این کشتی Ú©Ù‡ ۵‌/‌۲ میلیون دلار ارزش دارد، قبلاً در بندر «سان دیه‌گو» ایالت کالیÙرنیا مستقر بود Ùˆ کاربری آن گشت‌زنی، تأمین امنیت، جست‌وجو، نجات Ùˆ امداد است Ùˆ تجهیزات ناوبری Ùˆ امدادرسانی مدرنی دارد. تØویل این کشتی Ø·ÛŒ یک مراسم رسمی با Øضور مقامات نظامی دو کشور صورت گرÙت.[Û±]
اÙزون‌ بر این مقامات نظامی دو کشور از لزوم گسترش همکاری‌های نظامی سخن می‌گویند. «صÙر ابی‌اÙ» وزیر دÙاع جمهوری آذربایجان در تاریخ Û²Û¸ اوت سال جاری Ø·ÛŒ دیدار با «ولادیمیر سوکولر» کارشناس ارشد انستیتو بررسی‌های سیاسی Ùˆ استراتژیک آمریکا در باکو بر ضرورت همکاری‌های نظامی دو کشور تأکید کرده Ùˆ طر٠آمریکایی نیز توجه واÙر دولت‌اش به آذربایجان را یادآور شده است.[Û²]
همچنین قرار است، وزیر دÙاع آذربایجان به آمریکا سÙر کند Ùˆ در این سÙر همکاری‌های نظامی دو کشور مورد مذاکره قرار خواهد گرÙت. این سÙر از نظر کاخ‌سÙید بااهمیت است Ùˆ یکی از مقامات سÙارت آمریکا در آذربایجان ضمن تأکید بر اهمیت این سÙر، اظهار امیدواری کرده است Ú©Ù‡ وزیر دÙاع آذربایجان در اسرع وقت به آمریکا سÙر کند.[Û³]
شایان ذکر این‌که کشتی نظامی تØویل داده شده به آذربایجان سومین کشتی از این نوع است Ú©Ù‡ آمریکا در قالب کمک‌های تجهیزاتی نظامی به آذربایجان اعطا می‌کند. در سال Û²Û°Û°Û± نیز دو Ùروند کشتی جنگی گشت‌زنی از سوی دولت آمریکا تØویل جمهوری آذربایجان شده است.
پیشینه
ضرورت Øضور نظامی آمریکا در Ù‚Ùقاز Ùˆ Øوزه دریای خزر از سال Û±Û¹Û¹Û· Ùˆ پس از Ø·Ø±Ø Ù…ÙˆØ¶ÙˆØ¹ «امنیت ملی در قرن ۲۱» برای دولتمردان آمریکایی آشکار شد. استراتژیست‌های آمریکا در آن سال تأمین امنیت ملی این کشور را Ùراتر از مرزهای کشور Ùˆ Øتی در نقاط دوردست دنیا جست‌وجو کرده Ùˆ در این راستا ایجاد پایگاه‌های نظامی Ùˆ Øضور در مناطق دور به مثابة یک راهبرد اساسی درنظر گرÙته شد. در این میان منطقه Ù‚Ùقاز جنوبی (کشورهای آذربایجان، گرجستان Ùˆ ارمنستان) از Øیث اهمیت Ùˆ Øساسیت استراتژیک از دید Ùˆ نظر طراØان استراتژی آمریکا دور نماند. در این سال موضوع در یکی از زیرکمیته‌های سنا بررسی Ùˆ تأیید شد Ùˆ به‌دنبال آن هنگ Û¸Û² نیروی هوایی آمریکا به گرجستان منتقل شد تا زمینه Øضور نظامی این کشور در منطقه Ùراهم آید. در سال Û±Û¹Û¹Û¹ نیز همکاری‌های نظامی آمریکا با آذربایجان شروع شد.
از سال Û±Û¹Û¹Û¹ تا Û²Û°Û°Û³ دولت آذربایجان برای تقویت نیروهای نظامی خود ۷‌/‌۵ میلیون دلار Ú©Ù…Ú© بلاعوض از آمریکا دریاÙت کرد Ùˆ قرار است به زودی مبلغ ۷‌/‌۱ میلیون دلار در قالب Ú©Ù…Ú© مالی Ùˆ تجهیزاتی به این کشور توسط دولت آمریکا پرداخت شود.[Û´]
انجام رزمایش مشترک آمریکا Ùˆ آذربایجان نیز مسئله‌ای است Ú©Ù‡ بارها Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯Ù‡ است. این اقدام هر چند از طر٠برخی کشورهای منطقه از جمله روسیه Ùˆ ایران با عکس‌العمل منÙÛŒ مواجه شده است؛ ولی مقامات دو کشور (آمریکا Ùˆ آذربایجان) آن‌را در راستای تأمین امنیت منابع انرژی دریای خزر Ùˆ نیز Ù…ØاÙظت از مرزهای سرزمینی آذربایجان قلمداد کرده Ùˆ انجام چنین رزمایش‌هایی را علیه هیچ کشور ثالثی نمی‌دانند.
