اعلام كند. وزيرمختار ايران در واشنگتن (Øسين علا) با صدور اعلاميه‌اي Ú¯Ùت: «شركت Ù†Ùت ايران Ùˆ انگليس كوشش مي‌كند كه امتياز Ù†Ùت را در پنج ايالت شمالي ايران به انØصار خود درآورد، ولي دولت ايران ØªØ±Ø¬ÙŠØ Ù…ÙŠâ€ŒØ¯Ù‡Ø¯ كه اين امتياز را به كمپاني‌هاي Ù†Ùتي امريكا واگذار كند». Ø·ÛŒ مذاكرات مربوط به Ù†Ùت شمال، مشيرالدوله (نخست‌وزير) با واگذاري امتياز به دولت انگليس مخال٠بود. پس از وي صمصام‌السلطنه نخست‌وزير شد Ùˆ در اولين كابينة او موضوع امتياز خوشداريا Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ Ùˆ هيئت دولت به دليل اينكه واگذاري اين امتياز به تصويب مجلس شوراي ملّي نرسيده بود آن را ملغي اعلام كرد. در اين ايام كودتاي سوم اسÙند 1299 اتÙاق اÙتاد. دولت ايران قبل از كودتا از امريكا تقاضاي ده‌ميليون دلار وام كرده بود كه تضمين بازپرداخت آن، قول واگذاري امتياز Ù†Ùت شمال بود. بنابراين ديپلماسي پنهان ميان ايران Ùˆ امريكا در سÙارتخانه‌هاي يكديگر ادامه ياÙت تا اينكه در آبان‌ماه 1300 مجلس شوراي ملّي با قيد Ùوريت امتياز اكتشا٠و استخراج Ù†Ùت در ايالات آذربايجان، گيلان، استرآباد، مازندران Ùˆ خراسان را به كمپاني استاندارد اويل واگذار كرد. مدت اين قرارداد بيشتر از پنجاه سال نبود Ùˆ كمپاني ØÙ‚ واگذاري امتياز را به غير نداشت. واگذاري اين امتياز بار ديگر با عکس‌العمل‌‌هاي تند شوروي Ùˆ انگليس روبه‌رو شد. لرد ÙƒÙدمن، رئيس هيئت‌مديرۀ شركت Ù†Ùت انگليس Ùˆ ايران، به كمپاني استاندارد Ú¯Ùت: «زماني كه شما در شمال ايران به Ù†Ùت دست پيدا كنيد، ناچاريد يا از طريق شوروي يا از راه خليج‌Ùارس Ù†Ùت را صادر كنيد كه در اين صورت هيچ‌كدام از دو كشور به شما اجازة صادرات را نخواهد داد». ÙƒÙدمن پيشنهاد مشاركت 50 درصد را به كمپاني استاندارد داد. شركت استاندارد با پيشنهاد ÙƒÙدمن مواÙقت كرد به شرطي كه همين شیوه در Ù†Ùت عراق Ùˆ Ùلسطين نيز اجرا شود. دو طر٠به منظور جلوگيري از Ù†Ùوذ كمونيست‌ها در منطقة خاورميانه اصل شراكت را پذيرÙتند، ولي جنجالي كه شوروي Ùˆ طرÙداران آن در جراید تهران عليه كمپاني استاندارد به پا کردند Ùˆ مشكلات داخلي ايران در آستانة انتقال قدرت از قاجار به پهلوي Ùˆ كشته شدن ايمبري تبعة امريكايي (1924.Ù…)ØŒ همگي سبب شد قرارداد Ù†Ùت شمال به هم بخورد Ùˆ شركت‌هاي Ù†Ùتي امريكا ايران را ترك كنند؛ همان آرزويي كه انگليس داشت.ورود امريكا به بازار Ù†Ùتي ايرانبا آغاز جنگ جهاني دوم، ايران همچون جنگ جهاني اول، اعلام بي‌طرÙÙŠ كرد، امّا شوروي Ùˆ انگليس بی‌توجه به سياست بي‌طرÙÙŠØŒ كشور ما را از شمال Ùˆ جنوب اشغال كردند. امریکا نیز از اين اقدام تجاوزكارانه پشتیبانی کرد. بهانة اشغالگران Øضور كارشناسان آلماني در ايران بود، درØالي‌كه كارشناسان ساير كشورهاي اروپايي Ùˆ Øتي امريكايي نيز در ايران Øضور داشتند. اين تجاوز در 3 شهريور 1320 (اوت 1941) انجام شد. رضاشاه در نامه‌اي به Ùرانكلين روزولت نوشت: آقاي رئيس‌جمهوري، كشور شما به عنوان پيشرÙته‌ترين دموكراسي جهان چرا بايد در برابر اين تجاوز ØµØ±ÙŠØ Ø³ÙƒÙˆÙ†Øª كند؟ روزولت در پاسخ كوتاهي نوشت: وقتي جهان در آتش جنگ مي‌سوزد شما نمي‌توانید در جزيره‌اي امن زندگي كنيد. وقتي خانة شما آتش مي‌گيرد، مأمور آتش‌نشاني براي اطÙای Øريق خانة شما، از خانة همسايه استÙاده مي‌كند Ùˆ براي اين كار منتظر اجازة او نخواهد ماند. جنگ جهاني دوم مثل هر Øادثة مهم تاريخي نظم Øاكم بر جامعة بين‌المللي را تغيير ‌داد. ايران نیز از اين اصل مستثنا نبود، همان‌گونه‌كه جنگ جهاني اول سبب دگرگوني Ùˆ جابه‌جايي قدرت در تمام كشورهاي مهم منطقه شد Ùˆ رضاشاه خود Ù…Øصول اين استراتژي Ùˆ سلطنت او Øاصل تواÙÙ‚ÛŒ بين‌المللي بود Ùˆ همچنان‌كه در تركيه به عمر چهارصدسالة خلاÙت عثمانی پايان داده شد Ùˆ آتاتورك قدرت را به دست گرÙت، در اÙغانستان امان‌الله‌خان به سلطنت رسيد Ùˆ در عراق ملك Ùيصل بنياد سلسلة هاشمي را پي‌ريزي كرد؛ جالب اينكه در همة اين كشورها قدرت به دست نظاميان اÙتاد. با سقوط