سلطه نوبتي انگليس Ùˆ آمريكا بر بØرين
تØولات امروز بØرين در سلسله انقلاب‌هاي كشورهاي خاورميانه‌ عربي Ùˆ شمال Ø¢Ùريقا نويد بخش آغاز روند جديدي در اين كشور كوچك جنوب خليج Ùارس است. بي‌شك آن Ú†Ù‡ امروز در بØرين مي‌گذرد جدا از ديروز Ùˆ گذشته‌هاي تاريخ اين سرزمين نيست. Øضور اكثريت شيعه در اين جزيره، پيوندهاي ديرينه با سرزمين اصلي Ù€ ايران Ù€ Ùˆ نيز دخالت‌هاي آشكار Ùˆ پنهان قدرت‌هاي استعمارگر Ùˆ ايادي منطقه‌اي آن‌ها، همه Ùˆ همه در خيزش عمومي امروز بØرينيان تأثير روشني داشته است. آن Ú†Ù‡ برآنيم تا درباره آن به كنكاش Ùˆ جستجو بپردازيم پيشينه Øضور شيعيان Ùˆ Øركت رهايي بخش مردم بØرين در طول تاريخ است كه با توجه رويدادهاي روز بيش از پيش مهم مي نمايد. كشور بØرين از مجموع 32 جزيره تشكيل شده كه در منطقه‌ جنوبي خليج Ùارس قرار دارند. پايتخت بØرين شهر «منامه» است كه در ناØيه‌اي خليج مانند، موسوم به سلوا (شلوا) در Ùاصله‌ 28 كيلومتري قطر، از شرق Ùˆ 25 كيلومتري عربستان سعودي از جنوب، قرار گرÙته است. نام بØرين در گذشته به Ù…Øدوده‌ وسيعي از اراضي Øاشيه‌ جنوبي خليج Ùارس اطلاق مي‌گرديد كه از بصره تا عمان گسترده بود Ùˆ از Ù„Øاظ تاريخي Ùˆ سياسي همواره اهميت ويژه‌اي داشت. اين اهميت سبب شده بود كه ايرانيان از دوره‌هاي پيش از اسلام، Øضوري Ùعال در جزيره داشته باشند Ùˆ در عمل تا اواسط قرن نوزدهم مالك Ùˆ صاØب Øقيقي اين جزاير به Øساب مي‌آمدند. بØرين به خط مستقيم در سمت شمال، 195 كيلومتر تا ايران Ùاصله دارد Ùˆ مساØت كلي آن چيزي Øدود 665 كيلومتر مربع Ùˆ جمعيت آن اندكي كم‌تر از يك ميليون Ù†Ùر است كه Ùقط 85 درصد اين مساØت Ùˆ جمعيت، متعلق به جزيره‌ي اصلي است. پيشينه‌ي تاريخي بØرين بØرين از دوران باستان Ù…ØÙ„ توجه Øاكمان بوده است. مرواريد اين جزيره، شهرتي جهاني داشت Ùˆ پيش از آن كه در سال 1339 شمسي به سبب ورود مرواريد پرورشي ژاپني به بازار، صيد صنعتي مرواريد عملاً متوق٠شود، تنها منبع كسب ثروت اين جزيره، به Øساب مي‌آمد. بØرين از هزاران سال قبل براي Øكمرانان منطقه، شناخته شده بود. به تازگي كش٠كتيبه‌اي آشوري، نگاه تاريخي به اين جزيره را وارد مرØله‌ي تازه‌اي كرده است. گورستان باستاني روستاي ابوعلي در جنوب منامه كه متعلق به گروهي از سربازان ساساني است، نشان مي‌دهد كه نوع نگاه ايران باستان به اين جزيره Ú†Ù‡ شكل Ùˆ شمايلي داشته است. با اين Øال ورود اعراب تقريباً مقارن با گسترش اسلام در منطقه است كه باÙت جمعيتي جزيره را تغيير داده است. امروزه بيشتر ساكنان جزيره را اعراب تشكيل مي‌دهند، اگرچه 17 درصد جمعيت اين كشور كوچك را ايرانياني تشكيل مي‌دهند كه علي‌رغم مهاجرت چند صد ساله از