پایگاه اطلاع رسانی فرهنگ ایثار و شهادت
شايد در اين ميان يكي از معدود مواردي كه نمي توان اختلاف يا ائتلاف آن را با توجه به پيشينه تاريخي آن سنجيد، رابطه ايران و آمريكا است. اين رابطه تا يك تاريخ ائتلافي مطلق و همه جانبه بوده و از همان تاريخ به بعد اختلافي مطلق و همه جانبه.مقاله حاضر، مروري است بر روابط ايران و آمريكا پيش از انقلاب اسلامي ايران.
تاريخ تحولات سياسي- اجتماعي ايران بيانگر اين مطلب است كه سلطه خارجي به عنوان يكي از عوامل بازدارنده توسعه سياسي كشور محسوب مي گردد. اين امر طي دو قرن اخير شتاب و گسترش بيشتري يافته است. مداخلات روسيه، انگلستان، فرانسه، ايالات متحده آمريكا و اتحاد جماهير شوروي، به عنوان عرصه هاي سياه اما واقعي تاريخ ايران مي باشد. اين مداخلات، ذهنيت بدبينانه اي را در افكار عمومي و فرهنگ سياسي ايران برجاي گذاشته است. در اين بين انقلاب اسلامي ايران نه تنها دست ابرقدرت ها را از ايران كوتاه نمود بلكه تاثير بسزايي نيز در ميان اقوام و ملل ديگر در رابطه با سلطه ستيزي برجاي گذاشت.
وقوع انقلاب اسلامي ايران به همان اندازه كه مبين مخالفت تمامي ملت ايران با سياست هاي داخلي شاه بود، نشان از ناخرسندي از سياست خارجي او هم داشت. محور حمله مخالفان شاه به سياست خارجي را انتقاد از اتحاد عملي او با ايالات متحده تشكيل مي داد و از همين رو به او لقب «شاه امريكايي» داده بودند۱.
امريكا در ۳۷ سال سلطنت محمد رضا شاه علاوه بر صدور سرمايه، از شركت هاي تجاري و بانك ها، به عنوان پوشش و ابزار مهم توسعه روابط سياسي و اقتصادي خود با ايران استفاده مي كرد. ۲ در واقع با اعمال سياست هاي امريكا در ايران، تمام زيرساخت هاي تجاري، كشاورزي و صنعتي كشور نابود و ايران صرفاً به بازاري براي كالاهاي غربي مبدل گشت. وابستگي نهادهاي حكومتي كشور نيز تا آنجا بود كه بالاترين شخص مملكت در تمام امور تنها نظرات امريكايي ها را لحاظ مي كرد.
كودتاي ۲۸ مرداد به بسياري از ايرانيان ثابت كرد كه شاه اگر آلت دست انگليسي ها نباشد عروسك امريكايي هاست. ۳ همچنانكه تحولات سياسي ايران بعد از كودتاي ۲۸ مرداد نيز در جهتي تداوم يافت كه موجبات افزايش نفوذ فراگير امريكا را در عرصه هاي مختلف سياسي، فرهنگي، اقتصادي و نظامي جامعه فراهم نمود.
طي اين ۲۵ سال حكومت ايران عملاً دست نشانده امريكا و تحت كنترل اين دولت بود و كاركردي غير از برآورده ساختن خواست هاي ايالات متحده نداشت. طي اين سال ها سيل مستشاران اقتصادي و نظامي امريكا جهت حفظ اركان نظام شاهنشاهي و متعاقباً اجراي سياست ها و فرامين واشنگتن راهي ايران شدند. نتيجه كار اين بود كه ايران به عامل اصلي اجراي سياست هاي منطقه اي امريكا، بازار بزرگ كالاهاي تجاري و نظامي امريكا و جولانگاه فرهنگ امريكايي تبديل شد.
در اين سال ها هيچ جاي دنيا به اندازه ايران براي امريكايي ها داراي منافع سرشار و حياتي سياسي - اقتصادي نبود. آرامش و نفوذ امريكايي ها تا آنجا پيش رفت كه رژيم كاپيتولاسيون را در ايران به اجرا گذاردند. قانوني كه كمتر واحد سياسي در جهان به آن تن مي دهد.