رضاشاه Ùˆ اخراج او از ايران (25 شهريور 1320/اوت 1941) ميان وزرای خارجة انگليس، شوروي Ùˆ امريكا بر سر نوع Øكومت يا تعيين جانشين براي او اختلا٠روی داد، اما آنها نهايتاً با سلطنت Ùرزندش مواÙقت كردند. از اين تاريخ امريكا عملاً جاي انگليس را در ايران گرÙت Ùˆ ابتدا با Ù†Ùوذ مستشاران خود در ارتش، بر مهم‌ترين نهاد قدرت دست ياÙت Ùˆ سپس بر شريان‌هاي اقتصادي مسلط شد. Ù…Øمدرضاشاه، كه نسبت به انگليس كينه Ùˆ تنÙّر داشت؛ زيرا گرچه در به قدرت رسيدن پدرش سهم بسزایی داشت، به دلیل رÙتار آمرانة لردهاي لندني با پدرش در دورۀ سلطنت Ùˆ به‌ویژه موجباتي كه انگليسي‌ها در سقوط Ùˆ تبعيد رضاشاه Ùراهم كردند، ØªØ±Ø¬ÙŠØ Ù…ÙŠâ€ŒØ¯Ø§Ø¯ زير ساية امريكا سلطنت كند. با توجه به ضع٠مÙرط نظامي ــ اقتصادي انگليس در سال‌هاي آخر جنگ، كه امريكا از آن شادمان بود، [6] ايران در چهارچوب سياست خارجي ايالات متØده Øائز دو اهميت استراتژيك گردید. الÙ‌) موقعيت استراتژيك Ùˆ ژئوپولتيك ايران در منطقة Øساس خاورميانه با مرزهاي گسترده در خليج Ùارس Ùˆ نیز همجواري با اتØاد جماهير شوروي. با توجه به زمينه‌هاي وسيع Ùقر Ùˆ بي‌سوادي در ايران، بسترهاي مناسب Ù†Ùوذ Ùˆ رشد كمونيسم در ايران بسيار بالا بود. در تاريخ 2 مه 1942.Ù… Ùرانكلين روزولت، رئيس‌جمهوري امريكا، اعلام كرد: دÙاع از ايران براي امنيت امريكا مسئله‌اي Øياتي به شمار مي‌رود Ùˆ ازاين‌رو Øاضر است به ايران كمك كند. وي براي رسيدگي به چگونگي پرداخت وام Ùˆ كمك‌هاي اقتصادي به ايران، واندل ويكي، نمايندۀ ويژۀ خود، را به ايران Ùرستاد. [7] كردل هال، وزير امورخارجة امريكا، در اوت 1943.Ù… در نامه‌اي خطاب به روزولت، ضمن بØØ« در مورد دلايل اخلاقي Ùˆ انساني براي Øضور امريكا در ايران به منظور خنثي كردن جاه‌طلبي‌هاي شوروي Ùˆ انگليس نوشت: «به Ù†Ùع ماست كه در خليج Ùارس در مقابل مجتمع Ùنّي امريكا در عربستان، قدرت بزرگي مستقر نشود». [8] ب) منابع عظيم Ù†Ùتي در ايران از دلايل مهم توجه امريكا به كشور ما بود. امريكايي كه براي گرÙتن امتياز Ù†Ùت شمال ايران با آن همه مشكل Ùˆ كارشكني انگليس روبه‌رو شد Ùˆ نهايتاً به دليل كارشكني Ùˆ تØريكات این کشور نتوانست امتيازي كسب كند. اينك با بروز ناتواني در سيطرة قدرت انگليس Ùˆ به دست گرÙتن رهبري جنگ Ùˆ مبدل شدن به قدرت بي‌رقيب اقتصادي، بدون دردسر بر Ù†Ùت ايران Ùˆ منطقه مسلط شده بود Ùˆ به هيچ قيمتي Øاضر نبود اين موقعيت را از دست بدهد. انگليس كاملاً متوجه اين امر شده بود كه خیلی زود امريكا سلطة بريتانيا بر منابع Ù†Ùتي ايران Ùˆ خاورميانه را متزلزل خواهد كرد؛ زيرا عصر تسلط دولت‌هاي سنتي اروپا، مثل انگليس Ùˆ Ùرانسه، با خاتمۀ جنگ جهانی دوم پایان یاÙته Ùˆ عصر قدرت‌نمايي شوروي Ùˆ ايالات متØده Ùرارسيده بود.بريتانيا ØªØ±Ø¬ÙŠØ Ù…ÙŠâ€ŒØ¯Ø§Ø¯Ø¨Ù‡ جاي Ù†Ùوذ شوروي درخاورميانه Ùˆ تسلط مسكو بر منابع Ù†Ùتي، از Øضور امريكا در منطقه Øمايت كند. استراتژي Ù†Ùتي امريكا در ايرانهري ترومن، رئيس كميسيون دÙاع ملّي در مجلس سنا، در گزارش خود كه در Ùوريه 1942.Ù… به سنا تقدیم كرد، Ú¯Ùت: سرمايه‌داري امريكا بايد بيش‌ازپيش در استخراج منابع Ù†Ùتي به كار اÙتد Ùˆ ذخایر Ù†Ùتي ساير كشورها، به‌ویژه خاورميانه، بايد بيش از اين در اختيار امريكاييان قرار گيرد. همچنين دي گالير، رئيس كميسيون كارشناسان بررسي Ù†Ùت در امريكا، در اكتبر 1943.Ù… گزارشي به اين Ø´Ø±Ø Ø¨Ù‡ Ùرانكلين روزولت، رئيس‌جمهوري امريكا، تسليم كرد: آيندۀ Ù†Ùت اين كشور نمي‌تواند Ùقط به منابع داخلي متكي باشد؛ زيرا طولي نخواهد كشيد كه ذخایر Ùˆ مراكز مهم توليد Ù†Ùت جهان از خليج مكزيك Ùˆ جزاير كارائيب (ونزوئلا) به منطقۀ خليج‌Ùارس انتقال خواهد ياÙت. [9] در Ù¾ÛŒ بررسي Ùˆ تØقيقاتي كه دربارة Ù†Ùت جهان، در امريكا به عمل آمد معلوم شد كه 63 درصد Ù†Ùت جهان در خاورميانه است Ùˆ اين ذخایر براي مصر٠130 سال جهان ÙƒÙايت مي‌كند. كارشناسان امريكا پيش‌بيني مي‌كردند كه ذخایر Ù†Ùت امريكا پيوسته كاهش خواهد ياÙت Ùˆ امريكا Ø·ÛŒ سال‌های آینده، از كشور صادركنندۀ Ù†Ùت، به كشوری واردكننده تبديل خواهد شد. به اين دليل دولتمردان امريكا ناچار شدند توجه Ùˆ سرماية خود را متوجه خاورميانه Ùˆ به‌ویژه ايران كنند. در آن زمان (1945.