همکاری‌های نظامی آذربایجان Ùˆ آمریکا Ú©Ù‡ روند رو به تزایدی دارد، دارای جنبه‌ها Ùˆ ابعاد گوناگونی است. علاوه بر کمک‌های مالی Ùˆ تجهیزاتی بلاعوض، ارتش آمریکا در زمینه آموزش نظامیان آذربایجانی نیز برنامه‌های متعددی دارند. Ùرماندهی نیروهای نظامی آمریکا در اروپا در سال Û²Û°Û°Û² (ماه اوت) دورة آموزشی دو ماهه‌ای در زمینه مین‌روبی Ùˆ خنثی‌سازی مواد منÙجره در باکو برگزار کرد. در این دوره تخصصی Ú©Ù‡ Û³Ûµ مربی نظامی باتجربة آمریکا Øضور داشت، تعداد زیادی از نظامیان آذربایجانی آموزش دیدند. این Ùرماندهی همچنین در سال یادشده بیش از ۶‌/‌۱ میلیون دلار برای انجام عملیات مین‌روبی در مناطق جنگی آذربایجان Ú©Ù…Ú© کرده است. کمک‌های آمریکا در این زمینه سبب شده تا ارتش آذربایجان در مدت زمان Ú©Ù…ÛŒ اکثر مناطق جنگی سابق را Ú©Ù‡ به‌دلیل وجود مین‌ خطرخیز بودند، پاکسازی Ùˆ ایمن کند.[Ûµ]
جمهوری اسلامی ایران پس از کنار گذاشته شدن از مشارکت در پروژه‌های Ù†Ùت جمهوری آذربایجان تأکید بیشتری بر تعیین رژیم Øقوقی دریای خزر مطابق با مقاوله نامه‌های پیشین ایران Ùˆ شوروی کرد Ùˆ هرگونه عملیات اجرایی در استخراج منابع انرژی قبل از تعیین رژیم Øقوقی را مطرود دانست. موضع‌گیری ایران در آن زمان تند بود تا جایی‌که در مقابل Ùعالیت‌های اکتشاÙÛŒ یک کشتی انگلیسی Ú©Ù‡ برای شرکت Ù†Ùت دولتی آذربایجان کار می‌کرد، کشتی‌های جنگی Ùˆ هواپیماهای نظامی جمهوری اسلامی ایران به نمایش قدرت پرداختند Ùˆ هواپیماها تا چند کیلومتری باکو پیش رÙتند. این اقدام جمهوری اسلامی ایران علاوه بر آذربایجان اعتراض شدید دولت ترکیه را نیز به همراه داشت Ùˆ برخی از مقامات نظامی ترکیه به تهدید ایران پرداختند. این اقدام ایران هنگامی Ú©Ù‡ Ùضای سرد Ùˆ وهم‌آلودی در روابط دو کشور Øاکم بود، Ùضای موجود را سنگین‌تر Ùˆ تهدیدآمیزتر ساخت. هرچند تلاش‌های دیپلماتیک بعدی جو Øاکم را عادی ساخت؛ ولی اثرات منÙÛŒ این اقدام هنوز پابرجاست.
جمهوری آذربایجان به‌منظور تأمین امنیت مناÙع اقتصادی Ùˆ Øاکمیت سرزمینی خود علاوه بر آمریکا، به کمک‌های ترکیه Ùˆ روسیه نیز توجه خاصی دارد. در ماه سپتامبر سال‌ جاری یک دسته از شناورهای جنگی نیروی دریایی آذربایجان به بندر آستاراخان روسیه Ù€ Ù…ØÙ„ استقرار نیروی دریایی ویژه روسیه برای دریای خزر Ù€ اعزام شد. یکی از مقامات نیروی دریایی آذربایجان این اقدام را گام مهمی در راستای تشکیل نیروی امنیتی متØد کشورهای Øاشیه خزر به رهبری روسیه دانست Ùˆ پاسخ مثبتی به خواسته‌های دولت روسیه تلقی کرد.[Û¶]
روسیه قبلاً با مشارکت قزاقستان در دریای خزر رزمایش برگزار کرده است. همچنین این کشور همکاری مناسبی در زمینه مسائل نظامی با ارمنستان دارد. نیروهای روس در گرجستان Ùˆ ارمنستان مستقر هستند. این کشور با استقرار نیروهای نظامی خود در منطقه قره‌باغ با توجیه جلوگیری از Øملات اØتمالی نیروهای آذربایجانی Ùˆ شروع مجدد جنگ در منطقه، ابتکارعمل را در خصوص ØÙ„ مناقشه آذربایجان Ùˆ ارمنستان به دست گرÙته است. اخیراً برخی مقامات این کشور از اعزام نیروهای جدید روس به این منطقه سخن می‌گویند.[Û·]
در این میان دولت ارمنستان به‌منظور خارج ساختن کشورش از انزوای پیش آمده[Û¸] خواهان عادی‌سازی روابط خود با آذربایجان Ùˆ همچنین مجدانه در Ù¾ÛŒ کسب مواÙقت ترکیه برای بازگشایی مرز بین دو کشور است. دولت ارمنستان برای Øضور در مانور نظامی ناتو Ú©Ù‡ قرار است با هدایت آمریکا در آذربایجان برگزار شود، اعلام آمادگی کرده است.[Û¹]
جمهوری اسلامی ایران در پاسخ به همکاری‌های نظامی Ø´Ú©Ù„ گرÙته در Ù‚Ùقاز Ùˆ آسیای مرکزی همواره موضعی اعتراض‌گونه داشته است Ùˆ بر پرهیز کشورهای منطقه از Ùعالیت‌های نظامی Ùˆ تشکیل کانون‌های نظامی در عرصه عمومی دریای خزر تأکید می‌کند. کشورهای به‌جا مانده از تجزیه اتØاد جماهیر شوروی نیز همواره مقاصد خود را از پرداختن به امور نظامی مشترک Ùˆ همکاری‌های نظامی، تأمین امنیت مناÙع اقتصادی، مبارزه با تروریسم Ùˆ تأمین امنیت سرزمینی کشورها عنوان کرده Ùˆ این اقدام‌ها را با صلØ‌آمیز بودن Ùضای منطقه متباین Ùˆ مغایر ندانسته‌اند.
