سیاست‌های Ù†Ùتی امریکا در ایران
این Øضور تدریجی در ایران، Ú©Ù‡ از Øضور مبلغان مسیØÛŒ در سال Û±Û¸Û³Û± آغاز شده بود، ناگهان در قضیۀ ملّی شدن صنعت Ù†Ùت پررنگ شد Ùˆ امریکا با Ù†Ùوذ سیاسی، اقتصادی Ùˆ نظامی خود نه تنها دولت ملّی دکتر Ù…Øمد مصدق را با کودتای ننگین Û²Û¸ مرداد Û±Û³Û³Û² سرنگون ساخت، بلکه بر سر هم‌پیمان دیرین خود، یعنی انگلستان، نیز کلاهی بزرگ گذاشت Ùˆ ایران Ù†Ùتی را تØت سلطۀ خویش درآورد. در قضیۀ ملّی شدن صنعت Ù†Ùت، امریکایی‌ها گاهی بر نعل می‌کوبیدند Ùˆ گاهی بر سندان. گاهی از نهضت ملّی مردم ایران در بیانیه‌های خود دÙاع می‌کردند Ùˆ گاهی در دیوان داوری در جایگاه Øمایت از انگلیس قرار می‌گرÙتند. در مقالۀ Øاضر می‌توانید جزئیات بیشتری از داستان سیاست‌های Ù†Ùتی امریکا در ایران را مطالعه نمایید.سیاست نگاه به شرق امریکا در ایرانبا صدور اعلامیة «مونرو» در سال ۱۸۲۳، به ظاهر امریکا سیاست انزواگرایی Ùˆ مداخله نکردن در امور بین‌المللی را در پیش گرÙت، درØالی‌که اعلامیة Ùوق نوعی استراتژی پوششی بود، Ùˆ مقامات امریکایی «سیاست نگاه به شرق» را دنبال می‌کردند. این سیاست در مورد کشور ما، Ú©Ù‡ تنها دولت مستقل خاورمیانه بود، در چهارچوب اقدامات به‌ظاهر خیرخواهانه در دورة Ù…Øمدشاه قاجار اجرا شد.از اوایل قرن نوزدهم، مقامات امریکایی تصمیم گرÙتند با پنهان شدن در پشت Ùعالیت‌های تبشیری کلیسای پروتستان، Ú©Ù‡ عمیقاً دولت Ùدرال امریکا از آن پشتیبانی می‌کرد، با زیرکی سیاست نگاه به شرق را اجرا کنند. امّا ریشه‌های عمیق مناÙع روس Ùˆ انگلیس در ایران Ùˆ Ù†Ùوذ Ùوق‌العادة این دو کشور در دربار Ùˆ سایر نهادهای قدرت، امریکا را وادار کرد با اØتیاط بیشتری به ایران نزدیک شود. این در Øالی بود Ú©Ù‡ ایران نیز به منظور کاهش Ùشارهای سیاسی، اقتصادی Ùˆ نظامی روس Ùˆ انگلیس تمایل بسیاری نسبت به ورود نیروی سومی در مناسبات داخلی Ùˆ خارجی خود داشت.در سال ۱۸۳۱٫م، نخستین گروه امریکایی در پوشش مبشران مذهبی با هدایت دو کشیش پروتستان به نام اسمیت Ùˆ دوایت، برای برقراری روابط کلیسایی Ùˆ Øمایت از مسیØیان آذربایجان، با مواÙقت دیپلماتیک ایران به ارومیه وارد شد. این هیئت در گزارش خود به دولت Ùدرال از مناسب بودن شرایط ایران برای تبلیغ مسیØیت سخن Ú¯Ùت، ازاین‌رو دولت امریکا یک کشیش پروتستان را به نام پرکینز برای اقامت در ارومیه به ایران Ùرستاد. این کشیش مراکز میسیونری را در تهران (۱۸۷۱٫م)ØŒ تبریز (۱۸۷۳٫م) Ùˆ همدان (۱۸۸۱٫م) نیز تأسیس کرد.[Û±]هرچند امریکاییان قبلاً زیر همین پوشش‌ها Ùعالیت خود را در استامبول، ازمیر Ùˆ بیروت آغاز کرده بودند، اطلاعات چندانی از مردم، Ùرهنگ Ùˆ شرایط عمومی خاورمیانه نداشتند. آگاهی Ù…Øدود آنان Ùˆ Øتی مقامات تصمیم‌گیرنده در امریکا برگرÙته از گزارش شخصیت‌های غیررسمی مثل مبلغان مذهبی، باستان‌شناسان Ùˆ عده‌ای از بازرگانان بود. ظنّ غالب در میان امریکاییان این بود Ú©Ù‡ مشرق، سرزمین سØر Ùˆ جادو با مردمانی غیرمتمدن Ùˆ Øتی ÙˆØØ´ÛŒ Ùˆ مسلمان ضدمسیØÛŒ است.به‌رغم همة این داوری‌های نابخردانه Ú©Ù‡ از Ùقدان دانش عمومی امریکاییان Ùˆ Øتی مقامات بلندپایة آنها در مورد شرق Øکایت می‌کرد، امریکا ناچار بود به بازار رقابت‌های سرمایه‌داری وارد شود. ورود امریکا به شرق Ùˆ به‌ویژه به کشور ما از راه‌هایی انجام شد Ú©Ù‡ سرمایه‌گذاری برای انگلیس Ùˆ روس در آنها مثل خدمات آموزشی ــ بهداشتی مقرون به صرÙÙ‡ نبود.قبل از آغاز روابط رسمی میان ایران Ùˆ امریکا در سال ۱۸۸۳٫م (در زمان ناصرالدین‌شاه Ú©Ù‡ به مبادلة سÙیر میان دو کشور منجر شد)ØŒ امیرکبیر، Ú©Ù‡ از بنیان‌گذاران سیاست نیروی سوم است، به Ùکر اÙتاد Ú©Ù‡ با امریکا رابطه برقرار کند. بین سال‌های Û±Û¸ÛµÛ± تا ۱۸۵۶، دولت ایران به سÙیر خود در قسطنطنیه دستور داد برای انعقاد یک رشته مواÙقت‌نامه‌های نظامی Ùˆ بازرگانی، با سÙیر امریکا وارد مذاکره شود. ایران به خرید کشتی جنگی Ùˆ استخدام مستشاران امریکایی برای آموزش Ùˆ تقویت نیروی دریایی خود علاقه‌مند بود، اما از یک‌سو پیروی امریکا از سیاست انزواگرایی Ùˆ مداخله نکردن در امور کشورها Ùˆ درگیری پیدا نکردن با دولت‌های اروپایی Ùˆ از سوی دیگر غرض‌ورزی‌های انگلیس Ùˆ روس، Ú©Ù‡ نگران ورود نیروی تازه‌نÙس Ùˆ قدرتمندی به بازار ایران بودند، سبب شکست مذاکرات میان دو کشور شد. با وجود این در سال ۱۸۵۱٫م، نخستین قرار مودّت بین ایران Ùˆ امریکا امضاء شد. مواÙقت‌نامۀ همکاری‌های دو کشور در زمینة کشتیرانی در خلیج Ùارس نیز ضمیمۀ این قرارداد شد. بعضی از منابع معتقدند Ú©Ù‡ اصرار امیرکبیر در وارد کردن امریکا Ùˆ بعضی از کشورهای اروپایی به ایران در برکناری Ùˆ Øتی قتل او به تØریک انگلیس Ùˆ بی‌توجهی روس، مؤثر بوده است.[Û²]در سال ۱۸۳۷٫م Ùردی امریکایی به نام پاتر همراه همسرش تلاش‌هایی را در جوار مبلغان مذهبی برای تأسیس Ùˆ گسترش شبکۀ مدارس امریکایی در ایران آغاز کرد. از این سال تا سال ۱۸۷۴٫م Øدود Û³Û´ مدرسه با ÛµÛ³Û° دانش‌آموز Ú©Ù‡ اکثر آنها مسیØÛŒ Ùˆ یهودی بودند، در شهرهای ارومیه، تبریز، تهران، اصÙهان، همدان Ùˆ مشهد مشغول Ùعالیت بودند.