ايران به بØرين، Øاضر نشده‌اند زبان Ùارسي را كنار بگذارند. بايد خاطر نشان نمود تاريخ بØرين در مقياس يك كشور نيست، به طور كلي اقتدار Øاكمان عرب بØرين، آل‌خليÙه، به گونه‌اي نبود كه بتوانند براي خود هويت ملي قدرتمندي دست Ùˆ پا كنند Ùˆ تا پيش از سال 1381 اين كشور به طور رسمي Øالتي امير نشين داشت Ùˆ تنها با Øمايت آمريكا Ùˆ عربستان بود كه «Øمد بن عيسي» امير بØرين، Øكومت خود را از اميرنشين به پادشاهي تغيير داد. خاندان آل خليÙه؛ دست نشاندگان استعمار آل خليÙه، خانداني كه اكنون بر بØرين Øاكم است، خانداني سني مذهب Ùˆ پيرو مذهب مالكي (از مذاهب اربعه) است. نياي شناخته شده‌ آنان خليÙÙ‡ بن Ù…Øمد بن Ùيصل (كه نام آل‌خليÙÙ‡ برگرÙته از نام اوست) از اعراب عتوبي Ùˆ وابسته به خاندان «عَنَزه» از قبايل عرب عدناني ساكن نجد Ùˆ شمال شبه جزيره عربستان بود. عتوب از ريشه «عَتَبَ» به معناي مهاجرت Ùˆ كوچيدن است. اعراب عتوبي ساكنان منطقه‌ي اÙلاج در سرزمين هدّار نجد بودند كه در قرن 11 هجري دست به مهاجرتي بزرگ به سمت كويت امروزي زدند؛ ظاهراً سبب اين مهاجرت خشك‌سالي غيرقابل تØمل شبه جزيره‌ عربستان براي چند سال متوالي بود. ثمره‌ اين مهاجرت، شكل‌گيري خاندان آل ØµØ¨Ø§Ø Ø§Ø³Øª. خانواده‌اي كه هم اكنون در كويت Øكومت مي‌كنند، به Ù„Øاظ نژادي Ùˆ نسبي با آل‌خليÙه، قرابت Ùˆ خويشي دارند. آن‌ها در كويت به اقتدار Ùراواني دست ياÙتند Ùˆ با رونق گرÙتن بصره به عنوان يك بندر مهم Ùˆ راهبردي روزبه‌روز بر اقتدارشان اÙزوده شد؛ اما اين هم‌زيستي چندان دوامي نياÙت، بروز اختلا٠ميان آل‌خليÙÙ‡ با اعراب بني كعب از يك طر٠و نيز تØمل ناپذيري اطاعت از آل ØµØ¨Ø§Ø Ø§Ø² طر٠ديگر، منجر به مهاجرت آل‌خليÙÙ‡ از كويت به سوي ديگر خليج Ùارس Ùˆ شبه جزيره‌اي شد كه امروزه قطر ناميده مي‌شود. آن‌ها در «زÙباره» رØÙ„ اقامت اÙكندند Ùˆ پس از كشمكش‌هاي Ùراوان با قبايل قدرتمند Ù…Øلي نظير «بني مسلم» توانستند قلعه‌ي «مÙرَيز» را در زباره بنا كنند Ùˆ به امور خود سر Ùˆ ساماني دهند؛ اين اتÙاق در Øدود سال 1147 شمسي روي داد. از آن پس، آل‌خليÙÙ‡ كوشيد تا زباره را به پايگاهي براي تجارت در خليج Ùارس بدل سازد كه با بروز مخاصمه ميان ايران در عهد كريم‌خان زند با عثماني‌ها Ùˆ Ù…Øاصره‌ 13 ماهه‌ بصره به‌وسيله سپاهيان ايران Ùˆ به دنبال آن تغيير مسير بازرگانان عرب Ùˆ غير عرب از بصره به سمت ساير بنادر خليج Ùارس Ùˆ من‌جمله زباره، خواست آل‌خليÙÙ‡ تا Øد زيادي برآورده گرديد Ùˆ تجارت در زباره رونق گرÙت. آن‌ها پس از مدتي با تمهيد «شيخ Ù…Øمد» (زعيم وقت آل خليÙÙ‡) Ùˆ از راه Øكمران بوشهر خود را در قبال پرداخت ماليات تØت Øمايت دولت ايران قرار دادند. با