دیدگاه‌ها و نظریات
نظامی‌سازی (Militarization) دریای خزر آرام آرام در Øال رشد است Ùˆ هرکدام از کشورهای Øاشیه این دریا به Ùراخور اهدا٠مÙروض خود، در این پروسه ایÙای نقش می‌کنند. این Ùرایند دو Ùاکتور اساسی دارد Ú©Ù‡ عبارت‌اند از: همکاری‌های نظامی آذربایجان Ùˆ آمریکا Ùˆ قدرت‌نمایی نظامی روسیه Ú©Ù‡ ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ù‡Ø± کدام به‌طور اجمال در Ù¾ÛŒ می‌آید:
همکاری‌ نظامی آذربایجان Ùˆ آمریکا: این همکاری‌ها برای طر٠آمریکایی امتیازی بسیار بالاتر از ØÙظ مناÙع اقتصادی‌اش در Ù†Ùت Ùˆ گاز Øوزه خزر است. «جان کالیتسکی» هماهنگ کننده مسائل انرژی Ùˆ تجارت دولت آمریکا در منطقه در خصوص هد٠آمریکا از Øضور در Øوزه دریای خزر چنین گرÙته است: «مناÙع ژئوپولتیک ما در این منطقه بسیار Ùراتر از منابع Ù†Ùت Ùˆ گاز است».[Û±Û°]
شرکت‌های آمریکایی Ú©Ù‡ در زمینه Ù†Ùت Ùˆ گاز دریای خزر سرمایه‌گذاری کرده‌اند، Û±Û¶ درصد در پروژه‌های Ù†Ùتی Ùˆ ۴‌/‌۱۱ درصد در پروژه‌های مربوط به گاز طبیعی این دریا سهم دارند.[Û±Û±]
ناچیز بودن سهم شرکت‌های یادشده Ùˆ مهم‌تر از آن موقعیت خاص ژئوپولتیک Ùˆ ژئواستراتژیک Ù‚Ùقاز جنوبی Ùˆ دریای خزر ایجاب می‌کند تا کاخ‌سÙید مناÙع اقتصادی را در این خصوص در اولویت‌های بعدی قرار دهد. به‌طور Ú©Ù„ÛŒ اهمیت Ùˆ Øساسیت این منطقه جغراÙیایی را برای آمریکا در موارد زیر می‌توان یاÙت:
Ù€ ورود در منطقه‌ای Ú©Ù‡ روسیه آن‌را «Øیات خلوت» خود می‌داند Ùˆ جلوگیری از اØیای اقتدار گذشته شوروی توسط روسیه
Ù€ تکمیل Øلقه Ù…Øاصره پیرامون جمهوری اسلامی ایران، جلوگیری از Ù†Ùوذ ایران در ترتیبات امنیتی منطقه Ùˆ نیز زمینه‌سازی برای انجام عملیات نظامی اØتمالی علیه ایران
Ù€ تØقق‌ بخشیدن به ایده کنترل خاستگاه‌های تروریسم در نقاط دوردست
Ù€ ممانعت از شکل‌گیری هژمونی اتØادیه اروپا Ùˆ ژاپن در این منطقه جغراÙیایی مهم
Ù€ «آریل کوئن» از تØلیلگران برجسته مسائل سیاسی در آمریکا نیز اعتقاد دارد: «غرب علاقه‌مند است، Ù‚Ùقاز Ùˆ آسیای مرکزی را از Øوزة تأثیر روسیه دور نگهدارد Ùˆ درهای این منطقه را برای همیشه برای کشورهای غربی باز گذارد».[Û±Û²] این تØلیلگر در واقع انگیزه‌ Ùˆ خواسته مشترک آمریکا Ùˆ اروپا را بیان داشته است Ùˆ قطعاً در این زمینه دایره مقاصد اختصاص آمریکا، وجه اشتراک کمتری با اروپا دارد Ùˆ Øتی در پاره‌ای از موارد آمریکا مناÙع اروپا را بیرون از این دایره می‌گذارد.