افزايش تعداد امريكايي ها در ايران، گسترش همه جانبه روابط ديپلماتيك و محوريت امريكا در تمامي برنامه هاي رژيم به همراه ضرورت هاي نظام دوقطبي و نقش ايران در ائتلاف با غرب، زمينه هاي تسلط بيش از پيش امريكا بر ايران را فراهم كرده بود. طبيعي بود كه در چنين شرايطي، «استبداد سياسي» نيز در جامعه ايران حاكم باشد. به طوري كه بسياري از تحليلگران، دوران بعد از كودتا را با واژه هايي همانند «دولت دست نشانده» تبيين كرده اند. ۴
روابط محمد رضا شاه با ايالات متحده از نيمه دوم دهه ۱۹۶۰ به تدريج توسعه و تحكيم بيشتري يافت، اما اتحاد عملي شاه با ايالات متحده نتيجه رويدادهاي سال ۱۳۵۶-۱۳۵۱ بود.
رشد سرسام آور درآمدهاي نفتي و ميل روز افزون شاه به خريد تسليحات نظامي از امريكا، از ديد بسياري از ايرانيان نشانه خوش خدمتي كامل شاه به ايالات متحده و از دست رفتن استقلال كشور بود. در نهايت نيز همين احساس عمومي يكي از سرچشمه هاي ژرف بيگانگي و بيزاري مردم از رژيم شاه شد ۵ و جامعه غرب زده و رژيم دست نشانده شاه توسط نهضتي اسلامي كه ازعمق وجود جامعه برخاسته بود، متلاشي گرديد. در واقع بيگانگي و بيزاري ايرانيان از ايالات متحده به اين تصور مردم باز مي گشت كه آن كشور با پشتيباني نظامي، اقتصادي و سياسي از رژيم شاه، احساس عزت و استقلال ايران را جريحه دار كرده است. ۶
بنابراين شعارهاي مرگ بر شاه و مرگ بر امريكا از يك نوع رابطه دروني خبر مي داد. هنگامي كه مردم شعار مرگ بر امريكا را سر مي دادند، در بطن آن بر شعار مرگ بر شاه نيز صحه مي گذاشتند و بالعكس. در واقع در دوران انقلاب و شرايط تاريخي بعد از آن، شعار مرگ بر امريكا پس از شعار الله اكبر به عنوان دومين شعار عمومي مورد حمايت مردم ايران بوده و در مقاطع مختلف نيز مورد استفاده قرار گرفته است. ۷
پيوستگي و رابطه دروني دو شعار «مرگ بر شاه» و «مرگ بر امريكا» را مي توان در سخنان امام پس از ورود به ايران در بهشت زهرا نيز مشاهده نمود:«ما با آنها در اين مخالف هستيم كه آنها به نسل ما خيانت كرده اند، تمام نفت ما را به امريكا داده اند ما نفت داديم و آنها براي ما پايگاه درست كردند. يعني اسلحه هايي آورده اند اينجا كه ارتش ما نمي تواند آنها را استفاده كند. ما ۵۰ سال است كه در اختناق به سر مي بريم. نه مطبوعات داشتيم نه راديو نه تلويزيون. اين آقا خودش خودش را قبول ندارد ملت هم قبولش ندارد، ارتش هم قبولش ندارد فقط آمريكا از او پشتيباني كرده است.» ۸
مدعاي اين سخن امام را بوضوح مي توان در جمله معروف شاه به كيم روزولت پس از كودتاي ۲۸ مرداد ۳۲ مشاهده نمود: «من تاج و تخت خود را مديون خدا، ملتم و شما (آمريكا) مي دانم.» ۹
بنابراين براي يافتن ريشه هاي روابط خصمانه جمهوري اسلامي ايران و ايالات متحده آمريكا از يك سو بايد به تاريخ معاصر ايران و رابطه دست نشاندگي رژيم پهلوي با آمريكايي ها اشاره نمود و از سوي ديگر بايد به انديشه ها و مبارزات امام خميني(ره) رجوع كرد. كلام و مكتوبات امام در مقاطع مختلف مبارزاتي ايشان نشان مي دهد كه حيات دوباره اسلام، مي تواند زمينه نفوذ سلطه گران و خارجي ها در ايران را كاهش دهد.