[Û³]در سال ۱۸۷۷٫م امریکایی دیگری به نام ساموئل وارد، Ú©Ù‡ می‌توان او را نخستین سÙیر امریکا در تهران در نظر گرÙت، برای سرپرستی Ùعالیت میسیونرها Ùˆ مدارس امریکایی، در تهران مقیم شد. در سال ۱۸۹۸٫م دکتر جردن Ùˆ همسرش به ایران آمدند Ùˆ کالج بزرگ امریکایی (دبیرستان البرز Ùعلی) را Ú©Ù‡ به طور شبانه‌روزی (پانسیون) دانش‌آموزان در آنجا درس می‌خواندند Ùˆ زندگی می‌کردند، تأسیس کردند. دانش‌آموزان کالج از اشراÙ‌زادگان، بدون در نظر گرÙتن اختلا٠دینی، بودند.[Û´]کشته شدن مستر باسکرویل، در جنبش مشروطه در تبریز، از Øضور امریکاییان در آذربایجان Ùˆ Øمایت آنان از جنبش Øکایت می‌کند. در مجلس دوم به سال Û±Û¹Û±Û°ØŒ با استخدام یک هیئت پنج Ù†Ùرة امریکایی برای سامان‌دهی امور مالیه مواÙقت شد. Øسینعلی‌خان نواب، وزیر امورخارجه در تاریخ Û²Û² ذی‌الØجة ۱۳۲۸٫ق (۱۹۱۰٫م) به میرزا علی‌نقی‌خان امین‌الدوله، کاردار ایران در واشنگتن، دستور داد به سرعت اÙراد این هیئت را استخدام Ùˆ به تهران روانه کند. هیئت Ùوق به ریاست مورگان شوستر در سال ۱۹۱۱٫م به ایران وارد شد. این مأموریت با مواÙقت هوارد تاÙت، رئیس‌جمهوری امریکا، انجام شد Ùˆ به این ترتیب کلیه امور مالیاتی کشور به دست شوستر اÙتاد. شوستر توانست به بسیاری از نابسامانی‌ها، رشوه‌گیری‌ها Ùˆ تن‌پروری‌ها خاتمه دهد Ùˆ ازآنجاکه ÙˆÛŒ قدرت Ùوق‌العاده‌ای داشت، با مخالÙت روس Ùˆ انگلیس مواجه شد Ùˆ بالاخره پس از یک سال مجبور شد ایران را ترک کند.در سال ۱۹۲۱٫م نیز دومین هیئت مستشاری امریکایی برای سامان‌دهی اقتصاد کشور به تهران وارد شد. این هیئت به ریاست دکتر میلیسپو به اصلاØاتی در نظام مالیاتی کشور دست زد، ولی به همان سرنوشت مورگان شوستر دچار شد.در همین سال با تصویب مجلس شورای ملّی، دولت ایران امتیاز Ú©Ø´Ù Ùˆ استخراج منابع Ù†Ùتی پنج استان شمالی کشور را به شرکت استاندارد اویل امریکن واگذار کرد. شوروی به این امتیاز اعتراض کرد؛ زیرا این کشور مدعی بود، امتیاز Ù†Ùت شمال قبلاً Ùˆ در دورۀ تزارها به شخصی به نام خوشتاریا، Ú©Ù‡ تبعة گرجستان بود، داده شده بود. اعتراض انگلستان به این قرارداد نیز مبنی بر این بود Ú©Ù‡ قبلاً امتیاز خوشتاریا را خریداری کرده است.[Ûµ] دولت امریکا نیز به انگلیس اعتراض کرد Ú©Ù‡ اقدام لندن به انØصار درآوردن بازار Ù†Ùت ایران است Ùˆ این امر با سیاست «درهای باز»، Ú©Ù‡ پس از جنگ جهانی اول به تصویب دولت‌های پیروز (متÙقین) رسید، مغایر است. دولت انگلیس تلاش می‌کرد تا از ورود کمپانی‌های Ù†Ùتی امریکا به بازار Ù†Ùت ایران جلوگیری کند.دولت امریکا از دولت ایران خواست Ú©Ù‡ دیدگاه خود را دربارۀ امتیاز Ù†Ùت شمال به طور رسمی اعلام کند. وزیرمختار ایران در واشنگتن (Øسین علا) با صدور اعلامیه‌ای Ú¯Ùت: «شرکت Ù†Ùت ایران Ùˆ انگلیس کوشش می‌کند Ú©Ù‡ امتیاز Ù†Ùت را در پنج ایالت شمالی ایران به انØصار خود درآورد، ولی دولت ایران ØªØ±Ø¬ÛŒØ Ù…ÛŒâ€ŒØ¯Ù‡Ø¯ Ú©Ù‡ این امتیاز را به کمپانی‌های Ù†Ùتی امریکا واگذار کند».Ø·ÛŒ مذاکرات مربوط به Ù†Ùت شمال، مشیرالدوله (نخست‌وزیر) با واگذاری امتیاز به دولت انگلیس مخال٠بود. پس از ÙˆÛŒ صمصام‌السلطنه نخست‌وزیر شد Ùˆ در اولین کابینة او موضوع امتیاز خوشداریا Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ Ùˆ هیئت دولت به دلیل اینکه واگذاری این امتیاز به تصویب مجلس شورای ملّی نرسیده بود آن را ملغی اعلام کرد.در این ایام کودتای سوم اسÙند Û±Û²Û¹Û¹ اتÙاق اÙتاد. دولت ایران قبل از کودتا از امریکا تقاضای ده‌میلیون دلار وام کرده بود Ú©Ù‡ تضمین بازپرداخت آن، قول واگذاری امتیاز Ù†Ùت شمال بود. بنابراین دیپلماسی پنهان میان ایران Ùˆ امریکا در سÙارتخانه‌های یکدیگر ادامه یاÙت تا اینکه در آبان‌ماه Û±Û³Û°Û° مجلس شورای ملّی با قید Ùوریت امتیاز اکتشا٠و استخراج Ù†Ùت در ایالات آذربایجان، گیلان، استرآباد، مازندران Ùˆ خراسان را به کمپانی استاندارد اویل واگذار کرد. مدت این قرارداد بیشتر از پنجاه سال نبود Ùˆ کمپانی ØÙ‚ واگذاری امتیاز را به غیر نداشت. واگذاری این امتیاز بار دیگر با عکس‌العمل‌‌های تند شوروی Ùˆ انگلیس روبه‌رو شد.لرد Ú©Ùدمن، رئیس هیئت‌مدیرۀ شرکت Ù†Ùت انگلیس Ùˆ ایران، به کمپانی استاندارد Ú¯Ùت: «زمانی Ú©Ù‡ شما در شمال ایران به Ù†Ùت دست پیدا کنید، ناچارید یا از طریق شوروی یا از راه خلیج‌Ùارس Ù†Ùت را صادر کنید Ú©Ù‡ در این صورت هیچ‌کدام از دو کشور به شما اجازة صادرات را نخواهد داد». Ú©Ùدمن پیشنهاد مشارکت ÛµÛ° درصد را به کمپانی استاندارد داد. شرکت استاندارد با پیشنهاد Ú©Ùدمن مواÙقت کرد به شرطی Ú©Ù‡ همین شیوه در Ù†Ùت عراق Ùˆ Ùلسطین نیز اجرا شود. دو طر٠به منظور جلوگیری از Ù†Ùوذ کمونیست‌ها در منطقة خاورمیانه اصل شراکت را پذیرÙتند، ولی جنجالی Ú©Ù‡ شوروی Ùˆ طرÙداران آن در جراید تهران علیه کمپانی استاندارد به پا کردند Ùˆ مشکلات داخلی ایران در آستانة انتقال قدرت از قاجار به پهلوی Ùˆ کشته شدن ایمبری تبعة امریکایی (۱۹۲۴٫م)ØŒ همگی سبب شد قرارداد Ù†Ùت شمال به هم بخورد Ùˆ شرکت‌های Ù†Ùتی امریکا ایران را ترک کنند؛ همان آرزویی Ú©Ù‡ انگلیس داشت.