جمهوری آذربایجان Ú©Ù‡ طر٠دیگر این همکاری است، پس از استقلال با مسائلی مثل جنگ قره‌باغ Ùˆ اشغال بخشی از سرزمین‌اش، استیلاجویی روسیه، تنش با ایران Ùˆ بی‌ثباتی سیاسی در داخل کشور روبه‌رو بوده است. هزینه‌های هنگÙت جنگ Ùˆ زیرساخت‌های ضعی٠اقتصادی Ú©Ù‡ ثمرة تسلط نزدیک به دو قرن تزارها Ùˆ بلشویک‌هاست، دغدغه‌های اقتصادی را نیز به چالش‌های سیاسی Ù€ امنیتی این کشور اÙزوده است. موارد یادشده باعث شده تا این کشور به‌دنبال متØد قدرتمندی باشد Ú©Ù‡ در منطقه مناÙع اقتصادی Ùˆ امنیتی Ù€ سیاسی‌اش را تأمین کند. همکاری روزاÙزون نظامی بین این کشور با آمریکا نیز در این راستا قابل ارزیابی است.
مقامات جمهوری آذربایجان همواره بر گسترش Ùˆ تعمیق روابط همه‌جانبه با آمریکا تأکید داشته‌اند. در سال‌های اخیر Ú©Ù‡ جمهوری‌خواهان در آمریکا در رأس کار هستند، دولت آذربایجان توانسته روابط خود را با آمریکا بیش از پیش گسترش دهد. در شرایط Øاضر روابط دو کشور بر بستری قرار دارد Ú©Ù‡ ایجادکننده آن «Øیدر علی‌اÙ» سیاستمدار باتجربه Ùˆ کهنه‌کار شوروی سابق Ùˆ رئیس‌جمهور آذربایجان است Ùˆ در شرایط Ùعلی Ú©Ù‡ زندگی Ùˆ مرگ ÙˆÛŒ در هاله‌ای از ابهام قرار دارد، پسرش «الهام علی‌اÙ» با سمت نخست‌وزیری سعی در ادامه راه پدر دارد Ùˆ با تکیه بر روابط نزدیک‌اش با «جورج بوش» رئیس‌جمهور آمریکا Øمایت این ابرقدرت را جلب کرده است. دولتمردان آذربایجان همکاری‌های نظامی با آمریکا را در راستای تأمین امنیت مناÙع اقتصادی آذربایجان Ùˆ شرکای اقتصادی این کشور در دریای خزر Ùˆ مرزهای کشور قلمداد می‌کنند.
ژنرال «ائلچین قلی‌اÙ» Ùرمانده گارد مرزی جمهوری آذربایجان در مصاØبه با آژانس اطلاع‌رسانی «آذرتاج» در خصوص همکاری‌ نظامی با آمریکا چنین Ú¯Ùته است: «کمک‌های مالی Ùˆ تجهیزاتی Ùˆ تکنولوژیکی دولت آمریکا درخصوص سرویس‌های مرزبانی آذربایجان، امکان تأمین امنیت منابع Ù†Ùت Ùˆ گاز دریای خزر را به میزان زیادی اÙزایش می‌دهد. او همچنین یادآور شده است Ú©Ù‡ Ø·ÛŒ سه سال گذشته در زمینه تأمین امنیت مرزهای کشور همکاری نزدیکی با اداره ØÙاظت ساØÙ„ÛŒ ارتش آمریکا داشته‌ایم».[Û±Û³]
همکاری‌های نظامی دو کشور در چارچوب برنامه‌های مبارزه با تروریسم Ùˆ نیز «برنامه نظارت خارجی Ùˆ مبارزه با گسترش تولید سلاØ‌های کشتارجمعی»[Û±Û´] دولت آمریکا صورت می‌گیرد.
قدرت‌نمایی نظامی روسیه: روسیه در شرایط Øاضر بیشترین Ùˆ قوی‌ترین Øضور نظامی را در دریای خزر دارد. این کشور در Ù¾ÛŒ اØیای اقتدار نظامی گذشته خود، امتیاز ویژه‌ای در زمینه Øضور نظامی در عرصه عمومی Ùˆ منطقه‌ای دریای خزر برای خود قائل است. برگزاری مانورهای نظامی Ú©Ù‡ با مشارکت قزاقستان Ùˆ ارمنستان بوده است Ùˆ تلاش این کشور به‌منظور تشکیل نیروی دریایی ویژه در خزر برای امنیت عمومی با مشارکت کشورهای ساØÙ„ÛŒ Ùˆ با رهبری روسیه نشان از میل این کشور به ایÙای نقش هژمونیک در منطقه دارد. سایر کشورهای Øاشیه دریای خزر به‌جز ایران مخالÙت چندانی با این مسئله نداشته Ùˆ در Ù¾ÛŒ ایÙای نقش پررنگ‌تر در این عرصه هستند. ایران نیز در این رابطه علی‌رغم مخالÙت صریØ‌اش با نظامی‌سازی Øوزه عمومی خزر با Ùرستادن ناظر در جریان رزمایش نظامی روسیه عملاً نشان داده Ú©Ù‡ مایل نیست از صØنة بازیگران Øوزه خزر دور بماند.