از ديدگاه امام خميني، كشورهاي غربي داراي همگوني هاي كاركردي مشابهي عليه ايران و جهان اسلام بوده اند؛ اما از آنجا كه نفوذ سياسي آمريكا فراگيرتر از ساير واحدهاي استعمارگر بود، امام نيز لبه تيز حملات خود را از خرداد ۱۳۴۲ به بعد متوجه آمريكا نمود. بدين ترتيب امام خميني با مورد نكوهش قرار دادن نقش مداخله گرايانه آمريكا، مبارزه با شاه را امري تاكتيكي براي خلع يد قدرت و نفوذ آمريكا و ساير واحدهاي خارجي قرار داد. به همين دليل، آمريكا به عنوان «شيطان بزرگ» مورد استناد قرار گرفت. اين واژه به معناي آن بود كه ايالات متحده و غرب به منزله عنصر اغواگر براي جوامع اسلامي نقش آفريني مي كنند.
شكست آمريكا در ويتنام، ظهور برخي از دولتهاي ضدامپرياليستي و تجربه كاپيتولاسيون در ايران براي نهضت امام خميني بسيار تعيين كننده بود و منجر به تقويت بلاواسطه نهضت اسلامي در ايران گرديد. به عبارت ديگر، در دهه ۱۳۴۰ هيچ واقعه اي به اندازه مبارزه مستقيم امام عليه كاپيتولاسيون و توسعه نقش اسرائيل با اهميت تلقي نمي شود. زيرا امام در مورد ماهيت اين كشورها و روابط آنها با ايران معتقد بودند كه «ما چون ملت ضعيفي هستيم و دلار نداريم، بايد زير چكمه آمريكا برويم. آمريكا از انگليس بدتر، انگليس از آمريكا بدتر، شوروي از هر دو بدتر، همه از هم بدتر، همه از هم پليدتر، ليكن امروز سر و كار ما با آمريكاست.» ۱۰
با توجه به نگرش امام نسبت به آمريكا و همچنين به دليل آنكه از قانون كاپيتولاسيون، آمريكايي ها منتفع مي گرديدند؛ از اين رو امام نسبت به زمامداران ايالات متحده كاملاً بدبين بود و آنان را به عنوان «خصم قرآن» مورد خطاب قرار مي داد. ۱۱
امام خميني كه به كارگيري خدعه، نيرنگ، دروغ و استفاده از هر وسيله ممكن براي دستيابي به اهداف را مشخصه حكومت هاي شيطاني مي دانست و حكومت هاي شيطاني، ديكتاتوري و ستمگري را مردود مي پنداشت؛ ۱۲با شيطاني خواندن سياست هاي ابرقدرت ها، رفتار آنها را در جهت استيلا و تهاجم به كشورهاي ضعيف تر تفسير مي نمود. امام خميني معتقد بود كه «اين ابرقدرتها كه ما اسمش را ابرقدرت مي گذاريم، تمام قدرتشان را روي هم مي گذارند و صرف آمال حيواني و شيطاني مي كنند، و تمام مقصد اين جنايتكاران دستيابي به قدرت براي كوبيدن هركس كه در مقابلشان است، مي باشد و البته به آن هم درست نمي رسند. ۱۳
امام خميني با چنين اعتقادي براي تبيين نقش و جايگاه ايالات متحده از واژه هايي استفاده مي نمود كه از يك سو داراي وجه ديني و اسلامي و از سوي ديگر داراي ابعاد ملي گرايانه، بسيج كننده و تحقيركننده نيز بود. زيرا امام خميني با دو پيش فرض هدفهاي خود را مشخص مي نمود. پيش فرض اول بر اين امر واقع بود كه عناصر خارجي، ساخت سياسي ايران را تحت كنترل خود درآورده و درصدد نهادينه كردن مؤلفه هاي فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي خود در ايران مي باشند؛ و پيش فرض دوم بر اين موضوع قرار داشت كه به ميزان گسترش سلطه غرب در ايران، نفوذ آئين و احكام اسلامي كاهش خواهد يافت.

براين اساس اصولي ترين تحليل بر اين امر قرار دارد كه امام خميني براي تثبيت مباني احكام اسلامي و حفظ فرهنگ و هنجارهاي اسلامي، بر ضرورت مبارزه با سلطه خارجي تاكيد بسيار داشت. اين امر از يك سو براساس زير ساخت هاي اسطوره هاي ايراني در مورد نقش بيگانگان شكل گرفته بود، و از سوي ديگر روند مبارزات استقلال طلبانه و ضداستعماري را در ايران تقويت مي نمود. به اين ترتيب، هدف امام از انجام مبارزات سياسي در داخل، حفظ و تحقق احكام اسلام بوده است. براي نيل به اين امر، انجام مبارزات استقلال طلبانه، بيگانه ستيز و آزادي خواهانه به عنوان ابزار و روندي محسوب مي گرديد كه از يك سو زمينه را براي تحقق شرايط محيطي حفظ احكام ديني فراهم مي نمود و از سوي ديگر، واكنشي جدي و فراگير را عليه دولتها فراهم مي آورد كه از مشروعيت فراگير داخلي برخوردار نبودند.