Ù…) طبق برآورد كارشناسان، ذخایر Ù†Ùتي ايران، پس از امريكاي شمالي، ونزوئلا Ùˆ شوروي مقام چهارم جهان Ùˆ اول خاورميانه را داشت. پالايشگاه آبادان با تصÙÙŠÛ€ سالانه بيش از 25 ميليون بشكه، بزرگ‌ترين پالايشگاه جهان بود Ùˆ توليد Ù†Ùت خام ايران از 32 ميليون تن تجاوز مي‌كرد. [10] در همسايگي ايران، بيشتر سهام Ù†Ùت عراق را انگليس در اختيار داشت Ùˆ تمام Ù†Ùت عربستان متعلق به كمپاني‌هاي Ù†Ùتي امريكا بود. Ù†Ùت كويت را شركت Ù†Ùت انگليس Ùˆ شركت امريكايي خليج به تساوي تصاØب كرده بودند. به عبارت ديگر در اوايل جنگ جهاني دوم، امريكا 16 درصد Ùˆ انگليس 78 درصد Ù†Ùت خاورميانه را در اختيار داشتند. توسعۀ جنگ توأم با اÙزايش مصر٠نÙت، كوشش‌ شركت‌هاي امريكايي را براي دستيابي بيشتر به Ù†Ùت خاورميانه، به‌ویژه Ù†Ùت ايران، اÙزون ساخت، به‌طوري‌كه در سال 1943.Ù… از Øالت رقابت با انگلیس به صورت كشمكش درآمد. [11] ØÙظ موقعيت برتر برای ايالات متØده بعد از جنگ جهاني دوم بستگي تمام به امكان دسترسي بيشتر به منابع Ù†Ùتي خارجي داشت كه تا آن زمان عمدتاً در اختيار انگليس بود. برقراري نظم جديد مستلزم اتخاذ خط‌مشي روشن در ابعاد اقتصادي، سياسي، نظامي Ùˆ جغراÙيايي بود كه Øيات امريكا را تضمين نمايد. اين خط‌مشي براساس استراتژي مناÙع ملّي امريكا شكل گرÙت Ùˆ چيزي جز گسترش روابط اقتصادي با جهان خارج Ùˆ دستيابي به بازارهاي صادراتي Ùˆ تأمين مواد اوليۀ مورد نياز صنايع اين كشور از طريق نشر هرچه بيشتر الگوي توسعۀ خود در جهان سوم، مهم‌ترين Ù…ØÙ„ تأمين‌كنندۀ مواد خام به ويژه Ù†Ùت نبود Ùˆ اين نيز ميسر نمي‌شد مگر با ايجاد بستر مناسب براي تأمين مناÙع اقتصادي از طريق Ù†Ùوذ بر Øيات سياسي كشورها Ùˆ روي كار آوردن، Øمايت Ùˆ وابسته كردن رژيم‌هاي اين قبيل كشورها در Ø³Ø·Ø ÙˆØ³ÙŠØ¹ÙŠ از جهان، به اين جهت كه اغلب تكيه‌گاه نظام استعماري خارجي بودند Ùˆ نیز بدون وجود سيستم متكي بر استعمار Ùˆ بهره‌كشي در داخل، تسلط اقتصادي استعماري نمي‌تواند وجود داشته باشد. [12] براي نخستين‌بار در سال 1950.Ù… يك قرارداد كمك دÙاعي متقابل ميان امريكا Ùˆ ايران امضا شد كه بر پايۀ آن، به طور ميانگين تا سال 1956.Ù…ØŒ سالانه 23‌ميليون دلار كمك نظامي به ايران داده مي‌شد. [13] با Øملة كره شمالي به كره جنوبي در سال 1950.Ù…ØŒ امريكا نسبت به تهديد مناÙع Øياتي‌اش در گوشه Ùˆ كنار جهان اØساس خطر كرد Ùˆ براساس قانون امنيت مشترك كمك‌هاي خارجي به كشورهاي اروپايي Ùˆ آسيايي با عنوان «مناÙع مقدس ملّي» از Ø´Ú©Ù„ سياسي ــ اقتصادي به Ø´Ú©Ù„ نظامي ــ استراتژيك، تغيير کرد. در مورد ايران، قانون امنيت مشترك كمك‌هاي خارجي (Mutual Security Act (M.S.A)) مي‌بايست به پيروي از سياست كلي ايالات متØده، به تقويت نيروهاي نظامي ايران Ùˆ تثبيت موقعيت سياسي ــ اقتصادي اين کشور در برابر تهديد كمونيسم كمك نمايد. امريكا در زمان هري ترومن در برابر ملّي شدن صنعت Ù†Ùت ایران، از يك‌سو Øامی Øاكميت ملّي كشورها براساس مناÙع Ùˆ منابع آنان بود، Ùˆ از دیگر سو، از سیاست ملّي شدن Ù†Ùت در مقابل پرداخت غرامت عادلانه به انگليسي‌ها Ùˆ پيشبرد مذاكرات ميانجي‌گرايانه Øمایت می‌کرد Ú©Ù‡ این امر، همسويي غيرمستقيم امريكا با انگليس را نمايان می‌ساخت. [14]مقابلة امريكا با شوروي Ùˆ انگليس بر سر تسلط بر Ù†Ùت ايرانبا Øملة هيتلر به شوروي در سال 1941.