روسیه از ابتدا با Øضور قوای نظامی خارج از منطقه در دریای خزر مخال٠بوده است. کشورهای غربی به ویژه آمریکا نیز Øساسیت روسیه را در این خصوص می‌دانند. از این‌رو آن‌ها Ùرایند Øضور سازمان‌های نظامی مثل ناتو را در این منطقه با تأنی پیش می‌برند. به‌طور Ú©Ù„ÛŒ سازمان ناتو سعی دارد قبل از ورود به Øوزه دریای خزر زمینه‌سازی لازم را از هر Øیث انجام داده باشد.
«سیمونا دمانسو» نماینده ناتو از دپارتمان اجتماعی این سازمان Ú©Ù‡ اخیراً در Ú©Ù†Ùرانسی تØت عنوان «امنیت Ùˆ ثبات در Ù‚Ùقاز» در شهر ایروان ارمنستان سخنرانی کرد در این خصوص چنین Ú¯Ùته است: «ناتو مدعی رهبری در منطقه Ù‚Ùقاز نیست Ùˆ به نقش روسیه در این زمینه اهمیت می‌دهد». دمانسو چهار اصل را برای Øضور Ùˆ Ùعالیت ناتو در منطقه Ù‚Ùقاز Ùˆ دریای خزر برشمرده Ú©Ù‡ عبارت‌اند از: امنیت اقتصادی، امنیت Øاکمیت سرزمینی کشورها، مسائل اکولوژیکی Ùˆ اطلاع‌رسانی دربارة ناتو. ÙˆÛŒ همچنین مبارزه درازمدت با پدیده تروریسم را از برنامه‌های اصلی ناتو در این منطقه دانسته است».[Û±Ûµ]
با توجه به مطالب پیش Ú¯Ùته، تنها جمهوری اسلامی ایران نتوانسته در پروسه نظامی‌سازی خزر Ùˆ رشد همکاری‌های نظامی Ù†Ùوذ لازم را داشته باشد. هرچند همکاری‌های در Øال توسعه جمهوری آذربایجان با آمریکا باعث تضعی٠نقش ایران در معادلات سیاسی Ù€ امنیتی Ùˆ به تبع آن مناÙع اقتصادی منطقه خواهد شد؛ ولی این‌گونه نیست Ú©Ù‡ ایران در این زمینه Ùاقد هرگونه Ùرصت باشد. همکاری درخور توجه ایران با روسیه می‌تواند به‌عنوان عاملی در جهت تنظیم معادلات منطقه به Ù†ØÙˆÛŒ Ú©Ù‡ ایران زیاد متضرر نشود، عمل کند. البته روس‌ها علی‌رغم وعده Ùˆ وعیدهای Ùراوانی Ú©Ù‡ می‌دهند در عرصة عمل نشان داده‌اند Ú©Ù‡ متØدان ÙˆÙادار Ùˆ قابل اعتمادی نیستند Ùˆ ایرن هیچ‌گاه نباید با مورد روسیه Ùˆ مثابة یک برگ برنده رÙتار کند. در واقع می‌توان Ú¯Ùت Ú©Ù‡ مهم‌ترین Ùرصت برای ایران در جهت ایÙای نقش مؤثر در عرصه سیاسی Ù€ اقتصادی منطقه، استÙاده از روابط بهبود یاÙته‌اش با جمهوری آذربایجان است. روابطی Ú©Ù‡ به‌دلیل برخورداری از اشتراکات دینی Ùˆ مذهبی، Ùرهنگی Ùˆ تاریخی٠بسیار قوی در بØرانی‌ترین شرایط نیز قطع نشده است. در روزهای اخیر Ú©Ù‡ Ùصل جدیدی از روابط دو کشور آغاز شده است، تØرکات دیپلماتیک دو کشور در راستای نزدیک‌سازی هرچه بیشتر دیدگاه‌ها پویایی درخور توجهی پیدا کرده است.
سÙر چند ماه پیش «کمال خرازی» وزیر امورخارجه ایران به باکو در واقع آخرین سÙر یک مقام ایرانی در زمان Øضور «Øیدر علی‌اÙ» در آذربایجان بود. پس از بستری شدن Ùˆ انتقال علی‌ا٠به ترکیه Ùˆ آمریکا Ùˆ تØولات پیش آمده در آذربایجان دولت ایران موضع‌گیری خاصی در این زمینه نداشت. بعد از مدتی «آصÙی» سخنگوی وزارت امورخارجه انتصاب «الهام علی‌اÙ» به نخست‌وزیری را مسئله‌ای داخلی عنوان کرد. تا این‌که در روزهای اخیر تلاش‌های ایران برای برقراری ارتباط نزدیک با رهبر جوان کشور آذربایجان شروع شد.