مرگ كريم‌خان در سال (1158) شمسي Ùˆ سست شدن شيرازه‌ امور ايران، آل‌خليÙÙ‡ به Ùكر Øمله به جزيره‌ بØرين Ùˆ تصر٠آن اÙتاد. همان‌گونه كه پيش‌تر Ú¯Ùته شد بØرين در آن زمان تØت استيلاي ايران بود Ùˆ «آل مذكور» به نمايندگي از Øكومت ايران از عهد نادرشاه بر آن جزيره Øكمراني مي‌كردند؛ مقارن همين زمان قبيله‌ «بني خالد» در شرق Ùˆ شمال عربستان قدرت ياÙت، آنان كه اصلاتاً به مناطقي تعلق داشتند كه امروزه امارات متØده‌ عربي را شامل مي‌شود، توانسته بودند به نمايندگي از ايران Ùˆ گاهي عثماني كار بازرسي Ùˆ نظارت بر كشتي راني خليج Ùارس را در اختيار داشته باشند Ùˆ Ù†Ùوذ Ùˆ Øمايت آن‌ها توانست بر اعتلاي دو خاندان عتوبي آل‌خليÙÙ‡ Ùˆ آل ØµØ¨Ø§Ø Ø§Ø¶Ø§ÙÙ‡ كند؛ اما با بدبيني عثماني‌ها به آنان از يك طر٠و قدرت ياÙتن وهابيت به عنوان يك نيرو با قدرت نظامي Ùˆ ايدئولوژيك از طر٠ديگر، تومار اقتدار بني خالد در هم پيچيده شد، با اين Øال با Øمايت بني خالد، آل‌خليÙÙ‡ توانست Øكومت خود را در زباره Ùˆ سپس در بØرين تثبيت كند. آل‌خليÙÙ‡ در آن دوران نگاه مثبتي به وهابيون نداشتند. شيخ خليÙÙ‡ بن Ù…Øمد، نياي مشهور اين خاندان، اصولاً وهابيون را خطري بالقوه براي Øكومت‌هاي عتوبي مي‌دانست Ùˆ Øمله‌ وهابيون به قلمرو Øاكمان عتوبي مؤيد نظر اوست. به هر Øال پس از شيخ Ù…Øمد ØŒ آل‌خليÙÙ‡ توانست اقتدار خود را در زباره Ùˆ بØرين بهبود بخشد Ùˆ آن را ØÙظ كند. بØرين در مسير استقلال Ùˆ رهايي از استبداد! با Ùروپاشي امپراطوري عثماني، بØرين تØت الØمايگي دولت انگلستان شد. با شكست عثماني در جنگ جهاني اول Ùˆ رشد جنبش‌هاي استقلال طلبانه در كشورهاي اسلامي (نظير مصر Ùˆ ايران)ØŒ تÙكر نوين گرايش به استقلال Ùˆ Ù†Ùرت از Øكومت‌هاي ظالم Ùˆ سرسپرده اندك اندك به بØرين نيز وارد شد Ùˆ مردم را نسبت به وضع موجود Øساس‌تر از قبل كرد. شيعيان كه داراي سابقه‌ تاريخي روشني در بØرين بودند Ùˆ مدرسه ديني آن‌ها در منامه دست كم 400 سال قدمت داشت، به طور رسمي گام در مسير Ø·Ø±Ø Ø®ÙˆØ§Ø³ØªÙ‡â€ŒÙ‡Ø§ÙŠ خود گذاردند Ùˆ در خلال سال‌هاي (1300) تا (1302)ØŒ خواسته‌هاي مردمي نسبت به رÙع ظلم، بالا گرÙت. آن‌ها خواستار برقراري عدالت بر اساس اصول شريعت، شروع به كار مجلس العÙر٠يا Ù…Øكمه‌هاي سÙÙ„Ùه، الغاي رسم ناپسند بيگاري رسمي چارپاداران براي Øكومت، برانداختن رسم رَقَبيّه (ماليات سرانه‌ي اجباري)ØŒ ØÙظ Øريم مزارع خصوصي در برابر چراي دام‌هاي Øاكم جزيره Ùˆ مواردي مانند آن بودند. اما اتÙاقي مهم بØرين را به كانون توجه انگليس بدل كرد. در قلمرو بØرين Ù†Ùت كش٠شد. كارگزاران انگليسي به بØرين هجوم آوردند. مستشاراني كه مي‌كوشيدند Øداكثر سود را از Ù†Ùت بØرين به