Ù… Ùˆ پيشروي آلمان به سمت Ù‚Ùقاز، انگليس، كه در موضع ضعيÙÙŠ قرار گرÙته بود Ùˆ نگران تسلط آلمان بر منابع Ù†Ùت جنوب ايران Ùˆ عراق بود، از امريكا خواست كه با استقرار پايگاهي در ايران Ùˆ بهره‌گيري از خليج‌Ùارس به ارسال كمك‌هاي تسليØاتي Ùˆ خواروبار به شوروي اقدام كند. امريكا Ùˆ انگليس از يك‌سو از اينكه Ùاشيسم Ùˆ كمونيسم، كه هر دو خصم غرب Ùˆ ليبراليسم هستند، به جان يكديگر اÙتاده‌ بودند، خشنود به نظر مي‌رسيدند Ùˆ اØتمالاً يكي از اهدا٠كمك‌هاي سخاوتمندانه به مسكو اين بود كه جنگ را در سرزمين وسيع روسيه ادامه دهند تا هيتلر Ùرصت لشكركشي به سوي خاورميانه را نداشته باشد. اما از ديگر سو مي‌خواستند با ارسال كمك به روسيه Ùˆ قطع راه‌هاي مواصلاتي نيروهاي هيتلر بين برلن Ùˆ مسكو، ارتش پیشرÙتۀ Ùاشيسم را در روسيه زمين‌گير كنند. از جهت ديگر هد٠امريكا، شوروي Ùˆ انگليس از اشغال ايران (اوت 1941) اين بود كه چنانچه هيتلر ارتش سرخ را شكست دهد Ùˆ از طريق Ù‚Ùقاز وارد ايران شود، در مناطق شمالي كشور ما جبهة متØدي عليه هيتلر برپا كنند، كه البته به دليل گستردگي جنگ در روسيه، دوري Ùˆ سختي راه ميان برلن Ùˆ مسكو، ادامة جنگ به پاییز Ùˆ زمستان سرد روسيه رسيد Ùˆ هيتلر دچار همان سرنوشت ناپلئون در سال 1812.Ù… شد. مردم ما اشغال كشور را بيشتر از جانب روس Ùˆ انگليس مي‌دانستند Ùˆ با توجه به سوابق تاريك Ùˆ آزاردهندة اين كشورها نسبت به ايران، ايرانيان هنوز خصومت عميقي نسبت به امريكا پيدا نكرده بودند. به اين ترتيب Øملة آلمان به شوروي Ùˆ سقوط شاه، پاي امريكا را به ايران باز كرد. يك كارشناس امور خاورميانه در وزارت‌خارجة امريكا در ژانويه 1943.Ù… در گزارشي به وزارت متبوع خود آورده است: «با اينكه سياست روس‌ها در ايران تهاجمي Ùˆ سياست انگليسي‌ها تداÙعي است، هر دو يك وجه مشترك دارند Ùˆ هر دو به Ù†Øوي در امور داخلي ايران مداخله مي‌كنند Ùˆ نتيجتاً مردم نسبت به هر دو كشور بدبين هستند Ùˆ امريكا بايد اين خلأ را با تعقيب سياسي در جهت دوستي Ùˆ اعتمادسازي با ايرانيان پر كند». [15] وزارت امورخارجة امريكا به مقامات انگليسي هشدار داد كه نمي‌توان با تØميل Ùشار Ùˆ گرسنگي به مردم، Ù…Øبت Ùˆ دوستي آنان را جلب كرد، بايد روش عاقلانه‌تري براي برقراري روابط دوستانه Ùˆ صادقانه با ملّت ايران در پيش گرÙت. براي نخستين‌بار در ژوئيه 1942.Ù…ØŒ چند مستشار عالي‌رتبۀ امريكايي براي آموزش پيشرÙتة نظامي Ùˆ بررسي مسائل Øمل Ùˆ نقل به تهران آمدند. در دستگاه ديپلماسي Ùˆ اجرايي، امريكا يكي از سياستمداران طرÙدار خود را كه اØمد قوام (قوام‌السلطنه) بود بر مسند نخست‌وزيری نشاند (اوت 1942.Ù…). از 28 نوامبر تا 1 دسامبر 1943/7 آذر تا 10 آذر 1322 رهبران سه كشور متÙÙ‚ يعني روزولت، چرچيل Ùˆ استالين در كنÙرانس تهران شركت كردند. در پايان كنÙرانس اعلاميه‌اي منتشر شد كه اهمّ اصول آن عبارت بود از: 1ــ تضمين استقلال، Øاكميت Ùˆ تماميت ارضي ايران؛ 2ــ كمك به اقتصاد آسيب‌ديدة ايران از جنگ؛ 3ــ سه قدرت تعهد كردند شش ماه پس از خاتمة جنگ، نيروهاي خود را از ايران خارج كنند. در اوت 1944.Ù… كارشناسان وزارت امورخارجه Ùˆ كاخ سÙيد گزارشي با عنوان سياست امريكا در ايران تهيه كردند كه به روزولت تقدیم شد Ùˆ در آن آمده بود: «ادامۀ Øضور نظامي روس Ùˆ انگليس در ايران هم مغاير Ù…Ùاد منشور آتلانتيك Ùˆ هم مخال٠با تضمين استقلال اين كشور است». اين گزارش نشان‌دهندة نگراني امريكا از Øضور اين دو كشور در ايران بود؛ دو كشوري كه با توجه به سوابق Ùˆ Ù†Ùوذ در ميان نهادهای قدرت، مي‌توانستند همچنان به ماندگاري، اعمال قدرت Ùˆ بهره‌برداري از منابع اقتصادي ايران ادامه دهند، Ùˆ در اين صورت مانع تØقق استراتژي Ù†Ùتي امريكا در ايران Ùˆ خاورميانه مي‌شدند. در سال 1943.Ù… آرتور ميليسپو به پیشنهاد نخست‌وزیر (اØمد قوام) در رأس هيئتی اقتصادي به منظور سامان‌دهي اقتصاد ايران وارد تهران شد. [16] پس از اØيای ميليسپو، براساس لايØØ© قانوني مجلس شوراي ملّي، امريكا عملاً از طریق Ù†Ùوذ در دربار Ùˆ قبضه كردن پست‌هاي Øساس ارتش Ùˆ جمع‌آوري نخبگان در مجموعه اØزاب سياسي به جنگ با شوروی Ùˆ انگلیس در ایران اقدام نمود.