در تاریخ Û±Ûµ سپتامبر «اØد قضایی» سÙیر ایران در آذربایجان با نخست‌وزیر این کشور دیدار کرد. در این دیدار دو طر٠بر گسترش روابط دوجانبه تأکید کردند. علی‌ا٠در این دیدار از اشتراکات تاریخی، Ùرهنگی Ùˆ مذهبی دو کشور سخن Ú¯Ùته Ùˆ خاطرنشان ساخته، روابط دو کشور بعد از سÙر Øیدر علی‌ا٠به ایران توسعه قابل ملاØظه‌ای یاÙته است. سÙیر ایران نیز ابراز امیدواری کرده Ú©Ù‡ در دوران اداره کشور توسط الهام علی‌ا٠روابط دوجانبه بیش از پیش گسترش یابد.[Û±Û¶]
همچنین در تاریخ Û²Ûµ سپتامبر در Øاشیه اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متØد در نیویورک «کمال خرازی» وزیر امورخارجه ایران با نخست‌وزیر آذربایجان دیدار Ùˆ در زمینه مسائل دوجانبه Ú¯Ùت‌وگو کرد. در این دیدار درخصوص تبادل منابع انرژی نیز مذاکره شد.[Û±Û·] «الهام علی‌اÙ» در مصاØبه با خبرنگاران، مذاکره با «کمال خرازی» را بسیار بااهمیت توصی٠کرد. او از مبادله منابع انرژی بین دو کشور اظهار رضایت کرده Ùˆ خواهان اÙزایش آن شد. ÙˆÛŒ همچنین ابراز امیدواری کرد، رژیم Øقوقی دریای خزر هرچه زودتر تعیین شود».[Û±Û¸]
این دیدارها نشان از آن دارد Ú©Ù‡ زمینه‌های گسترش روابط دو کشور Ùراهم آمده است. دعوت از نخست‌وزیر آذربایجان برای انجام سÙر رسمی به ایران نیز در این راستا است.
ارزیابی:
همکاری‌های نظامی آذربایجان با آمریکا درست از زمانی آغاز شد Ú©Ù‡ روابط بین‌ ایران Ùˆ آذربایجان وارد مرØله بØرانی شد. تهدید نظامی ایران در آن زمان باعث به صدا درآمدن زنگ خطر برای آذربایجان شد. به موازات این اقدام، ایران گام‌های مؤثری در زمینه روابط با ارمنستان برداشت Ùˆ در همین زمان پیمان استراتژیک سه‌جانبه ایران Ù€ ارمنستان Ù€ یونان منعقد شد. این پیمان هشدار برای آذربایجان Ùˆ ترکیه به‌شمار می‌رÙت. اÙزون‌ بر این، رسانه‌های گروهی ایران تبلیغات وسیعی در آن زمان علیه این دو کشور به‌ویژه آذربایجان به راه انداختند. این سلسله اقدامات برای باکو بسیار تهدیدآمیز تلقی شد Ùˆ این کشور برای Ùائق آمدن بر دغدغه‌های امنیتی خود، نیاز به متØدی پرقدرت داشت. در این میان ترکیه علی‌رغم Øمایت‌هایی Ú©Ù‡ در آذربایجان به‌عمل می‌آورد، نمی‌توانست با همه کشورهای تهدیدگر آذربایجان (ارمنستان، ایران Ùˆ گاهی روسیه) مقابله کند. از این‌رو آمریکا Ú©Ù‡ دارای مناÙع اقتصادی در پروژه‌های Ù†Ùت Ùˆ گاز این کشور بود، بهترین گزینه تشخیص داده شد. البته در روی ‌آوردن آذربایجان به آمریکا دلایل اقتصادی Ùˆ کمک‌های مالی این کشور Ùˆ نیز استÙاده از Ù†Ùوذ Ùˆ اقتدار این کشور در مجامع بین‌المللی برای آزادسازی اراضی اشغالی آذربایجان هم نقش داشت. دولت آمریکا با توجه به تغییرات ایجاد شده در سیاست خارجی‌اش نسبت به آذربایجان Ùˆ نیز با درنظر گرÙتن اهمیت منطقه، Ùرصت را مغتنم شمرد Ùˆ درصدد تکمیل استیلاجویی خود در منطقه برآمد.
در شرایط Øاضر Ú©Ù‡ اکثر گروه‌ها Ùˆ اØزاب سیاسی در آذربایجان (به‌ویژه اØزاب مخال٠دولت) موضع‌گیری انتقادی نسبت به سیاست خارجی Ùˆ داخلی ایران دارند، Øزب Øاکم Ùعلی (Øزب آذربایجان نوین) گزینه مناسبی برای گسترش Ùˆ بهبود روابط به‌شمار می‌رود. درخصوص رابطه نزدیک این Øزب با آمریکا نیز شایان ذکر است اکثر اØزاب بزرگ آذربایجان توسعه روابط با آمریکا را به‌عنوان سیاستی اصولی می‌دانند.
