عمليات آژاكس
دÙتر مطالعات Ùˆ تدوين تاريخ ايران طي نقدي در ارتباط با اين كتاب مي‌نويسد:«عمليات آژاكس» عنواني است كه از سوي طراØان كودتاي 28 مرداد براي سلسله برنامه‌ريزيها Ùˆ اقدامات منتهي به اين واقعه تلخ انتخاب شد. نتيجه اين عمليات كه پس از سركوب شديد مردم به استقرار مجدد Øكومت وابسته Ùˆ استبدادي پهلوي انجاميد تضمين‌كننده مناÙع بيكران اقتصادي Ùˆ سياسي آمريكا Ùˆ انگليس در ايران طي يك دوره 25 ساله بود.هرچند در مورد نقش آمريكا Ùˆ انگليس در طراØÙŠ Ùˆ اجراي اين كودتاي سياه، جاي هيچ شك Ùˆ شبهه‌اي باقي نمانده Ùˆ از آن تاريخ تاكنون در اين باره بسيار سخن Ú¯Ùته شده است، اما اسناد انتشار ياÙته درباره اين واقعه توسط سيا در سال 2000 ميلادي، جزئيات بسياري را در اين باره بازگو كرده است. خوشبختانه گردآوري اين اسناد در كتاب «عمليات آژاكس» امكان مطالعه Ùˆ بررسی بهتر اين مقطع از تاريخ كشورمان را بخوبي Ùراهم آورده است.كتاب «عمليات آژاكس» شامل دو بخش كلي است؛ در بخش اول اسناد «سيا» درباره كودتاي 28 مرداد در پنج Ùصل تنظيم Ùˆ ارائه شده است. در Ùصل نخست Ø·Ø±Ø Ù…Ù‚Ø¯Ù…Ø§ØªÙŠ عمليات آژاكس، در Ùصل دوم Ø·Ø±Ø Ø§Ø¬Ø±Ø§ÙŠÙŠ اين عمليات Ùˆ در سومين Ùصل، گزارش «دونالد Ù†.ويلبر» را كه خود مستقيماً در برنامه‌ريزي Ùˆ اجراي اين Ø·Ø±Ø Ù…Ø´Ø§Ø±ÙƒØª داشته است مي‌خوانيم. اين گزارش در سال 1954Ù…. توسط وي نوشته Ùˆ به مقامات سيا ارائه شد تا ضمن ثبت تجربيات آمريكا در طراØÙŠ برنامه‌هاي كودتا، امكان بهره‌برداري از آنها در عمليات مشابه نيز Ùراهم آيد. در Ùصل چهارم Ùˆ پنجم از اين بخش نيز مي‌توان به ترتيب اسناد مربوط به طراØÙŠ بÙعد نظامي عمليات Ùˆ ارزيابي نظامي عمليات را مورد مطالعه قرار داد. در بخش دوم از اين كتاب تجزيه Ùˆ تØليلي از وقايع مربوط به كودتاي 28 مرداد با توجه به اسناد انتشار ياÙته از سوي سيا آمده است كه مي‌تواند روشنگر برخي از مسائل باشد. انتشار اسناد Ùˆ مدارك مربوط به طراØÙŠ Ùˆ اجراي عمليات آژاكس براي سرنگوني يك دولت قانوني Ùˆ مستقل Ùˆ جايگزيني آن با يك دولت دست‌نشانده، قبل از هر مسئله‌ ديگري، Øاكي از آن است كه آمريكا از اين كه به عنوان يك نظام مداخله‌جو در امور داخلي ديگران شناخته شود، هيچ اÙبايي ندارد Ùˆ Ú†Ù‡ بسا نماياندن چنين چهره‌اي از خود را در جهت پيشبرد Ùˆ تسريع برنامه‌ها Ùˆ پروژه‌هاي استعمارگرانه خويش به شمار مي‌آورد. در Øقيقت، انتشار اسناد Ùˆ مدارك مداخله آمريكا در امور كشورهاي مختلÙØŒ مي‌تواند به مرور زمان انجام چنين اقداماتي را توسط ايالات متØده نزد جوامع عادي جلوه دهد Ùˆ Øساسيتها را نسبت به آن كم كند. از سوي ديگر، در بطن انتشار اين اسناد، نوعي قدرت‌نمايي نيز نهÙته است Ùˆ پيامهاي پيدا Ùˆ پنهان بسياري را براي ديگران در بردارد. رد پاي اين موضوع را گذشته از اسناد رسمي سيا، در بسياري از Ùعاليتهاي تبليغاتي Ùˆ Ùرهنگي دستگاههاي وابسته به نظام امپرياليستي آمريكا از جمله هاليوود نيز مي‌توان مشاهده كرد. شايد بتوان چنين مدعي شد كه تاكنون بيشترين Ùˆ جذاب‌ترين Ùيلمهايي كه پرده از توطئه‌گريهاي دستگاه Øاكمه آمريكا در اقصي نقاط جهان برداشته Ùˆ Øتي گوشه‌هايي از جنايات Ùˆ سركوبگري در ØÙ‚ ملتهاي مظلوم را نيز به نمايش درآورده است، Ù…Øصول دستگاه عظيم Ùيلم‌سازي هاليوود بوده ‌است. هرچند كه ساخت Ùˆ نمايش اين Ùيلمها ظاهراً در جهت اÙشاي Øقايق پشت پرده Ùˆ آگاه‌سازي اÙكار عمومي است، اما يك نوع كاركرد Ùˆ تأثير بسيار عميق - Ùˆ البته پنهان - در بطن چنين Ù…Øصولاتي نهÙته است كه مناÙع آن به مراتب بيشتر از خسارات يا مضراتي است كه بازگو كردن بخشی از Øقايق مي‌تواند براي نظام سياسي آمريكا در برداشته باشد.