سياست دوگانة امريكا در قبال ملّي شدن صنعت Ù†Ùتدر 28 ارديبهشت 1330ØŒ يك روز پس از تسليم تذكارية دولت انگليس به ايران، كه در آن از اقدام دولت ايران در اجراي قانون ملّي كردن صنعت Ù†Ùت به عنوان اقدام Ùˆ ØÙ‚ نامشروع ياد كرده بود، دولت امريكا بيانيه‌اي راجع به Ù†Ùت ايران منتشر كرد كه نشان‌دهندۀ جهت‌گيري امريكا به Ù†Ùع انگليس بود. در این بيانیه، دولت امريكا، ضمن ابراز نگراني عميق از اختلاÙات Ùي‌مابين ايران Ùˆ انگليس، خواستار آن شده بود كه انگلستان به ايرانيان در امور Ù†Ùت ØÙ‚ كنترل Ùˆ سهم بيشتري بدهد Ùˆ از ايران نيز خواسته شده بود نسبت به تصميم ملّي شدن صنعت Ù†Ùت دقت‌ Ùˆ خويشتن‌داري نشان دهد. در بيانيه آمده بود: «آيا خلع يد از شركت مستقرة انگليس مي‌تواند درواقع Øداكثر مناÙع ممكنه براي ايران باشد يا خير؟ شركت‌هاي امريكايي كه از همه بهتر به وسايل بهره‌برداري از منابع مهم Ùˆ بزرگ Ùˆ غامض Ù†Ùت مانند آنچه در ايران موجود است، وارد مي‌باشند، به دولت امريكا اعلام داشته‌اند كه نظر به اقدام يك‌جانبة دولت ايران بر ضد شركت انگليسي مايل نيستند كه بهره‌برداري از معادن Ù†Ùت ايران را به عهده بگيرند». [17] اقدام ديگر امريكا، پشتیبانی از انگليس در شوراي امنيت سازمان ملل متØد بود، درØالي‌كه دولت ايران شوراي امنيت را Ùاقد صلاØيت رسيدگي به شكايت دولت انگلستان مي‌دانست؛ زيرا موضوع اختلا٠بين ايران Ùˆ يك شركت خصوصي خارجي، امری داخلي تلقي مي‌شد كه رسيدگي به آن منØصراً در صلاØيت دولت ايران بود، ولي دولت امريكا اعلام مي‌كرد كه چون Ù†Ùت ايران نه تنها از نظر خاورميانه، بلكه از جنبة جهاني اهميت دارد، نمي‌توان آن را امری داخلي دانست. از موارد ديگري كه از پشتیبانی امريكا از انگليس Øکایت مي‌كرد، پيشنهاد غيراصولي امريكا به دولت ايران بود داير بر اينكه يك شركت يا مؤسسة بين‌المللي عمليات توليد Ùˆ تصÙية Ù†Ùت ايران را عهده‌دار شود Ùˆ Ù†Ùت Øاصل از اين عمليات را با تخÙي٠عمده به شركت سابق تØويل دهد. اين پيشنهاد نيز به دليل مغايرت داشتن با مناÙع ملّي، رد شد. وزراي امورخارجۀ انگليس Ùˆ امريكا در 16 اسÙند 1331/6 مارس 1953 در لندن ملاقات كردند Ùˆ با انتشار بيانيه‌اي بر اين مطلب تأكيد نمودند كه هر دو دولت از Ø·Ø±Ø Ù„ÙˆÙŠÙŠ هندرسن، سÙير امريكا در تهران، كه تسليم دكتر مصدق شده است Ùˆ سهم ايران را در تمام مراØÙ„ كشÙØŒ استخراج، تصÙيه Ùˆ Ùروش Ù†Ùت به طور عادلانه رعايت خواهد كرد، پشتیبانی خواهند کرد. اين بيانيه در واقع اتمام Øجت دو دولت عليه ايران تلقي مي‌شد كه باز هم به خاطر نقض مناÙع ملّي ايران، مصدق آن را رد کرد. اورل هريمن، Ùرستادة ويژۀ رئيس‌جمهوري امريكا (هري ترومن)ØŒ به عنوان میانجی بی‌طر٠به تهران وارد شد. او در سر راه خود در پاريس با وزير امور دارايي انگليس نيز ملاقات كرد. هریمن در مذاكراتش با دكتر مصدق به صراØت اعلام كرد چون دولت ايران با تصر٠اموال، املاك Ùˆ تجهيزات شركت Ù†Ùت انگليس Ùˆ ايران، اقدام غيرقانوني انجام داده است، قانون مصوب مجلس قانون مصادره بوده است نه قانون ملّي شدن. این در Øالی بود كه در متن قانون ملّي شدن صنعت Ù†Ùت آمده بود كه دولت ايران كليه ضرر Ùˆ زيان شركت را پرداخت خواهد كرد. [18] در نتيجة خودداري ايران از پذيرش پيشنهادهاي امريكا، بانك صادرات اين كشور پرداخت وام 120 ميليون دلاري Ùˆ همچنين وام 25 ميليون دلاري را كه برای اجراي برنامه‌هاي عمراني Ùˆ كشاورزي ايران به تصويب دولت واشنگتن رسيده بود لغو كرد. به دنبال بيرون بردن كارشناسان Ùˆ مهندسان صنايع Ù†Ùتي از ايران توسط انگليس، عمليات استخراج با مشكل روبه‌رو شد. دولت ايران كوشيد كمپاني‌هاي Ù†Ùتي امريكا را به اعزام متخصص ترغیب كند، امّا بلاÙاصله وزارت امورخارجة بريتانيا به دولت امريكا اطلاع داد كه چنين اقدامي مانع از تجديد هرگونه مذاكراتي براي ØÙ„ اختلا٠بر سر مسئلۀ Ù†Ùت با ايران خواهد شد، وانگهي در اÙكار عمومي انگليس اين سوءظن به وجود خواهد آمد كه كمپاني‌هاي امريكايي مي‌خواهند جانشين كمپاني انگليسي (A. I. O. C) شوند. در تاريخ 12 ژوئيه 1951.