با توجه به دیپلماسی Ùعال علی‌ا٠جوان در عرصه بین‌الملل (Ú©Ù‡ در بستر مناسب ایجادشده توسط پدرش صورت می‌گیرد) Ùˆ اÙزایش روزاÙزون شانس ÙˆÛŒ برای پیروزی در انتخابات ریاست‌جمهوری، تلاش‌های اخیر دستگاه سیاست خارجی ایران در جهت برقراری روابط نزدیک با ÙˆÛŒ اقدام درخور Ùˆ شایسته‌ای است Ú©Ù‡ می‌تواند، تداوم‌بخش روابط رو به بهبود دو کشور باشد.
اگرچه مناÙع اقتصادی Ùˆ Øاکمیتی ایران در رژیم Øقوقی دریای خزر به منزلة اصلی خدشه‌ناپذیر همواره باید موردتوجه قرار گیرد؛ ولی واقعیت‌های موجود را نیز نباید از نظر دور داشت. در شرایط کنونی سرمایه‌گذاری ایران در منابع انرژی دریای خزر Ùˆ عملیات استخراج این ذخایر بنا به Ú¯Ùته کارشناسان امر Ùˆ مقامات مسئول از نظر اقتصادی مقرون به صرÙÙ‡ نیست. بنابراین Ù…Øور سیاست‌های ایران در Øوزه دریای خزر برخلا٠آذربایجان، ترکمنستان Ùˆ قزاقستان اقتصادی نیست Ùˆ Ù†Ùوذ در ترتیبات منطقه‌ای Ùˆ به‌دست آوردن موقعیت ژئوپولتیک در اولویت است. اولویتی Ú©Ù‡ روسیه را نیز به نوعی در شرایط مشابه ایران قرار داده است. در این‌جا نکتة درخور توجهی وجود دارد Ùˆ آن این است Ú©Ù‡ تنها راه رسیدن به این موقعیت تأکید بر کسب Øداقل Û²Û° درصد از Ú©Ù Ùˆ بستر خزر نیست Ùˆ باید گزینه‌های دیگری را نیز در کنار این خواسته به پیش برد Ùˆ از Ùرصت‌های پیش آمده Ùˆ نیز از تمام ظرÙیت‌های دیپلماسی بهره گرÙت Ùˆ در این میان نباید به Øمایت تنها یک کشور امید بست.
در شرایط پیچیده Ùعلی در منطقه دریای خزر Ùˆ Øوزه‌های خشکی پیرامونی Ùˆ تأثیرگذار بر آن Ù€ Ù‚Ùقاز جنوبی Ùˆ آسیای مرکزی Ù€ شاید بتوان Ú¯Ùت Ú©Ù‡ بهبود روابط با جمهوری آذربایجان کلید Øضور مؤثر در ترتیبات سیاسی Ù€ امنیتی منطقه است. در این راه استÙاده از تمام ظرÙیت‌های موجود در وابستگی‌ها Ùˆ پیوندهای اجتماعی Ùˆ Ùرهنگی Ùˆ توجه اصولی به اشتراکات مذهبی لازم Ùˆ ضروری است.
اصرار بیش از Øد بر برقراری رابطه استراتژیک با ارمنستان، ارتباط برخی اÙراد وابسته به نهادهای Øکومتی ایران با گروه‌های اسلامی مخال٠دولت باکو Ùˆ نیز موضع‌گیری‌های تند در قبال ایجاد رابطه آذربایجان با آمریکا Ùˆ اسرائیل Ù€ Ú©Ù‡ از طر٠آن‌ها نوعی دخالت در سیاست‌هایشان تلقی می‌‌شود Ù€ در هر زمان می‌تواند روابط دو کشور را خدشه‌دار سازد.
اکنون Ú©Ù‡ همکاری‌های نظامی آذربایجان Ùˆ آمریکا وارد مرØله جدیدی شده Ùˆ روندی آغاز شده است Ú©Ù‡ ممکن است منجر به Øضور دائمی نیروهای آمریکایی در نزدیکی مرزهای ایران شود، شایسته است، سیاست‌ خارجی ایران در این زمینه بیشتر معطو٠به جلب همکاری Ùˆ تعمیق Ùˆ تثبیت روابط با کشورهای منطقه به‌ویژه آذربایجان Ùˆ اصلی‌ترین Øامی Ùˆ متØداش ترکیه باشد. اکنون Ú©Ù‡ در این دو کشور دولت‌هایی بر سر قدرت هستند Ú©Ù‡ در بین گروه‌ها Ùˆ اØزاب سیاسی عمده موجود بیشتر همگرایی را با ایران دارند،[Û±Û¹] باید این Ùرصت را غنیمت دانست Ùˆ گرنه این Ùرصت به تهدیدی اساسی تبدیل خواهد شد.