جيب بزنند. اين وضع اقتصاد بØرين را دگرگون ساخت. Øاكم وقت بØرين در سال (1308) شمسي نخستين قرارداد Ù†Ùتي را با شركت استاندارد اويل Ùˆ تØت عنوان شركت Ù†Ùت بØرين (پابكو) منعقد كرد Ùˆ امتياز استخراج Ù†Ùت را براي 69 سال (تا سال 1377 شمسي !) به اين شركت سپرد. بدين ترتيب در عمل سلطه‌ انگلستان بر اين كشور تكميل شد. با Ùرا رسيدن جنگ جهاني دوم، موج استقلال طلبي مجدد Ùضاي بØرين را Ùرا گرÙت. مردم كه طعم نهضت سال (1303) را هنوز به خاطر داشتند بر اركان Øكومت Ùˆ مستشاران انگليسي شوريدند، اما اين شورش‌ها به وسيله‌ نيروي نظامي انگليس به شدت سركوب شد؛ با مرگ Øَمَد در سال‌هاي آغازين جنگ جهاني دوم، سلمان، پسرش، با Øمايت نظامي مستقيم انگليس قدرت را در بØرين به دست گرÙت. «جبهه‌ي رهايي بخش ميهني بØرين» در سال 1341 شمسي اعلام موجوديت كرد Ùˆ خواستار خروج نيروهاي استعمارگر انگليسي، آزادي Ùˆ استقلال ميهن Ùˆ اصلاØات دموكراتيك گرديد. جنبش با اخراج جمعي از كارگران صنعت Ù†Ùت در سال 1344 اوج گرÙت. درگيري به خيابان‌ها كشيده شد Ùˆ چيزي نمانده بود كه آخرين ميخ بر تابوت خاندان وابسته‌ي آل‌خليÙÙ‡ كوÙته شود، اما انقلاب سال1344 نيز با دخالت انگليسي‌ها سركوب شد. 12 رزم‌ناو انگليسي در بندر منامه پهلو گرÙت Ùˆ سركوب ÙˆØشيانه، آغاز شد. سربازان انگليسي با جست‌وجوي خانه به خانه، آزادي‌خواهان را دستگير Ùˆ تØت دژخيمانه‌ترين شكنجه‌ها قرار مي‌دادند. اين وضع انگليسي‌ها را براي ايجاد يك پايگاه دايم دريايي در بØرين مجاب كرد Ùˆ آن‌ها با پرداخت ساليانه 5/1 ميليون ليره، بخشي از خاك 665 كيلومتري بØرين را براي تأسيس پايگاه دريايي، اختصاص دادند؛ اما در سال‌هاي بعد سياست Øضور نظامي انگليس تغيير كرد Ùˆ به تدريج نيروهاي خود را از اين پايگاه خارج نمود Ùˆ آن را به نيروهاي آمريكايي سپرد. انگليسي‌ها در سال 1349 به طور رسمي اعلام كردند كه به تØت الØمايگي بØرين خاتمه خواهند داد، اما مسأله‌ مهم ديگري نيز در اين ميان بود. مسأله‌ ØÙ‚ مالكيت ايران بر بØرين چيزي نبود كه بتوان آن را از چشم جهانيان پنهان كرد. بØرين لااقل از صدها سال پيش جزو جداناشدني خاك ايران به شمار مي‌آمد Ùˆ Øتي اÙرادي از همين خاندان آل‌خليÙÙ‡ خراجگزار Ùˆ تابع ايران Ù…Øسوب مي‌شدند. بريتانيا براي تثبيت آل‌خليÙÙ‡ Ùˆ كاستن از اعتراض‌هايي كه ممكن بود به كيان انگليس در خليج Ùارس لطمه وارد سازد، با شاه ايران وارد مذاكره شد Ùˆ سرانجام با تلاش‌هاي هويدا، نخست وزير بهايي رژيم پهلوي، شاه از ØÙ‚ ايران در Øاكميت بØرين چشم پوشي كرد Ùˆ قطعه‌اي از خاك كهن ايران را به طور رسمي به انگلستان واگذار نمود. به دنبال اين موضوع رييس دÙتر سازمان ملل در ژنو استقلال