ورود امریکا به بازار Ù†Ùتی ایرانبا آغاز جنگ جهانی دوم، ایران همچون جنگ جهانی اول، اعلام بی‌طرÙÛŒ کرد، امّا شوروی Ùˆ انگلیس بی‌توجه به سیاست بی‌طرÙی، کشور ما را از شمال Ùˆ جنوب اشغال کردند. امریکا نیز از این اقدام تجاوزکارانه پشتیبانی کرد. بهانة اشغالگران Øضور کارشناسان آلمانی در ایران بود، درØالی‌که کارشناسان سایر کشورهای اروپایی Ùˆ Øتی امریکایی نیز در ایران Øضور داشتند. این تجاوز در Û³ شهریور Û±Û³Û²Û° (اوت Û±Û¹Û´Û±) انجام شد. رضاشاه در نامه‌ای به Ùرانکلین روزولت نوشت: آقای رئیس‌جمهوری، کشور شما به عنوان پیشرÙته‌ترین دموکراسی جهان چرا باید در برابر این تجاوز ØµØ±ÛŒØ Ø³Ú©ÙˆÙ†Øª کند؟ روزولت در پاسخ کوتاهی نوشت: وقتی جهان در آتش جنگ می‌سوزد شما نمی‌توانید در جزیره‌ای امن زندگی کنید. وقتی خانة شما آتش می‌گیرد، مأمور آتش‌نشانی برای اطÙای Øریق خانة شما، از خانة همسایه استÙاده می‌کند Ùˆ برای این کار منتظر اجازة او نخواهد ماند.جنگ جهانی دوم مثل هر Øادثة مهم تاریخی نظم Øاکم بر جامعة بین‌المللی را تغییر ‌داد. ایران نیز از این اصل مستثنا نبود، همان‌گونه‌که جنگ جهانی اول سبب دگرگونی Ùˆ جابه‌جایی قدرت در تمام کشورهای مهم منطقه شد Ùˆ رضاشاه خود Ù…Øصول این استراتژی Ùˆ سلطنت او Øاصل تواÙÙ‚ÛŒ بین‌المللی بود Ùˆ همچنان‌که در ترکیه به عمر چهارصدسالة خلاÙت عثمانی پایان داده شد Ùˆ آتاتورک قدرت را به دست گرÙت، در اÙغانستان امان‌الله‌خان به سلطنت رسید Ùˆ در عراق ملک Ùیصل بنیاد سلسلة هاشمی را پی‌ریزی کرد؛ جالب اینکه در همة این کشورها قدرت به دست نظامیان اÙتاد.با سقوط رضاشاه Ùˆ اخراج او از ایران (Û²Ûµ شهریور Û±Û³Û²Û°/اوت Û±Û¹Û´Û±) میان وزرای خارجة انگلیس، شوروی Ùˆ امریکا بر سر نوع Øکومت یا تعیین جانشین برای او اختلا٠روی داد، اما آنها نهایتاً با سلطنت Ùرزندش مواÙقت کردند. از این تاریخ امریکا عملاً جای انگلیس را در ایران گرÙت Ùˆ ابتدا با Ù†Ùوذ مستشاران خود در ارتش، بر مهم‌ترین نهاد قدرت دست یاÙت Ùˆ سپس بر شریان‌های اقتصادی مسلط شد. Ù…Øمدرضاشاه، Ú©Ù‡ نسبت به انگلیس کینه Ùˆ تنÙّر داشت؛ زیرا گرچه در به قدرت رسیدن پدرش سهم بسزایی داشت، به دلیل رÙتار آمرانة لردهای لندنی با پدرش در دورۀ سلطنت Ùˆ به‌ویژه موجباتی Ú©Ù‡ انگلیسی‌ها در سقوط Ùˆ تبعید رضاشاه Ùراهم کردند، ØªØ±Ø¬ÛŒØ Ù…ÛŒâ€ŒØ¯Ø§Ø¯ زیر سایة امریکا سلطنت کند.با توجه به ضع٠مÙرط نظامی ــ اقتصادی انگلیس در سال‌های آخر جنگ، Ú©Ù‡ امریکا از آن شادمان بود،[Û¶] ایران در چهارچوب سیاست خارجی ایالات متØده Øائز دو اهمیت استراتژیک گردید.الÙ‌) موقعیت استراتژیک Ùˆ ژئوپولتیک ایران در منطقة Øساس خاورمیانه با مرزهای گسترده در خلیج Ùارس Ùˆ نیز همجواری با اتØاد جماهیر شوروی. با توجه به زمینه‌های وسیع Ùقر Ùˆ بی‌سوادی در ایران، بسترهای مناسب Ù†Ùوذ Ùˆ رشد کمونیسم در ایران بسیار بالا بود. در تاریخ Û² مه ۱۹۴۲٫م Ùرانکلین روزولت، رئیس‌جمهوری امریکا، اعلام کرد: دÙاع از ایران برای امنیت امریکا مسئله‌ای Øیاتی به شمار می‌رود Ùˆ ازاین‌رو Øاضر است به ایران Ú©Ù…Ú© کند. ÙˆÛŒ برای رسیدگی به چگونگی پرداخت وام Ùˆ کمک‌های اقتصادی به ایران، واندل ویکی، نمایندۀ ویژۀ خود، را به ایران Ùرستاد.[Û·]کردل هال، وزیر امورخارجة امریکا، در اوت ۱۹۴۳٫م در نامه‌ای خطاب به روزولت، ضمن بØØ« در مورد دلایل اخلاقی Ùˆ انسانی برای Øضور امریکا در ایران به منظور خنثی کردن جاه‌طلبی‌های شوروی Ùˆ انگلیس نوشت: «به Ù†Ùع ماست Ú©Ù‡ در خلیج Ùارس در مقابل مجتمع Ùنّی امریکا در عربستان، قدرت بزرگی مستقر نشود».[Û¸]ب) منابع عظیم Ù†Ùتی در ایران از دلایل مهم توجه امریکا به کشور ما بود. امریکایی Ú©Ù‡ برای گرÙتن امتیاز Ù†Ùت شمال ایران با آن همه مشکل Ùˆ کارشکنی انگلیس روبه‌رو شد Ùˆ نهایتاً به دلیل کارشکنی Ùˆ تØریکات این کشور نتوانست امتیازی کسب کند. اینک با بروز ناتوانی در سیطرة قدرت انگلیس Ùˆ به دست گرÙتن رهبری جنگ Ùˆ مبدل شدن به قدرت بی‌رقیب اقتصادی، بدون دردسر بر Ù†Ùت ایران Ùˆ منطقه مسلط شده بود Ùˆ به هیچ قیمتی Øاضر نبود این موقعیت را از دست بدهد.انگلیس کاملاً متوجه این امر شده بود Ú©Ù‡ خیلی زود امریکا سلطة بریتانیا بر منابع Ù†Ùتی ایران Ùˆ خاورمیانه را متزلزل خواهد کرد؛ زیرا عصر تسلط دولت‌های سنتی اروپا، مثل انگلیس Ùˆ Ùرانسه، با خاتمۀ جنگ جهانی دوم پایان یاÙته Ùˆ عصر قدرت‌نمایی شوروی Ùˆ ایالات متØده Ùرا رسیده بود. بریتانیا ØªØ±Ø¬ÛŒØ Ù…ÛŒâ€ŒØ¯Ø§Ø¯ به جای Ù†Ùوذ شوروی در خاورمیانه Ùˆ تسلط مسکو بر منابع Ù†Ùتی، از Øضور امریکا در منطقه Øمایت کند.