Ù…ØŒ مطبوعات Ùˆ صداي امريكا گزارش دادند كه مؤسسة مهندسان مشاور لس‌آنجلس به نام «لي Ùاكتوربر» به دولت ايران پيشنهاد كرده براي ادارۀ Ùنّي Ùˆ تكنيكي صنايع Ù†Ùت آن كشور Øاضر است 2500 كارشناس Ù†Ùتی به ايران بÙرستد، ولي دولت امريكا به این موسسه اطلاع داد اين اقدام با مناÙع بريتانيا سازگار نيست. تØريم اقتصادي Ùˆ به‌ويژه تØريم خريد Ù†Ùت ايران Ùˆ تØريم همكاري Ùنّي با اين کشور در عمليات استخراج از ديگر Ùشارهاي انگليس بر دولت دكتر مصدق بود كه امريكا نيز آنها را پذيرÙت؛ زيرا تقريباً آخرين پيشنهاد امريكا را كه عبارت بود از تقسيم سود 50 ــ 50 (سيستم fifty. fifty) ميان انگليس Ùˆ ايران، دكتر مصدق به دلیل مغایرت آن با چهارچوب قانون ملّي‌شدن صنعت Ù†Ùت رد کرد. امريكا، به منظور جبران كمبود Ù†Ùت ايران در بازارهاي جهاني، توليد داخلي Ùˆ نیز توليد كمپاني‌هاي Ù†Ùتي خود در ظهران عربستان Ùˆ كويت را اÙزايش داد. اين اقدام ضربة سنگيني به اقتصاد Ùˆ سیاست ايران وارد كرد. [19] پس از قطع رابطة ديپلماتيك ايران با انگليس Ùˆ دستور دكتر مصدق به كادر سياسي سÙارت اين کشور Ùˆ كارشناسان Ù†Ùتي براي ترك ايران، سازمان سیا (C.I.A) تنظيم عمليات خرابكارانه به نام «بدامن» (Bedaman) عليه دولت مصدق را آغاز کرد. در زمان ریاست‌جمهوری هنري ترومن، در سياست غيرمشاركتي امريكا گاهي نزديكي به دولت دكتر مصدق مدنظر قرار می‌گرÙت Ùˆ Øتي در اواخر دوران ریاست جمهوری او، این دولت اصل ملّي شدن Ù†Ùت را به عنوان تصميمی داخلي پذيرÙت Ùˆ اغلب، نوع مشاركت اين كشور با انگليس عليه ايران غيرمستقيم بود، امّا از نوامبر 1953.Ù… كه آيزنهاور از Øزب جمهوري‌خواهان به پيروزي رسيد سياست امريكا عليه ايران عريان‌تر Ùˆ خشن‌تر شد. تسلط جمهوري‌خواهان Ùˆ گسترش Ù†Ùوذ مك‌كارتيست‌ها توأم با استراتژي جديد موسوم به «نگاه نو» (New Look)ØŒ كه خواستار اتخاذ شيوه‌هاي تهاجمي نه تداÙعي عليه شوروي بود، زمينه را براي پذيرش Ø·Ø±Ø Ø¨Ø±Ø§Ù†Ø¯Ø§Ø²ÙŠ دولت مصدق Ùراهم نمود. [20] پس از انتخاب آيزنهاور، يك هيئت بلندپاية ديپلماتيك به سرپرستي آنتوني ايدن، وزيرخارجة انگليس، روانۀ امريكا شد تا دربارۀ توطئۀ مشترك عليه دولت ايران با امريكاييان رايزني نماید. در Ùوريه 1953Ù…ØŒ بار ديگر Ùرستادگان انگليس به واشینگتن رÙتند Ùˆ تبادل نظر نمودند Ùˆ دربارة Ø·Ø±Ø Ø¹Ù…Ù„ÙŠØ§Øª مشترك به نام آژاكس (Ajax) Ùˆ تعيين Ùرماندۀ عمليات به تواÙÙ‚ رسيدند. آيزنهاور، رئيس‌جمهوري جديد امريكا، Ú¯Ùته بود: «اختلا٠نÙت ایران Ùˆ انگلیس، زمينۀ مساعد را براي اجرای طرØ‌هاي شوروي در ايران به‌وجود مي‌آورد. اگر روس‌ها كنترل ايران را به‌دست گيرند، اين امر به معناي اعلام بسيج در ايالات متØده خواهد بود». [21] با انتخاب آيزنهاور ــ جان Ùاستر دالس، وزير امورخارجة ضد كمونيست به جاي دين آچسن نشست. دالس دموكرات‌ها را به سياست غيرمسئولانه در برابر شوروي، پيروزي كمونيست‌ها در چين توسط مائوتسه تنگ (1949)ØŒ جنگ كره Ùˆ بØران ايران متهم كرد. دموكرات‌ها معتقد بودند Ùقط اجرای اصلاØات سياسي ــ اقتصادي براي ØÙظ مناطق Øاشيه‌‌اي شوروي كاÙÙŠ است، درØالي‌كه جان Ùاستر دالس طرÙدار رÙتار خصمانه عليه شوروي Ùˆ ايران به عنوان نقطۀ اميدواري شوروي بود. وي در ماه مه 1953.Ù…ØŒ در سÙر خاورميانه‌اي خود، ايران را از ليست اين سÙر Øذ٠كرد كه خود نشانة تغيير سياست امريكا نسبت به ايران بود. امريكا از سال 1942 تا 1948.Ù… بسياري از پست‌هاي Øساس ارتش ايران را در دست مستشاران خود قرار داده بود. در ميان مستشاران امريكايي كه در براندازي دولت مصدق شركت کرده بودند، ژنرال نورمن شوارتسك٠از همه بیشتر سهیم بود. وي، كه رئيس سابق پليس ايالت نيوجرسي بود، از سال 1942 تا 1950.