در حالي كه آمريكايي ها به عنوان حاميان اصلي رژيم شاه در شرايط اوج گيري انقلاب اسلامي، راه مقابله با آن را كاهش اقتدار شاه و حركت به جانب «حكومتي براساس قانون اساسي» مي دانستند و به شاه توصيه مي كردند كه به سمت دمكراسي و ليبراليزه كردن كشور حركت كند، ۱۴ امام خميني به عنوان رهبر انقلاب، اساس رژيم شاهنشاهي و حاميان آن را زير سؤال برده بود و مواجهه با آمريكا را در رأس همه مسائل سياسي عنوان كرده بود.
در سال هاي پس از پيروزي انقلاب و دوران جنگ تحميلي عراق عليه ايران نيز امام خميني همواره آمريكا را با لقب «شيطان بزرگ» خطاب نمودند. چرا كه به عقيده امام «دولت آمريكا به عنوان قدرتمندترين كشورهاي جهان براي بيشتر بلعيدن ذخاير مادي كشورهاي تحت سلطه از هيچ كوششي فروگذار نمي كند.
آمريكا دشمن شماره يك مردم محروم و مستضعف جهان است و براي سيطره سياسي و اقتصادي و فرهنگي و نظامي خويش بر جهان زير سلطه، از هيچ جنايتي خودداري نمي نمايد. او مردم مظلوم جهان را با تبليغات وسيعش كه به وسيله صهيونيسم بين المللي سازماندهي مي گردد، استثمار مي نمايد. او با ايادي مرموز و خيانتكارش، چنان خون مردم بي پناه را مي مكد كه گويي در جهان هيچ كس جز او و اقمارش حق حيات ندارند. ايران كه خواسته است از هر جهت با اين شيطان بزرگ قطع رابطه كند، امروز گرفتار اين جنگ هاي تحميلي است.
آمريكا عراق را وادار نموده است تا ما را با حصر اقتصادي از پاي درآورد. مع الاصف اكثر كشورهاي آسيايي هم با ما سر ستيز داشته. ملت هاي مسلمان بايد بدانند كه ايران كشوري است كه رسما با آمريكا مي جنگد و شهداي ما، اين جوانان و دلاوران ارتش و سپاه از ايران و اسلام عزيز در مقابل آمريكا دفاع مي كنند.» ۱۵ براين اساس بود كه امام فرمود «هرچه فرياد داريد بر سر آمريكا بكشيد، چرا كه آمريكا هيچ غلطي نمي تواند بكند.» ايستادگي و مقاومت در برابر آمريكا و ساير ابرقدرت ها براي امام تنها يك شعار نبود، بلكه ايشان در مقاطع مختلف تاريخي به اثبات عملي آن مبادرت ورزيدند.
نمونه بارز آن را مي توان در مصاحبه ايشان در دوران گروگان گيري با مجله تايمز لندن مشاهده نمود. وقتي كه خبرنگار در مورد امكان ترديد در مواضع امام خميني سؤال نمود، ايشان به گونه اي جدي اظهار داشت: «ما مي خواهيم به همه دنيا نشان دهيم كه «قدرت هاي فائقه» را هم مي توان با نيروي ايمان شكست داد.
ما در برابر همه دولت آمريكا با تمام قدرتش مقاومت مي كنيم و از هيچ قدرتي نمي هراسيم... ما آمريكا را خوب مي شناسيم و مي دانيم كه مي توانيم در برابرش مقاومت كرده از شرفمان دفاع كنيم. ما بايد بر آمريكا غلبه كنيم و او را در همه منطقه شكست دهيم. ما تسليم بي عدالتي ها نخواهيم شد و با ستمكاران كنار نخواهيم آمد... ما مي توانيم به آساني در برابر تجاوز آمريكا بايستيم. آمريكا ممكن است ما را شكست دهد؛ ولي نه انقلاب ما را، و به همين دليل است كه من به پيروزي خودمان اطمينان دارم.»