استراتژی Ù†Ùتی امریکا در ایرانهری ترومن، رئیس کمیسیون دÙاع ملّی در مجلس سنا، در گزارش خود Ú©Ù‡ در Ùوریه ۱۹۴۲٫م به سنا تقدیم کرد، Ú¯Ùت: سرمایه‌داری امریکا باید بیش‌ازپیش در استخراج منابع Ù†Ùتی به کار اÙتد Ùˆ ذخایر Ù†Ùتی سایر کشورها، به‌ویژه خاورمیانه، باید بیش از این در اختیار امریکاییان قرار گیرد. همچنین دی گالیر، رئیس کمیسیون کارشناسان بررسی Ù†Ùت در امریکا، در اکتبر ۱۹۴۳٫م گزارشی به این Ø´Ø±Ø Ø¨Ù‡ Ùرانکلین روزولت، رئیس‌جمهوری امریکا، تسلیم کرد: آیندۀ Ù†Ùت این کشور نمی‌تواند Ùقط به منابع داخلی متکی باشد؛ زیرا طولی نخواهد کشید Ú©Ù‡ ذخایر Ùˆ مراکز مهم تولید Ù†Ùت جهان از خلیج مکزیک Ùˆ جزایر کارائیب (ونزوئلا) به منطقۀ خلیج‌Ùارس انتقال خواهد یاÙت.[Û¹]در Ù¾ÛŒ بررسی Ùˆ تØقیقاتی Ú©Ù‡ دربارة Ù†Ùت جهان، در امریکا به عمل آمد معلوم شد Ú©Ù‡ Û¶Û³ درصد Ù†Ùت جهان در خاورمیانه است Ùˆ این ذخایر برای مصر٠۱۳۰ سال جهان Ú©Ùایت می‌کند. کارشناسان امریکا پیش‌بینی می‌کردند Ú©Ù‡ ذخایر Ù†Ùت امریکا پیوسته کاهش خواهد یاÙت Ùˆ امریکا Ø·ÛŒ سال‌های آینده، از کشور صادرکنندۀ Ù†Ùت، به کشوری واردکننده تبدیل خواهد شد. به این دلیل دولتمردان امریکا ناچار شدند توجه Ùˆ سرمایة خود را متوجه خاورمیانه Ùˆ به‌ویژه ایران کنند. در آن زمان (۱۹۴۵٫م) طبق برآورد کارشناسان، ذخایر Ù†Ùتی ایران، پس از امریکای شمالی، ونزوئلا Ùˆ شوروی مقام چهارم جهان Ùˆ اول خاورمیانه را داشت. پالایشگاه آبادان با تصÙیۀ سالانه بیش از Û²Ûµ میلیون بشکه، بزرگ‌ترین پالایشگاه جهان بود Ùˆ تولید Ù†Ùت خام ایران از Û³Û² میلیون تن تجاوز می‌کرد.[Û±Û°]در همسایگی ایران، بیشتر سهام Ù†Ùت عراق را انگلیس در اختیار داشت Ùˆ تمام Ù†Ùت عربستان متعلق به کمپانی‌های Ù†Ùتی امریکا بود. Ù†Ùت کویت را شرکت Ù†Ùت انگلیس Ùˆ شرکت امریکایی خلیج به تساوی تصاØب کرده بودند. به عبارت دیگر در اوایل جنگ جهانی دوم، امریکا Û±Û¶ درصد Ùˆ انگلیس Û·Û¸ درصد Ù†Ùت خاورمیانه را در اختیار داشتند. توسعۀ جنگ توأم با اÙزایش مصر٠نÙت، کوشش‌ شرکت‌های امریکایی را برای دستیابی بیشتر به Ù†Ùت خاورمیانه، به‌ویژه Ù†Ùت ایران، اÙزون ساخت، به‌طوری‌که در سال ۱۹۴۳٫م از Øالت رقابت با انگلیس به صورت کشمکش درآمد.[Û±Û±]ØÙظ موقعیت برتر برای ایالات متØده بعد از جنگ جهانی دوم بستگی تمام به امکان دسترسی بیشتر به منابع Ù†Ùتی خارجی داشت Ú©Ù‡ تا آن زمان عمدتاً در اختیار انگلیس بود. برقراری نظم جدید مستلزم اتخاذ خط‌مشی روشن در ابعاد اقتصادی، سیاسی، نظامی Ùˆ جغراÙیایی بود Ú©Ù‡ Øیات امریکا را تضمین نماید. این خط‌مشی براساس استراتژی مناÙع ملّی امریکا Ø´Ú©Ù„ گرÙت Ùˆ چیزی جز گسترش روابط اقتصادی با جهان خارج Ùˆ دستیابی به بازارهای صادراتی Ùˆ تأمین مواد اولیۀ مورد نیاز صنایع این کشور از طریق نشر هرچه بیشتر الگوی توسعۀ خود در جهان سوم، مهم‌ترین Ù…ØÙ„ تأمین‌کنندۀ مواد خام به ویژه Ù†Ùت نبود Ùˆ این نیز میسر نمی‌شد مگر با ایجاد بستر مناسب برای تأمین مناÙع اقتصادی از طریق Ù†Ùوذ بر Øیات سیاسی کشورها Ùˆ روی کار آوردن، Øمایت Ùˆ وابسته کردن رژیم‌های این قبیل کشورها در Ø³Ø·Ø ÙˆØ³ÛŒØ¹ÛŒ از جهان، به این جهت Ú©Ù‡ اغلب تکیه‌گاه نظام استعماری خارجی بودند Ùˆ نیز بدون وجود سیستم متکی بر استعمار Ùˆ بهره‌کشی در داخل، تسلط اقتصادی استعماری نمی‌تواند وجود داشته باشد.[Û±Û²]برای نخستین‌بار در سال ۱۹۵۰٫م یک قرارداد Ú©Ù…Ú© دÙاعی متقابل میان امریکا Ùˆ ایران امضا شد Ú©Ù‡ بر پایۀ آن، به طور میانگین تا سال ۱۹۵۶٫م، سالانه ۲۳‌میلیون دلار Ú©Ù…Ú© نظامی به ایران داده می‌شد.[Û±Û³] با Øملة کره شمالی به کره جنوبی در سال ۱۹۵۰٫م، امریکا نسبت به تهدید مناÙع Øیاتی‌اش در گوشه Ùˆ کنار جهان اØساس خطر کرد Ùˆ براساس قانون امنیت مشترک کمک‌های خارجی به کشورهای اروپایی Ùˆ آسیایی با عنوان «مناÙع مقدس ملّی» از Ø´Ú©Ù„ سیاسی ــ اقتصادی به Ø´Ú©Ù„ نظامی ــ استراتژیک، تغییر کرد. در مورد ایران، قانون امنیت مشترک کمک‌های خارجی (Mutual Security Act (M.S.A)) می‌بایست به پیروی از سیاست Ú©Ù„ÛŒ ایالات متØده، به تقویت نیروهای نظامی ایران Ùˆ تثبیت موقعیت سیاسی ــ اقتصادی این کشور در برابر تهدید کمونیسم Ú©Ù…Ú© نماید.امریکا در زمان هری ترومن در برابر ملّی شدن صنعت Ù†Ùت ایران، از یک‌سو Øامی Øاکمیت ملّی کشورها براساس مناÙع Ùˆ منابع آنان بود، Ùˆ از دیگر سو، از سیاست ملّی شدن Ù†Ùت در مقابل پرداخت غرامت عادلانه به انگلیسی‌ها Ùˆ پیشبرد مذاکرات میانجی‌گرایانه Øمایت می‌کرد Ú©Ù‡ این امر، همسویی غیرمستقیم امریکا با انگلیس را نمایان می‌ساخت.[Û±Û´]مقابلة امریکا با شوروی Ùˆ انگلیس بر سر تسلط بر Ù†Ùت ایرانبا Øملة هیتلر به شوروی در سال ۱۹۴۱٫م Ùˆ پیشروی آلمان به سمت Ù‚Ùقاز، انگلیس، Ú©Ù‡ در موضع ضعیÙÛŒ قرار گرÙته بود Ùˆ نگران تسلط آلمان بر منابع Ù†Ùت جنوب ایران Ùˆ عراق بود، از امریکا خواست Ú©Ù‡ با استقرار پایگاهی در ایران Ùˆ بهره‌گیری از خلیج‌Ùارس به ارسال کمک‌های تسلیØاتی Ùˆ خواروبار به شوروی اقدام کند. امریکا Ùˆ انگلیس از یک‌سو از اینکه Ùاشیسم Ùˆ کمونیسم، Ú©Ù‡ هر دو خصم غرب Ùˆ لیبرالیسم هستند، به جان یکدیگر اÙتاده‌ بودند، خشنود به نظر می‌رسیدند Ùˆ اØتمالاً یکی از اهدا٠کمک‌های سخاوتمندانه به مسکو این بود Ú©Ù‡ جنگ را در سرزمین وسیع روسیه ادامه دهند تا هیتلر Ùرصت لشکرکشی به سوی خاورمیانه را نداشته باشد. اما از دیگر سو می‌خواستند با ارسال Ú©Ù…Ú© به روسیه Ùˆ قطع راه‌های مواصلاتی نیروهای هیتلر بین برلن Ùˆ مسکو، ارتش پیشرÙتۀ Ùاشیسم را در روسیه زمین‌گیر کنند. از جهت دیگر هد٠امریکا، شوروی Ùˆ انگلیس از اشغال ایران (اوت Û±Û¹Û´Û±) این بود Ú©Ù‡ چنانچه هیتلر ارتش سرخ را شکست دهد Ùˆ از طریق Ù‚Ùقاز وارد ایران شود، در مناطق شمالی کشور ما جبهة متØدی علیه هیتلر برپا کنند، Ú©Ù‡ البته به دلیل گستردگی جنگ در روسیه، دوری Ùˆ سختی راه میان برلن Ùˆ مسکو، ادامة جنگ به پاییز Ùˆ زمستان سرد روسیه رسید Ùˆ هیتلر دچار همان سرنوشت ناپلئون در سال ۱۸۱۲٫م شد.