بØرين را اعلام نمود Ùˆ «عيسي بن سلمان آل خليÙه»، اولين امير كشور مستقل بØرين ناميده شد. Øاكم وقت بØرين پس از كسب استقلال در سال (1350) شمسي، بلاÙاصله اقدام به تشكيل مجلس مؤسسان نمود Ùˆ قانون اساسي را مشابه قانون آل ØµØ¨Ø§Ø Ø¯Ø± كويت تدوين نمود Ùˆ در سال (1351) اولين انتخابات مجلس كشور مستقل بØرين، برگزار شد؛ اما نتيجه آل‌خليÙÙ‡ را ÙˆØشت زده كرد، شيعيان 90 درصد كرسي‌هاي پارلمان را اشغال كرده بودند Ùˆ اين براي آن‌ها كه سال‌ها اكثريت شيعه‌ بØرين را زير سلطه‌ ستمگرانه قرار داده بودند، خطر Ø¢Ùرين بود Ùˆ نمي‌توانستد زير بار آن بروند؛ به همين دليل امير بØرين بر خلا٠تمامي ادعاهايش اعلام كرد كه بØرين در خطر Ù†Ùوذ چپ‌ها Ùˆ كمونيست‌ها قرار دارد! ادعايي كه واهي بودنش كاملاً مسجل Ùˆ آشكار بود Ùˆ با همين بهانه او مجلس را در سال (1354) منØÙ„ كرد Ùˆ تعداد زيادي از نمايندگان شيعه را به زندان Ùرستاد. اين مشكلات براي شيعيان تا به امروز كم Ùˆ بيش ادامه داشته است. با پيروزي انقلاب اسلامي در ايران Ùˆ Øذ٠شاه به عنوان Øامي Ùˆ ژاندارم آمريكا در منطقه، كشورهاي عربي Øاشيه‌ خليج Ùارس نقش پررنگ‌تري را در سياست‌هاي آمريكا در منطقه پيدا كردند. در اين ميان عربستان كه با اصلاØات «Ùهد بن عبدالعزيز» پاي در مسير نويني گذارده بود در عمل خود را رهبر اين كشورها مي‌دانست. طبعاً اين وضع بر بØرين نيز تأثيرگذار بود. عيسي، هم‌پاي ديگر سران مرتجع عرب در دوران جنگ ايران Ùˆ عراق به Øمايت از صدام پرداخت Ùˆ در شوراي همكاري خليج Ùارس كه به ابتكار عربستان Ùˆ اصولاً براي ايستادن در برابر جمهوري اسلامي ايران شكل گرÙته بود نقشي هم‌سو با جريان سعودي‌ها ايÙا مي‌كرد، اين برخورد سبب شد كه سعودي‌ها تا به امروز نگاهي اقماري به بØرين داشته باشند Ùˆ اين موضوع Øتي در مناسبات غيرسياسي نظير ورزش نيز بسيار به چشم مي‌آيد. در سال 1365 با اÙØªØªØ§Ø Ù¾Ù„ شاه Ùهد به طول 25 كيلومتر ميان بØرين Ùˆ عربستان، خط ارتباط زميني مهيا شد Ùˆ دو كشور گام‌هاي بلندي را براي نزديكي به هم برداشتند. با وجود آن‌كه تاريخ روابط سعودي‌ها به عنوان پرچم‌دار وهابيت با آل‌خليÙÙ‡ چندان درخشان نبود اما غرب توانست آل سعود را به آل‌خليÙÙ‡ پيوند بزند. با پايان ياÙتن جنگ تØميلي Ùˆ Øمله‌ عراق به كويت، آمريكا پرونده‌ جديدي را براي بØرين گشود. اندكي پس از شروع جنگ خليج Ùارس در سال (1371) شمسي، آمريكا براي توسعه‌ ميادين Ù†Ùتي بØرين وارد عرصه شد Ùˆ Ø³Ø·Ø Ù…Ù†Ø§Ø³Ø¨Ø§Øª را تا آن‌جا بالا برد كه در سال 1377 Ùˆ تنها يك سال پيش از مرگ Øاكم پيشين بØرين، پايگاه ناوگان پنجم دريايي آمريكا در بØرين ايجاد گرديد Ùˆ جانشين انگليسي‌ها در بØرين شد.