همچنين هنگامي كه كارتر قطع روابط ديپلماتيك با ايران را اعلام كرد، امام از اين اقدام استقبال نمود و آن را براي مسلمين امري سودمند دانست. در واقع مقاومت ايشان در برابر آمريكا و فشارهاي ديپلماتيك آن كشور، روح مقاومت در برابر ابرقدرت ها را فراهم آورد.
دعوت جيمي كارتر از شاه مخلوع براي سفر به آمريكا، واقعه طبس، كودتاي نوژه، جنگ تجاوزكارانه عراق عليه ايران و حمايت هاي خاص آمريكا از عراق در اين جنگ، قطع رابطه، تحريم اقتصادي، حمله به هواپيماي مسافربري ايران، حمله به پايانه هاي نفتي ايران، حمايت از گروه هاي برانداز مخالف عليه جمهوري اسلامي ايران، تلاش براي به انزوا كشاندن ايران در عرصه هاي بين المللي و قرار دادن ايران در ليست محور شرارت، از جمله اقدامات قهرآميز، خصمانه، انتقام جويانه و تهاجمي آمريكا عليه ايران محسوب مي شود.
مسائل فوق بيانگر آن است كه ايالات متحده حتي در برهه زماني قطع ارتباط نيز همواره حجم بالايي از دل مشغولي را براي سياست گذاران ايران ايجاد نموده و از سوي ديگر روزي نيست كه اظهارنظري پيرامون ايران از جانب سران كاخ سفيد و گردانندگان وزارت خارجه و ساير مراكز قدرت اين كشور بيان نگردد.
از اين رو در دوران استقرار رژيم جمهوري اسلامي، در تمامي مساجد، سخنراني هاي رسمي و سياسي، علاوه بر تداوم شعار «مرگ بر آمريكا»، جامعه سياسي ايران همچنان ايالات متحده را به عنوان «شيطان بزرگ» خطاب مي نمايد. اين امر بيش از هر چيز نشان از عمق ايدئولوژيكي منازعه ميان تهران و واشنگتن دارد.

منابع:
۱- روح الله رمضاني، سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران، ترجمه: عليرضا طيب، تهران، نشر ني، ۱۳۸۳، ص.۵۸
۲- عليرضا ازغندي، تاريخ تحولات سياسي و اجتماعي ايران، تهران، سمت، ۱۳۸۳، ص.۳۶۷
۳- ويليام شوكراس، آخرين سفر شاه، ترجمه، عبدالرضا هوشنگ مهدوي، تهران، نشر البرز، ۱۳۶۹، ص.۸۰
۴- عليرضا ازغندي، روابط خارجي ايران، تهران، سمت، ۱۳۸۳، ص۲۸۳-.۲۹۴
۵- پيشين، روح الله رمضاني، ص.۵۸
۶- همان، ص.۷۶
۷ Richard Cottam زInside Revolutionaryز Iran
The Middle East Journal No Û² SpringT p Û²Û·Û± Û¹Û¸Û¹Û±
۸- روزنامه اطلاعات، ۱۲/۱۱/.۵۷
۹- پيشين، ويليام شوكراس، ص.۳۴۲
۱۰- منوچهر محمدي، انقلاب اسلامي زمينه ها و پيامدها، قم، دفتر نشر و پخش معارف، چاپ اول، ۱۳۸۰، ص.۱۱۶
۱۱- باقر عاقلي، روز شمار تاريخ ايران از مشروطه تا انقلاب اسلامي، تهران، نشر گفتار، ۱۳۷۲، ج۲، ص.۴۷۶
۱۲- وصيت نامه سياسي- الهي امام خميني، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۷۹، ص.۲۸
۱۳- در جستجوي راه از كلام امام، دفتر چهاردهم، فرهنگ و تعليم و تربيت، تهران، اميركبير، ۱۳۶۴، صص۶۲-.۵۹
۱۴- زبينگو برژينسكي، اسرار سقوط شاه و گروگانگيري، ترجمه، حميد احمدي، تهران، انتشارات جامي، ۱۳۶۲، صص۲-.۳۳
۱۵- صحيفه نور، مجموعه رهنمودهاي امام خميني، تهران، وزارت ارشاد اسلامي، ۱۳۶۹، ج۱۳، ص.۸۴