مردم ما اشغال کشور را بیشتر از جانب روس Ùˆ انگلیس می‌دانستند Ùˆ با توجه به سوابق تاریک Ùˆ آزاردهندة این کشورها نسبت به ایران، ایرانیان هنوز خصومت عمیقی نسبت به امریکا پیدا نکرده بودند. به این ترتیب Øملة آلمان به شوروی Ùˆ سقوط شاه، پای امریکا را به ایران باز کرد. یک کارشناس امور خاورمیانه در وزارت‌خارجة امریکا در ژانویه ۱۹۴۳٫م در گزارشی به وزارت متبوع خود آورده است: «با اینکه سیاست روس‌ها در ایران تهاجمی Ùˆ سیاست انگلیسی‌ها تداÙعی است، هر دو یک وجه مشترک دارند Ùˆ هر دو به Ù†ØÙˆÛŒ در امور داخلی ایران مداخله می‌کنند Ùˆ نتیجتاً مردم نسبت به هر دو کشور بدبین هستند Ùˆ امریکا باید این خلأ را با تعقیب سیاسی در جهت دوستی Ùˆ اعتمادسازی با ایرانیان پر کند».[Û±Ûµ]وزارت امورخارجة امریکا به مقامات انگلیسی هشدار داد Ú©Ù‡ نمی‌توان با تØمیل Ùشار Ùˆ گرسنگی به مردم، Ù…Øبت Ùˆ دوستی آنان را جلب کرد، باید روش عاقلانه‌تری برای برقراری روابط دوستانه Ùˆ صادقانه با ملّت ایران در پیش گرÙت. برای نخستین‌بار در ژوئیه ۱۹۴۲٫م، چند مستشار عالی‌رتبۀ امریکایی برای آموزش پیشرÙتة نظامی Ùˆ بررسی مسائل Øمل Ùˆ نقل به تهران آمدند. در دستگاه دیپلماسی Ùˆ اجرایی، امریکا یکی از سیاستمداران طرÙدار خود را Ú©Ù‡ اØمد قوام (قوام‌السلطنه) بود بر مسند نخست‌وزیری نشاند (اوت ۱۹۴۲٫م).از Û²Û¸ نوامبر تا Û± دسامبر Û±Û¹Û´Û³/Û· آذر تا Û±Û° آذر Û±Û³Û²Û² رهبران سه کشور متÙÙ‚ یعنی روزولت، چرچیل Ùˆ استالین در Ú©Ù†Ùرانس تهران شرکت کردند. در پایان Ú©Ù†Ùرانس اعلامیه‌ای منتشر شد Ú©Ù‡ اهمّ اصول آن عبارت بود از: ۱ــ تضمین استقلال، Øاکمیت Ùˆ تمامیت ارضی ایران؛ ۲ــ Ú©Ù…Ú© به اقتصاد آسیب‌دیدة ایران از جنگ؛ ۳ــ سه قدرت تعهد کردند شش ماه پس از خاتمة جنگ، نیروهای خود را از ایران خارج کنند.در اوت ۱۹۴۴٫م کارشناسان وزارت امورخارجه Ùˆ کاخ سÙید گزارشی با عنوان سیاست امریکا در ایران تهیه کردند Ú©Ù‡ به روزولت تقدیم شد Ùˆ در آن آمده بود: «ادامۀ Øضور نظامی روس Ùˆ انگلیس در ایران هم مغایر Ù…Ùاد منشور آتلانتیک Ùˆ هم مخال٠با تضمین استقلال این کشور است». این گزارش نشان‌دهندة نگرانی امریکا از Øضور این دو کشور در ایران بود؛ دو کشوری Ú©Ù‡ با توجه به سوابق Ùˆ Ù†Ùوذ در میان نهادهای قدرت، می‌توانستند همچنان به ماندگاری، اعمال قدرت Ùˆ بهره‌برداری از منابع اقتصادی ایران ادامه دهند، Ùˆ در این صورت مانع تØقق استراتژی Ù†Ùتی امریکا در ایران Ùˆ خاورمیانه می‌شدند.در سال ۱۹۴۳٫م آرتور میلیسپو به پیشنهاد نخست‌وزیر (اØمد قوام) در رأس هیئتی اقتصادی به منظور سامان‌دهی اقتصاد ایران وارد تهران شد.[Û±Û¶] پس از اØیای میلیسپو، براساس لایØØ© قانونی مجلس شورای ملّی، امریکا عملاً از طریق Ù†Ùوذ در دربار Ùˆ قبضه کردن پست‌های Øساس ارتش Ùˆ جمع‌آوری نخبگان در مجموعه اØزاب سیاسی به جنگ با شوروی Ùˆ انگلیس در ایران اقدام نمود.سیاست دوگانة امریکا در قبال ملّی شدن صنعت Ù†Ùتدر Û²Û¸ اردیبهشت Û±Û³Û³Û°ØŒ یک روز پس از تسلیم تذکاریة دولت انگلیس به ایران، Ú©Ù‡ در آن از اقدام دولت ایران در اجرای قانون ملّی کردن صنعت Ù†Ùت به عنوان اقدام Ùˆ ØÙ‚ نامشروع یاد کرده بود، دولت امریکا بیانیه‌ای راجع به Ù†Ùت ایران منتشر کرد Ú©Ù‡ نشان‌دهندۀ جهت‌گیری امریکا به Ù†Ùع انگلیس بود. در این بیانیه، دولت امریکا، ضمن ابراز نگرانی عمیق از اختلاÙات Ùی‌مابین ایران Ùˆ انگلیس، خواستار آن شده بود Ú©Ù‡ انگلستان به ایرانیان در امور Ù†Ùت ØÙ‚ کنترل Ùˆ سهم بیشتری بدهد Ùˆ از ایران نیز خواسته شده بود نسبت به تصمیم ملّی شدن صنعت Ù†Ùت دقت‌ Ùˆ خویشتن‌داری نشان دهد. در بیانیه آمده بود: «آیا خلع ید از شرکت مستقرة انگلیس می‌تواند درواقع Øداکثر مناÙع ممکنه برای ایران باشد یا خیر؟ شرکت‌های امریکایی Ú©Ù‡ از همه بهتر به وسایل بهره‌برداری از منابع مهم Ùˆ بزرگ Ùˆ غامض Ù†Ùت مانند آنچه در ایران موجود است، وارد می‌باشند، به دولت امریکا اعلام داشته‌اند Ú©Ù‡ نظر به اقدام یک‌جانبة دولت ایران بر ضد شرکت انگلیسی مایل نیستند Ú©Ù‡ بهره‌برداری از معادن Ù†Ùت ایران را به عهده بگیرند».[Û±Û·]اقدام دیگر امریکا، پشتیبانی از انگلیس در شورای امنیت سازمان ملل متØد بود، درØالی‌که دولت ایران شورای امنیت را Ùاقد صلاØیت رسیدگی به شکایت دولت انگلستان می‌دانست؛ زیرا موضوع اختلا٠بین ایران Ùˆ یک شرکت خصوصی خارجی، امری داخلی تلقی می‌شد Ú©Ù‡ رسیدگی به آن منØصراً در صلاØیت دولت ایران بود، ولی دولت امریکا اعلام می‌کرد Ú©Ù‡ چون Ù†Ùت ایران نه تنها از نظر خاورمیانه، بلکه از جنبة جهانی اهمیت دارد، نمی‌توان آن را امری داخلی دانست.