Ù… به عنوان مستشار در ژاندارمري ايران خدمت مي‌كرد Ùˆ از كساني بود كه در عمليات كودتا سهم بسزایی داشت. وي نخستين كسي بود كه Ø·Ø±Ø Ø¢Ú˜Ø§ÙƒØ³ را براي بررسي به ايران آورد Ùˆ با Ù…Øمدرضاشاه در ميان گذاشت. پس از آنكه كوشش‌هاي سيا Ùˆ «اينتليجنت سرويس» انگليس برای برقراري ارتباط مستقيم با شاه به وسيلۀ اشر٠پهلوي به نتيجه رسيد، شوارتسك٠به تهران اعزام گرديد. وي از اوّل مرداد به بهانة سÙر جهانگردي Ùˆ بازديد از دوستان قديمي ايراني خود به تهران وارد شد Ùˆ Ù…Øرمانه با شاه ملاقات كرد Ùˆ او را از پشتيباني كامل امريكا Ùˆ انگليس در براندازي مصدق مطمئن ساخت Ùˆ از شاه خواست كه با كرميت روزولت همكاري كند. [22] مستشار ديگر امريكايي كه تأثیر مهمي در موقعيت كودتا داشت ژنرال مك كلار رئيس هيئت مستشاري امريكا در تهران بود. ژنرال مك كلار با سرلشكر دولّو، Ùرماندۀ پادگان اصÙهان، Ùˆ سرهنگ تيمور بختيار، Ùرماندۀ پادگان كرمانشاه، براي اعزام نيروهاي خودي به تهران براي سرنگوني دولت مصدق مذاكره كرد Ùˆ Ù…Øمد دÙتري، از وابستگان مصدق Ùˆ دوستان سپهبد زاهدي، را تشويق نمود كه با مصدق مذاكره کند Ùˆ از او بخواهد رياست شهرباني كل كشور را به او واگذار كند. لويي هندرسون، سÙیر امریکا در تهران، كه به جاي هنري گريدي، سÙير سابق امريكا در يونان، آمده بود سهم بسزایی در كودتا داشت. وي دربارۀ به راه انداختن مرØلة اول كودتا (25 مرداد) Ú¯Ùته است: «ما با يك وضع نوميدكننده Ùˆ خطرناك Ùˆ مردي ديوانه (مصدق) روبه‌رو شده‌ايم كه ممكن است با روس‌ها متØد شود. بنابراين چاره‌اي جز دست زدن به اين كار (كودتا) نداريم». [23] Ø·Ø±Ø ÙƒÙˆØ¯ØªØ§ دارای چهار قسمت بود: 1ــ توانايي تبليغاتي Ùˆ اقدام سياسي «بدامن» بي‌درنگ عليه مصدق به‌كار گرÙته شود؛ 2ــ اپوزيسيون را به ايجاد هرج Ùˆ مرج Ùˆ آشوب تشويق كنند؛ 3ــ مواÙقت Ùˆ همدستي Ù…Øمدرضا پهلوي براي عزل مصدق Ùˆ انتصاب زاهدي جلب گردد؛ 4ــ پشتيباني اÙسران كليدي در Øال اشتغال در ارتش نيز به‌دست ‌آید. [24] در مرØلة اول كودتا (25 مرداد) به ظاهر همه چيز از اجراي موÙقيت‌آميز كودتاچيان Øکایت مي‌كرد، امّا دستگيري نصيري، Ùرماندۀ گارد سلطنتي Ùˆ يكي از مهره‌هاي كودتا Ùˆ عواملي چند، سبب شد نقشة كودتا از هم بپاشد. ازهمین‌رو كودتاچيان مجبور شدند استراتژي خود را براي مرØلة دوم (28 مرداد) به Ø´Ø±Ø Ø²ÙŠØ± تغيير بدهند: 1ــ انتشار Ùرمان نخست‌وزيري؛ 2ــ انتقال زاهدي به يكي از مخÙي‌گاه‌هاي سيا در ايران؛ 3ــ همراه ساختن Ùرماندهان تيپ كرمانشاه Ùˆ لشكر اصÙهان براي Øمله به تهران؛ 4ــ بسيج چاقوكشان Ùˆ اوباش Ùˆ اراذل در تظاهرات خيابانی به Øمايت از شاه. از ساعت 9 ØµØ¨Ø Ø±ÙˆØ² 28 مرداد 1332 خيابان‌هاي مركزي تهران مركز تجمع اÙراد طرÙدار اØزاب سياسي Ùˆ مردم عادي بود كه با نيروهاي پليس درگير بودند. به‌تدریج كنترل شهر از دست نيروهاي دولتي طرÙدار دكتر مصدق خارج مي‌شد Ùˆ به دست نيروهاي نظامي Ùˆ انتظامي طرÙدار كودتا مي‌اÙتاد. نزديك ساعت 12 راديو ايران Ùˆ اداره پست Ùˆ تلگرا٠به تصر٠كودتاچيان اÙتاد. Øدود ساعت 16:30 بعدازظهر، 27 دستگاه تانك با تعدادي نيروي نظامي پياده منزل دكتر مصدق را تصرÙØŒ Ùˆ خانة او را غارت كردند. به اين ترتيب كليه ادارات دولتي به دست نيروهاي نظامي اÙتاد. زاهدي از مخÙي‌گاه سيا خارج شد Ùˆ از راديوي ايران طي پخش اعلاميه‌اي بركناري نخست‌وزير (دكتر مصدق) را اعلام، Ùˆ Øكم نخست‌وزيري خود را كه شاه صادر کرده بوده قرائت كرد. نتيجه:به اين ترتيب داستان ملّي شدن صنعت Ù†Ùت Ùˆ مداخلۀ امريكا در بركناري انگليس از مناÙع انØصاري منابع Ù†Ùتي ايران، كه پس از ترور سپهبد علی رزم‌آرا Ùˆ تصويب قانون ملّي شدن آغاز شده بود، با سقوط دكتر مصدق در شامگاه 28 مرداد 1332 پايان یاÙت Ùˆ امريكا بر ارتش، دربار، نظام اداري Ùˆ اجرايي Ùˆ به ويژه بر منابع Ù†Ùتي ايران مسلط شد. زاهدي نه تنها مقام نخست‌وزيري كودتا، بلكه وزارت كشور، جنگ Ùˆ امورخارجه را در اختيار خود گرÙت. آنچه در ماجراي كودتاي 28 مرداد Ùˆ مسئلۀ تسلط بر بازار Ù†Ùت ايران اهميت استراتژيك داشت، بازيگري دو پهلوي امريكاييان بود؛ به‌ويژه در دورة ترومن كه Øتي اصل ملّي كردن صنعت Ù†Ùت را ØÙ‚ ملّي اعلام كرد. امّا از زمان آيزنهاور سياست خارجي خشن امريكا به بهانۀ مبارزه با كمونيسم به Ú©Ù„ÛŒ جانب انگليس را گرÙت، درØالي‌كه با مهرة انگليس وارد بازي شد تا خود انگليس را مات كند Ùˆ به دوران تسلط انØصاري بريتانيا بر بازار Ù†Ùت ايران خاتمه دهد. كودتاي 28 مرداد ديوار بلندي از بدگماني Ùˆ تاريكي ميان ملّت ايران Ùˆ امريكا ايجاد كرد كه هنوز اين سوءظن در اذهان عمومي ملّت ما وجود دارد. امّا به‌هرØال اصل ملّي شدن صنعت Ù†Ùت اجرا شد؛ هرچند كنسرسيوم خود نيز نوع ديگري از سلطة اقتصادي بر ملّت ايران بود. پي‌نوشت‌ها:استاد دانشگاه شهيد بهشتي. [1]ــ جيمز اÙ. گود، ايالات متØده Ùˆ ايران، ترجمة مهدي Øقيقت‌خواه، تهران: ققنوس، 1382ØŒ ص 11 [2]ــ رØيم رضازادة ملك، تاريخ روابط ايران Ùˆ ممالك متØده امريكا، تهران، 1350ØŒ ص 43 [3]ــ جان الدر، تاريخ ميسيونهاي امريكايي، تهران: نور جهان، 1333 [4]ــ در سال 1895 تعداد مدارس امريكايي در ايران به 117 واØد با 2510 دانش‌آموز رسيد. از زمان صدارت ميرزاعلي‌خان امين‌الدوله سياست مدرسه‌سازي گسترش چشمگیری ياÙت. امين‌الدوله، ميرزاØسن رشديه را، كه در Ù‚Ùقاز مكتب‌خانه داشت، ابتدا به تبريز Ùˆ سپس تهران دعوت كرد Ùˆ مكتب رشديه را در خيابان لاله‌زار با هزينۀ دولت تأسيس كرد. مظÙرالدين‌شاه Ùˆ دیگر رجال مدارسی را به نام خود ايجاد كردند. [5]ــ در سال 1896 برابر با بهمن 1274 Ùˆ شعبان 1313 (سال ترور ناصرالدين‌شاه) براي نخستين‌بار امتياز كشÙØŒ استخراج Ùˆ Ùروش منابع Ù†Ùتي Ù…Øال ثلاثه (تنكابن، كجور Ùˆ كلارستاق يا مازندران) از طر٠ناصرالدين‌شاه به Ù…Øمد‌ولي‌خان خلعتبري كه مشهور به نصرالسلطنه بود واگذار شد. Ù…Øمدولي‌خان در سال 1916ØŒ زماني كه نخست‌وزير بود، با مساعدت وثوق‌الدوله وزير دارايي، اين امتياز را به يك تبعة گرجستاني Ùروخت. سال بعد (1917) انقلاب بلشويكي اتÙاق اÙتاد Ùˆ خوشداريا به اروپا گريخت. وي در هلند با كمپاني‌هاي Ù†Ùتي براي Ùروش امتياز خود وارد مذاكره شد. سپس در پاريس همين پيشنهاد را با كمپاني‌هاي Ùرانسوي Ù…Ø·Ø±Ø ÙƒØ±Ø¯. دو كشور اعتبار آن را از دولت ايران استعلام كردند. ايران اعلام كرد كه اين امتياز بدون تصويب پارلمان Ùˆ تØت Ùشار دولت تزاري داده شده بود Ùˆ هيچ‌گونه اعتباري ندارد. خوشداريا در لندن با نمايندگان شركت Ù†Ùت انگليس Ùˆ ايران وارد مذاكره شد Ùˆ اين شركت، امتياز خوشداريا را خريداري كرد (براي اطلاعات بيشتر رک: مصطÙÙŠ ÙاتØØŒ پنجاه سال Ù†Ùت ايران، تهران: پيام، 1358). [6]ــ بنجامين شوادران، خاورميانه، Ù†Ùت، قدرت‌هاي بزرگ، ترجمة عبدالØسين شريÙيان، ص 157 [7]ــ عليرضا ازغندي Ùˆ جليل روشن‌دل، مسائل نظامي Ùˆ استراتژيك معاصر، تهران: سمت، 1373ØŒ ص 116 [8]ــ كمال‌الدين هاديان، سياست خارجي آمريكا Ùˆ مناÙع ملي ايران، تهران: هاديان، 1376ØŒ ص 129 [9]ــ مارك. ج. گازيوروسكي، كودتاي 28 مرداد 1332ØŒ ترجمۀ غلامرضا نجاتي، تهران: شركت انتشار، ص 34 [10]ــ همايون الهي، اهميت استراتژيك ايران در جنگ جهاني دوم، تهران: نشر دانشگاهي، 1361ØŒ ص 48 [11]ــ استÙÙ† آمبروز، روند سلطه‌گري (تاريخ سياست خارجي امريكا از 1938 تا 1983)ØŒ ترجمۀ اØمد تابنده، تهران: چاپ‌بخش، 1356ØŒ ص 68 [12]ــ شاپور رواساني، چپاول، جهان سوم چگونه غارت مي‌شود، تهران: نشر شمع، 1367ØŒ ص 174 [13]ــ مارک. ج. گازيوروسكي، همان، ص 142 [14]ــ كاظم اتØاد، تاريخ مستشاران آمريكايي در ايران، تهران، 1328ØŒ ص 180 [15]ــ باري روبين، جنگ قدرت‌ها در ايران، ترجمة Ù…Øمود شرقي، تهران: آشتياني، 1363ØŒ صص 26 Ùˆ 38 [16]ــ ميليسپو يك بار در سال 1921 به همين منظور به ايران آمد Ùˆ در سال 1927 مجبور شد ايران را ترک کند Ùˆ بار دوم در سال 1943 وارد كشور شد Ùˆ در سال 1945 به دنبال كارشكني‌هاي طرÙداران انگليس ناچار شد از ایران خارج شود. [17]ــ نجاتي، همان، ص 153 [18]ــ مصطÙÙŠ علم، Ù†Ùت، قدرت Ùˆ اصول، ترجمۀ غلامØسين صالØيار، تهران: اطلاعات، 1371ØŒ ص 308 [19]ــ استيÙÙ† آمبروز، همان، ص 150 [20]ــ مصطÙÛŒ علم، همان، ص 430 [21]ــ باري روبین، همان، ص 78 [22]ــ غلامرضا نجاتی، جنبش ملی شدن صنعت Ù†Ùت ایران، Ú† دوم، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1365ØŒ ص 328 [23]ــ «مروري بر مداخلات امريكا در ايران»، روزنامه سلام، Ø´ 1501 (27 مرداد 1357). [24]ــ مصطÙÛŒ علم، همان، ص 466دكتر علي بيگدلي
منبع: سایت تبیان