در ضمن این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت Ú©Ù‡ آمریکا هرچه در زمینه تثبیت Ùˆ تØکیم موقعیت خود در مناطق استراتژیک پیرامونی ایران موÙق‌تر شود، رÙتارش در مواجهه با کشورمان تهدیدآمیزتر می‌‌شود. بنابراین باید ابتکارعمل را از کاخ‌سÙید در زمینه تسلط بر مناطق استراتژیک Ù‚Ùقاز جنوبی دریای خزر گرÙت Ùˆ این کار ابزاری به‌جز دیپلماسی ندارد.
پی‌نوشت‌ها
1. http://www.xeber.net (2003/09/26)
2. http://www.respublika.info.A2 (2003/08/29)
3. http://www.ikisahil.com (2003/09/10)
4. http://www.xeber.net (2003/09/22)
5. http://www.bakutoday.net (2002.08/29)
6. http://www.xeber.net (2003/09/26)
7. http://www.hurriyet.com (2003/08/28)
8. با توجه به ادامه اشغال بخشی از خاک آذربایجان توسط ارتش ارمنستان علی‌رغم Ù…Øکومیت این اقدام توسط اکثر مجامع بین‌المللی (از جمله چهار قطعنامه صادره توسط سازمان ملل متØد در این زمینه)ØŒ اکنون دولت ارمنستان Øمایت بیشتر کشورهای غربی از جمله آمریکا را از دست داده است. «آرکدی قوکاسیان» رهبر Øکومت خودخوانده ارامنه قره‌باغ تا به‌Øال چندین بار تقاضای سÙر رسمی (به‌عنوان یک رئیس‌جمهور) به آمریکا را داده است ولی از آن‌جا Ú©Ù‡ آمریکا استقلال قره‌باغ را از پیکرة جمهوری آذربایجان Ù€ مانند سایر کشورها Ù€ به رسمیت نشناخته است، از پذیرÙتن این سÙر امتناع کرده است تا این‌که اخیراً قوکاسیان مجبور به انجام سÙری غیررسمی به‌منظور دیدار با اقلیت ارامنه مقیم آمریکا شده است. دولت ارمنستان خواهان پایان بخشیدن دولت ترکیه به تØریم اقتصادی این کشور Ú©Ù‡ بعد از وقوع جنگ قره‌باغ صورت گرÙته است، بوده Ùˆ مصرانه پیگیر بازگشایی مرزهای با ترکیه است. دولت ارمنستان علاوه بر از دست دادن Øمایت سابق کشورهای غربی، در منطقه نیز از Øمایت چندانی برخوردار نیست. گرجستان به‌خاطر بهره‌مند شدن از پروژه‌های Ù†Ùتی آذربایجان Ùˆ نیز روابط دوستانه ریشه‌دار با این کشور Øمایت چندانی از ارمنستان به‌عمل نمی‌آورد. روسیه نیز در Øمایت از کشورهای مستقل مشترک‌المناÙع سعی دارد به مناÙع اقتصادی خود بیندیشد. ایران نیز علی‌رغم ادعای برخی گروه‌های سیاسی آذربایجان Ú©Ù‡ معتقدند ایران ارمنستان را از Ù…Øاصره اقتصادی نجات داد Ùˆ باعث تقویت بنیة اقتصادی این کشور در سال‌های بØرانی بعد از جنگ شد، روابط اقتصادی چندان گسترده‌ای با این کشور ندارد. به‌طور Ú©Ù„ÛŒ می‌توان Ú¯Ùت ارمنستان به‌دلیل نداشتن منابع Ù†Ùت Ùˆ گاز بعد از جنگ در انزوای شدیدی قرار گرÙته است.
9. نوویه ورمیه ۲۹ اوت ۲۰۰۳
10. http://www.xeber.net (2003/08/22)
11. IbId
12. IbId
13. IbId (2003/09/24)
14. IbId
15. http://www.525ci.com (2003/10/02)
16. http://www.bakutoday.net (2003/09/16)
17. IbId (2003/09/26)
18. http://www.olaylar.net (2003/09/29)
19. این مطلب قبل از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در آذربایجان نگاشته می‌شود. با توجه به تضعی٠موقعیت اØزاب مخال٠Øزب Øاکم در اÙکارعمومی در روزهای پایانی باقیمانده به انتخابات Ùˆ عدم موÙقیت اØزاب مخال٠در ائتلا٠مؤثر Ùˆ نیز کنار کشیدن دو Ù†Ùر از نامزدها به Ù†Ùع الهام علي‌اÙØŒ پیش‌بینی می‌شود Øزب Øاکم (آذربایجان نوین) در انتخابات پیروز شود. در غیر این‌صورت Ùˆ در صورت پیروزی اØزاب مخال٠اصلی، روابط ایران با آذربایجان وارد Ùضای جدیدی خواهد شد Ùˆ مؤلÙه‌های تازه‌ای در این روابط پدیدار می‌شود Ú©Ù‡ ممکن است سردی مجدد را بر این روابط Øاکم سازد.