از موارد دیگری Ú©Ù‡ از پشتیبانی امریکا از انگلیس Øکایت می‌کرد، پیشنهاد غیراصولی امریکا به دولت ایران بود دایر بر اینکه یک شرکت یا مؤسسة بین‌المللی عملیات تولید Ùˆ تصÙیة Ù†Ùت ایران را عهده‌دار شود Ùˆ Ù†Ùت Øاصل از این عملیات را با تخÙی٠عمده به شرکت سابق تØویل دهد. این پیشنهاد نیز به دلیل مغایرت داشتن با مناÙع ملّی، رد شد.وزرای امورخارجۀ انگلیس Ùˆ امریکا در Û±Û¶ اسÙند Û±Û³Û³Û±/Û¶ مارس Û±Û¹ÛµÛ³ در لندن ملاقات کردند Ùˆ با انتشار بیانیه‌ای بر این مطلب تأکید نمودند Ú©Ù‡ هر دو دولت از Ø·Ø±Ø Ù„ÙˆÛŒÛŒ هندرسن، سÙیر امریکا در تهران، Ú©Ù‡ تسلیم دکتر مصدق شده است Ùˆ سهم ایران را در تمام مراØÙ„ Ú©Ø´ÙØŒ استخراج، تصÙیه Ùˆ Ùروش Ù†Ùت به طور عادلانه رعایت خواهد کرد، پشتیبانی خواهند کرد. این بیانیه در واقع اتمام Øجت دو دولت علیه ایران تلقی می‌شد Ú©Ù‡ باز هم به خاطر نقض مناÙع ملّی ایران، مصدق آن را رد کرد. اورل هریمن، Ùرستادة ویژۀ رئیس‌جمهوری امریکا (هری ترومن)ØŒ به عنوان میانجی بی‌طر٠به تهران وارد شد. او در سر راه خود در پاریس با وزیر امور دارایی انگلیس نیز ملاقات کرد. هریمن در مذاکراتش با دکتر مصدق به صراØت اعلام کرد چون دولت ایران با تصر٠اموال، املاک Ùˆ تجهیزات شرکت Ù†Ùت انگلیس Ùˆ ایران، اقدام غیرقانونی انجام داده است، قانون مصوب مجلس قانون مصادره بوده است نه قانون ملّی شدن. این در Øالی بود Ú©Ù‡ در متن قانون ملّی شدن صنعت Ù†Ùت آمده بود Ú©Ù‡ دولت ایران کلیه ضرر Ùˆ زیان شرکت را پرداخت خواهد کرد.[Û±Û¸]در نتیجة خودداری ایران از پذیرش پیشنهادهای امریکا، بانک صادرات این کشور پرداخت وام Û±Û²Û° میلیون دلاری Ùˆ همچنین وام Û²Ûµ میلیون دلاری را Ú©Ù‡ برای اجرای برنامه‌های عمرانی Ùˆ کشاورزی ایران به تصویب دولت واشنگتن رسیده بود لغو کرد.به دنبال بیرون بردن کارشناسان Ùˆ مهندسان صنایع Ù†Ùتی از ایران توسط انگلیس، عملیات استخراج با مشکل روبه‌رو شد. دولت ایران کوشید کمپانی‌های Ù†Ùتی امریکا را به اعزام متخصص ترغیب کند، امّا بلاÙاصله وزارت امورخارجة بریتانیا به دولت امریکا اطلاع داد Ú©Ù‡ چنین اقدامی مانع از تجدید هرگونه مذاکراتی برای ØÙ„ اختلا٠بر سر مسئلۀ Ù†Ùت با ایران خواهد شد، وانگهی در اÙکار عمومی انگلیس این سوءظن به وجود خواهد آمد Ú©Ù‡ کمپانی‌های امریکایی می‌خواهند جانشین کمپانی انگلیسی (A. I. O. C) شوند. در تاریخ Û±Û² ژوئیه ۱۹۵۱٫م، مطبوعات Ùˆ صدای امریکا گزارش دادند Ú©Ù‡ مؤسسة مهندسان مشاور لس‌آنجلس به نام «لی Ùاکتوربر» به دولت ایران پیشنهاد کرده برای ادارۀ Ùنّی Ùˆ تکنیکی صنایع Ù†Ùت آن کشور Øاضر است Û²ÛµÛ°Û° کارشناس Ù†Ùتی به ایران بÙرستد، ولی دولت امریکا به این موسسه اطلاع داد این اقدام با مناÙع بریتانیا سازگار نیست.تØریم اقتصادی Ùˆ به‌ویژه تØریم خرید Ù†Ùت ایران Ùˆ تØریم همکاری Ùنّی با این کشور در عملیات استخراج از دیگر Ùشارهای انگلیس بر دولت دکتر مصدق بود Ú©Ù‡ امریکا نیز آنها را پذیرÙت؛ زیرا تقریباً آخرین پیشنهاد امریکا را Ú©Ù‡ عبارت بود از تقسیم سود ÛµÛ° ــ ÛµÛ° (سیستم fifty. fifty) میان انگلیس Ùˆ ایران، دکتر مصدق به دلیل مغایرت آن با چهارچوب قانون ملّی‌شدن صنعت Ù†Ùت رد کرد. امریکا، به منظور جبران کمبود Ù†Ùت ایران در بازارهای جهانی، تولید داخلی Ùˆ نیز تولید کمپانی‌های Ù†Ùتی خود در ظهران عربستان Ùˆ کویت را اÙزایش داد. این اقدام ضربة سنگینی به اقتصاد Ùˆ سیاست ایران وارد کرد.[Û±Û¹]پس از قطع رابطة دیپلماتیک ایران با انگلیس Ùˆ دستور دکتر مصدق به کادر سیاسی سÙارت این کشور Ùˆ کارشناسان Ù†Ùتی برای ترک ایران، سازمان سیا (C.I.A) تنظیم عملیات خرابکارانه به نام «بدامن» (Bedaman) علیه دولت مصدق را آغاز کرد.در زمان ریاست‌جمهوری هنری ترومن، در سیاست غیرمشارکتی امریکا گاهی نزدیکی به دولت دکتر مصدق مدنظر قرار می‌گرÙت Ùˆ Øتی در اواخر دوران ریاست جمهوری او، این دولت اصل ملّی شدن Ù†Ùت را به عنوان تصمیمی داخلی پذیرÙت Ùˆ اغلب، نوع مشارکت این کشور با انگلیس علیه ایران غیرمستقیم بود، امّا از نوامبر ۱۹۵۳٫م Ú©Ù‡ آیزنهاور از Øزب جمهوری‌خواهان به پیروزی رسید سیاست امریکا علیه ایران عریان‌تر Ùˆ خشن‌تر شد.تسلط جمهوری‌خواهان Ùˆ گسترش Ù†Ùوذ مک‌کارتیست‌ها توأم با استراتژی جدید موسوم به «نگاه نو» (New Look)ØŒ Ú©Ù‡ خواستار اتخاذ شیوه‌های تهاجمی نه تداÙعی علیه شوروی بود، زمینه را برای پذیرش Ø·Ø±Ø Ø¨Ø±Ø§Ù†Ø¯Ø§Ø²ÛŒ دولت مصدق Ùراهم نمود.[Û²Û°] پس از انتخاب آیزنهاور، یک هیئت بلندپایة دیپلماتیک به سرپرستی آنتونی ایدن، وزیرخارجة انگلیس، روانۀ امریکا شد تا دربارۀ توطئۀ مشترک علیه دولت ایران با امریکاییان رایزنی نماید.در Ùوریه Û±Û¹ÛµÛ³Ù…ØŒ بار دیگر Ùرستادگان انگلیس به واشینگتن رÙتند Ùˆ تبادل نظر نمودند Ùˆ دربارة Ø·Ø±Ø Ø¹Ù…Ù„ÛŒØ§Øª مشترک به نام آژاکس (Ajax) Ùˆ تعیین Ùرماندۀ عملیات به تواÙÙ‚ رسیدند. آیزنهاور، رئیس‌جمهوری جدید امریکا، Ú¯Ùته بود: «اختلا٠نÙت ایران Ùˆ انگلیس، زمینۀ مساعد را برای اجرای طرØ‌های شوروی در ایران به‌وجود می‌آورد. اگر روس‌ها کنترل ایران را به‌دست گیرند، این امر به معنای اعلام بسیج در ایالات متØده خواهد بود».[Û²Û±]با انتخاب آیزنهاور ــ جان Ùاستر دالس، وزیر امورخارجة ضد کمونیست به جای دین آچسن نشست. دالس دموکرات‌ها را به سیاست غیرمسئولانه در برابر شوروی، پیروزی کمونیست‌ها در چین توسط مائوتسه تنگ (Û±Û¹Û´Û¹)ØŒ جنگ کره Ùˆ بØران ایران متهم کرد. دموکرات‌ها معتقد بودند Ùقط اجرای اصلاØات سیاسی ــ اقتصادی برای ØÙظ مناطق Øاشیه‌‌ای شوروی کاÙÛŒ است، درØالی‌که جان Ùاستر دالس طرÙدار رÙتار خصمانه علیه شوروی Ùˆ ایران به عنوان نقطۀ امیدواری شوروی بود. ÙˆÛŒ در ماه مه ۱۹۵۳٫م، در سÙر خاورمیانه‌ای خود، ایران را از لیست این سÙر Øذ٠کرد Ú©Ù‡ خود نشانة تغییر سیاست امریکا نسبت به ایران بود.امریکا از سال Û±Û¹Û´Û² تا ۱۹۴۸٫م بسیاری از پست‌های Øساس ارتش ایران را در دست مستشاران خود قرار داده بود. در میان مستشاران امریکایی Ú©Ù‡ در براندازی دولت مصدق شرکت کرده بودند، ژنرال نورمن شوارتسک٠از همه بیشتر سهیم بود. وی، Ú©Ù‡ رئیس سابق پلیس ایالت نیوجرسی بود، از سال Û±Û¹Û´Û² تا ۱۹۵۰٫م به عنوان مستشار در ژاندارمری ایران خدمت می‌کرد Ùˆ از کسانی بود Ú©Ù‡ در عملیات کودتا سهم بسزایی داشت. ÙˆÛŒ نخستین کسی بود Ú©Ù‡ Ø·Ø±Ø Ø¢Ú˜Ø§Ú©Ø³ را برای بررسی به ایران آورد Ùˆ با Ù…Øمدرضاشاه در میان گذاشت. پس از آنکه کوشش‌های سیا Ùˆ «اینتلیجنت سرویس» انگلیس برای برقراری ارتباط مستقیم با شاه به وسیلۀ اشر٠پهلوی به نتیجه رسید، شوارتسک٠به تهران اعزام گردید. ÙˆÛŒ از اوّل مرداد به بهانة سÙر جهانگردی Ùˆ بازدید از دوستان قدیمی ایرانی خود به تهران وارد شد Ùˆ Ù…Øرمانه با شاه ملاقات کرد Ùˆ او را از پشتیبانی کامل امریکا Ùˆ انگلیس در براندازی مصدق مطمئن ساخت Ùˆ از شاه خواست Ú©Ù‡ با کرمیت روزولت همکاری کند.[Û²Û²]مستشار دیگر امریکایی Ú©Ù‡ تأثیر مهمی در موقعیت کودتا داشت ژنرال Ù…Ú© کلار رئیس هیئت مستشاری امریکا در تهران بود. ژنرال Ù…Ú© کلار با سرلشکر دولّو، Ùرماندۀ پادگان اصÙهان، Ùˆ سرهنگ تیمور بختیار، Ùرماندۀ پادگان کرمانشاه، برای اعزام نیروهای خودی به تهران برای سرنگونی دولت مصدق مذاکره کرد Ùˆ Ù…Øمد دÙتری، از وابستگان مصدق Ùˆ دوستان سپهبد زاهدی، را تشویق نمود Ú©Ù‡ با مصدق مذاکره کند Ùˆ از او بخواهد ریاست شهربانی Ú©Ù„ کشور را به او واگذار کند.لویی هندرسون، سÙیر امریکا در تهران، Ú©Ù‡ به جای هنری گریدی، سÙیر سابق امریکا در یونان، آمده بود سهم بسزایی در کودتا داشت. ÙˆÛŒ دربارۀ به راه انداختن مرØلة اول کودتا (Û²Ûµ مرداد) Ú¯Ùته است: «ما با یک وضع نومیدکننده Ùˆ خطرناک Ùˆ مردی دیوانه (مصدق) روبه‌رو شده‌ایم Ú©Ù‡ ممکن است با روس‌ها متØد شود. بنابراین چاره‌ای جز دست زدن به این کار (کودتا) نداریم».[Û²Û³]Ø·Ø±Ø Ú©ÙˆØ¯ØªØ§ دارای چهار قسمت بود: ۱ــ توانایی تبلیغاتی Ùˆ اقدام سیاسی «بدامن» بی‌درنگ علیه مصدق به‌کار گرÙته شود؛ ۲ــ اپوزیسیون را به ایجاد هرج Ùˆ مرج Ùˆ آشوب تشویق کنند؛ ۳ــ مواÙقت Ùˆ همدستی Ù…Øمدرضا پهلوی برای عزل مصدق Ùˆ انتصاب زاهدی جلب گردد؛ ۴ــ پشتیبانی اÙسران کلیدی در Øال اشتغال در ارتش نیز به‌دست ‌آید.[Û²Û´]در مرØلة اول کودتا (Û²Ûµ مرداد) به ظاهر همه چیز از اجرای موÙقیت‌آمیز کودتاچیان Øکایت می‌کرد، امّا دستگیری نصیری، Ùرماندۀ گارد سلطنتی Ùˆ یکی از مهره‌های کودتا Ùˆ عواملی چند، سبب شد نقشة کودتا از هم بپاشد. ازهمین‌رو کودتاچیان مجبور شدند استراتژی خود را برای مرØلة دوم (Û²Û¸ مرداد) به Ø´Ø±Ø Ø²ÛŒØ± تغییر بدهند: ۱ــ انتشار Ùرمان نخست‌وزیری؛ ۲ــ انتقال زاهدی به یکی از مخÙی‌گاه‌های سیا در ایران؛ ۳ــ همراه ساختن Ùرماندهان تیپ کرمانشاه Ùˆ لشکر اصÙهان برای Øمله به تهران؛ ۴ــ بسیج چاقوکشان Ùˆ اوباش Ùˆ اراذل در تظاهرات خیابانی به Øمایت از شاه.از ساعت Û¹ ØµØ¨Ø Ø±ÙˆØ² Û²Û¸ مرداد Û±Û³Û³Û² خیابان‌های مرکزی تهران مرکز تجمع اÙراد طرÙدار اØزاب سیاسی Ùˆ مردم عادی بود Ú©Ù‡ با نیروهای پلیس درگیر بودند. به‌تدریج کنترل شهر از دست نیروهای دولتی طرÙدار دکتر مصدق خارج می‌شد Ùˆ به دست نیروهای نظامی Ùˆ انتظامی طرÙدار کودتا می‌اÙتاد. نزدیک ساعت Û±Û² رادیو ایران Ùˆ اداره پست Ùˆ تلگرا٠به تصر٠کودتاچیان اÙتاد. Øدود ساعت Û±Û¶:Û³Û° بعدازظهر، Û²Û· دستگاه تانک با تعدادی نیروی نظامی پیاده منزل دکتر مصدق را تصرÙØŒ Ùˆ خانة او را غارت کردند. به این ترتیب کلیه ادارات دولتی به دست نیروهای نظامی اÙتاد. زاهدی از مخÙی‌گاه سیا خارج شد Ùˆ از رادیوی ایران Ø·ÛŒ پخش اعلامیه‌ای برکناری نخست‌وزیر (دکتر مصدق) را اعلام، Ùˆ ØÚ©Ù… نخست‌وزیری خود را Ú©Ù‡ شاه صادر کرده بوده قرائت کرد.نتیجه:به این ترتیب داستان ملّی شدن صنعت Ù†Ùت Ùˆ مداخلۀ امریکا در برکناری انگلیس از مناÙع انØصاری منابع Ù†Ùتی ایران، Ú©Ù‡ پس از ترور سپهبد علی رزم‌آرا Ùˆ تصویب قانون ملّی شدن آغاز شده بود، با سقوط دکتر مصدق در شامگاه Û²Û¸ مرداد Û±Û³Û³Û² پایان یاÙت Ùˆ امریکا بر ارتش، دربار، نظام اداری Ùˆ اجرایی Ùˆ به ویژه بر منابع Ù†Ùتی ایران مسلط شد. زاهدی نه تنها مقام نخست‌وزیری کودتا، بلکه وزارت کشور، جنگ Ùˆ امورخارجه را در اختیار خود گرÙت.آنچه در ماجرای کودتای Û²Û¸ مرداد Ùˆ مسئلۀ تسلط بر بازار Ù†Ùت ایران اهمیت استراتژیک داشت، بازیگری دو پهلوی امریکاییان بود؛ به‌ویژه در دورة ترومن Ú©Ù‡ Øتی اصل ملّی کردن صنعت Ù†Ùت را ØÙ‚ ملّی اعلام کرد. امّا از زمان آیزنهاور سیاست خارجی خشن امریکا به بهانۀ مبارزه با کمونیسم به Ú©Ù„ÛŒ جانب انگلیس را گرÙت، درØالی‌که با مهرة انگلیس وارد بازی شد تا خود انگلیس را مات کند Ùˆ به دوران تسلط انØصاری بریتانیا بر بازار Ù†Ùت ایران خاتمه دهد. کودتای Û²Û¸ مرداد دیوار بلندی از بدگمانی Ùˆ تاریکی میان ملّت ایران Ùˆ امریکا ایجاد کرد Ú©Ù‡ هنوز این سوءظن در اذهان عمومی ملّت ما وجود دارد. امّا به‌هرØال اصل ملّی شدن صنعت Ù†Ùت اجرا شد؛ هرچند کنسرسیوم خود نیز نوع دیگری از سلطة اقتصادی بر ملّت ایران بود.پی‌نوشت‌ها________________________________________[Û±]ــ جیمز اÙ. گود، ایالات متØده Ùˆ ایران، ترجمة مهدی Øقیقت‌خواه، تهران: ققنوس، ۱۳۸۲، ص Û±Û± [Û²]ــ رØیم رضازادة ملک، تاریخ روابط ایران Ùˆ ممالک متØده امریکا، تهران، Û±Û³ÛµÛ°ØŒ ص Û´Û³[Û³]ــ جان الدر، تاریخ میسیونهای امریکایی، تهران: نور جهان، Û±Û³Û³Û³[Û´]ــ در سال Û±Û¸Û¹Ûµ تعداد مدارس امریکایی در ایران به Û±Û±Û· واØد با Û²ÛµÛ±Û° دانش‌آموز رسید. از زمان صدارت میرزاعلی‌خان امین‌الدوله سیاست مدرسه‌سازی گسترش چشمگیری یاÙت. امین‌الدوله، میرزاØسن رشدیه را، Ú©Ù‡ در Ù‚Ùقاز مکتب‌خانه داشت، ابتدا به تبریز Ùˆ سپس تهران دعوت کرد Ùˆ مکتب رشدیه را در خیابان لاله‌زار با هزینۀ دولت تأسیس کرد. مظÙرالدین‌شاه Ùˆ دیگر رجال مدارسی را به نام خود ایجاد کردند.[Ûµ]ــ در سال Û±Û¸Û¹Û¶ برابر با بهمن Û±Û²Û·Û´ Ùˆ شعبان Û±Û³Û±Û³ (سال ترور ناصرالدین‌شاه) برای نخستین‌بار امتیاز Ú©Ø´ÙØŒ استخراج Ùˆ Ùروش منابع Ù†Ùتی Ù…Øال ثلاثه (تنکابن، کجور Ùˆ کلارستاق یا مازندران) از طر٠ناصرالدین‌شاه به Ù…Øمد‌ولی‌خان خلعتبری Ú©Ù‡ مشهور به نصرالسلطنه بود واگذار شد. Ù…Øمدولی‌خان در سال ۱۹۱۶، زمانی Ú©Ù‡ نخست‌وزیر بود، با مساعدت وثوق‌الدوله وزیر دارایی، این امتیاز را به یک تبعة گرجستانی Ùروخت. سال بعد (Û±Û¹Û±Û·) انقلاب بلشویکی اتÙاق اÙتاد Ùˆ خوشداریا به اروپا گریخت. ÙˆÛŒ در هلند با کمپانی‌های Ù†Ùتی برای Ùروش امتیاز خود وارد مذاکره شد. سپس در پاریس همین پیشنهاد را با کمپانی‌های Ùرانسوی Ù…Ø·Ø±Ø Ú©Ø±Ø¯. دو کشور اعتبار آن را از دولت ایران استعلام کردند. ایران اعلام کرد Ú©Ù‡ این امتیاز بدون تصویب پارلمان Ùˆ تØت Ùشار دولت تزاری داده شده بود Ùˆ هیچ‌گونه اعتباری ندارد. خوشداریا در لندن با نمایندگان شرکت Ù†Ùت انگلیس Ùˆ ایران وارد مذاکره شد Ùˆ این شرکت، امتیاز خوشداریا را خریداری کرد (برای اطلاعات بیشتر رک: مصطÙÛŒ ÙاتØØŒ پنجاه سال Ù†Ùت ایران، تهران: پیام، Û±Û³ÛµÛ¸).[Û¶]ــ بنجامین شوادران، خاورمیانه، Ù†Ùت، قدرت‌های بزرگ، ترجمة عبدالØسین شریÙیان، ص Û±ÛµÛ·[Û·]ــ علیرضا ازغندی Ùˆ جلیل روشن‌دل، مسائل نظامی Ùˆ استراتژیک معاصر، تهران: سمت، ۱۳۷۳، ص Û±Û±Û¶[Û¸]ــ کمال‌الدین هادیان، سیاست خارجی آمریکا Ùˆ مناÙع ملی ایران، تهران: هادیان، ۱۳۷۶، ص Û±Û²Û¹[Û¹]ــ مارک. ج. گازیوروسکی، کودتای Û²Û¸ مرداد ۱۳۳۲، ترجمۀ غلامرضا نجاتی، تهران: شرکت انتشار، ص Û³Û´[Û±Û°]ــ همایون الهی، اهمیت استراتژیک ایران در جنگ جهانی دوم، تهران: نشر دانشگاهی، ۱۳۶۱، ص Û´Û¸[Û±Û±]ــ استÙÙ† آمبروز، روند سلطه‌گری (تاریخ سیاست خارجی امریکا از Û±Û¹Û³Û¸ تا Û±Û¹Û¸Û³)ØŒ ترجمۀ اØمد تابنده، تهران: چاپ‌بخش، ۱۳۵۶، ص Û¶Û¸[Û±Û²]ــ شاپور رواسانی، چپاول، جهان سوم چگونه غارت می‌شود، تهران: نشر شمع، Û±Û³Û¶Û·ØŒ ص Û±Û·Û´[Û±Û³]ــ مارک. ج. گازیوروسکی، همان، ص Û±Û´Û²[Û±Û´]ــ کاظم اتØاد، تاریخ مستشاران آمریکایی در ایران، تهران، ۱۳۲۸، ص Û±Û¸Û°[Û±Ûµ]ــ باری روبین، جنگ قدرت‌ها در ایران، ترجمة Ù…Øمود شرقی، تهران: آشتیانی، ۱۳۶۳، صص Û²Û¶ Ùˆ Û³Û¸[Û±Û¶]ــ میلیسپو یک بار در سال Û±Û¹Û²Û± به همین منظور به ایران آمد Ùˆ در سال Û±Û¹Û²Û· مجبور شد ایران را ترک کند Ùˆ بار دوم در سال Û±Û¹Û´Û³ وارد کشور شد Ùˆ در سال Û±Û¹Û´Ûµ به دنبال کارشکنی‌های طرÙداران انگلیس ناچار شد از ایران خارج شود.[Û±Û·]ــ نجاتی، همان، ص Û±ÛµÛ³[Û±Û¸]ــ مصطÙÛŒ علم، Ù†Ùت، قدرت Ùˆ اصول، ترجمۀ غلامØسین صالØیار، تهران: اطلاعات، ۱۳۷۱، ص Û³Û°Û¸[Û±Û¹]ــ استیÙÙ† آمبروز، همان، ص Û±ÛµÛ°[Û²Û°]ــ مصطÙÛŒ علم، همان، ص Û´Û³Û°[Û²Û±]ــ باری روبین، همان، ص Û·Û¸[Û²Û²]ــ غلامرضا نجاتی، جنبش ملی شدن صنعت Ù†Ùت ایران، Ú† دوم، تهران: شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۵، ص Û³Û²Û¸[Û²Û³]ــ «مروری بر مداخلات امریکا در ایران»، روزنامه سلام، Ø´ Û±ÛµÛ°Û± (Û²Û· مرداد Û±Û³ÛµÛ·).[Û²Û´]ــ مصطÙÛŒ علم، همان، ص Û´Û¶Û¶
منبع: نشريه زمانه