البته در اين زمينه بايد توجه داشت كه در چارچوب Ùعاليتها Ùˆ اقدامات Ùوق، همواره خط قرمزهايي رعايت مي‌شوند. به عنوان نمونه، اگرچه اسناد مربوط به كودتاي 28 مرداد پس از گذشت Øدود 50 سال از آن واقعه انتشار مي‌يابند، اما همچنان اÙشاي اسامي برخي اشخاص Ùˆ مهره‌هاي خاص به مصلØت ديده نشده است. اين اقدام چند دليل مي‌تواند داشته باشد؛ نخست آن كه اØتمالاً اÙراد مزبور در جايگاه Ùˆ موقعيتي قرار داشته‌اند كه دستگاه اطلاعاتي آمريكا اÙشاي نام آنها را باعث به مخاطره اÙتادن روشها Ùˆ تكنيكهاي Ù†Ùوذ خود در لايه‌هاي مختل٠اداري Ùˆ نظامي Ùˆ Ùرهنگي ديگر كشورها مي‌داند. ديگر اين كه عدم اÙشاي نام برخي عوامل كاملاً پنهان در گذشته، باعث به وجود آمدن اين اطمينان خاطر در ميان عوامل كنوني آنها مي‌شود كه در چارچوب خارج شدن پاره‌اي از اسناد سازمان‌هاي اطلاعاتي آمريکا Ùˆ انگليس، هرگز نام Ùˆ نشان آنها اÙشا نخواهد شد Ùˆ مردم از ماهيت واقعی آنان اطلاعي نخواهند ياÙت. علت ديگر عدم اÙشاي نام عناصر مزبور- هرچند ممكن است اينك در قيد Øيات نباشند- جلوگيري از به خطر اÙتادن عوامل يا تشكيلاتي است كه Ú†Ù‡ بسا در ارتباط با آنها Ùˆ يا تØت Ù†Ùوذ Ùˆ رياست اين عده قرار داشته‌اند. نکته جالب ديگر اين Ú©Ù‡ سيا در مورد بعضی اÙراد تا آنجا اصل اختÙا را رعايت مي‌کرد Ú©Ù‡ Øتی در زمان انجام عمليات آژاکس اجازه شناسايی آنها را به متØد Ùˆ شريک خود يعنی انگلستان نيز نمي‌داد. به عنوان نمونه، در گزارش ويلبر تلاش سيا براي مخÙÙŠ Ù†Ú¯Ù‡ داشتن هويت دو تن از عوامل اصلي Ùˆ عمده خود در ايران از مأموران اينتليجنس سرويس بروشني بيان شده است: «از آنجا كه در جريان ملاقاتهاي ياد شده در نوامبر 1952 به اين نكته اشاره شده بود كه سيا دو عامل اصلي Ùˆ عمده در ايران دارد، لازم بود كه به جاي...... Ùˆ ...... دو Ù†Ùر به اين عنوان معرÙÙŠ شوند. اين كار صورت پذيرÙت Ùˆ يكي از عاملان پايگاه Ùˆ يك عامل Ùرعي به نام...... به سمت صاØبان اين دو منصب مهم معرÙÙŠ شدند. تا آنجا كه توانستيم مطلع شويم، برادران رشيديان Ùˆ هيچيك از عمال ديگر اينتليجنس سرويس در جريان اين عمليات به هويت Ùˆ نقش ..... Ùˆ ...... پي نبردند.» (ص48) اين مسئله نشان مي‌دهد كه اگرچه آمريكا وارد يك اتØاد همه جانبه با انگليس شده Ùˆ بخوبي از به سر آمدن دوران ابرقدرتي اين كشور آگاه است، اما با توجه به سابقه Ùˆ ريشه‌هاي عميق Ù†Ùوذ آن در ايران، بهتر آن مي‌ديد كه Øزم Ùˆ اØتياط را از دست نداده Ùˆ تمامي داشته‌هاي خود را عيان نسازد تا به اين ترتيب بتواند به Ù†ØÙˆ بهتر Ùˆ مؤثرتري، قضاياي جاري در ايران را تØت كنترل خود داشته باشد.در كنار اين مسئله، آمريكا از همان مراØÙ„ اوليه طراØÙŠ برنامه كودتا، پيش از ورود به Ùاز اجرايي، تدابيري در جهت تضمين مناÙع خود هنگام اجرا Ùˆ همچنين در دوران بعد از كودتا نيز مي‌انديشد Ùˆ تضمينهاي لازم را از استعمارگر پير مي‌گيريد: «برآورد كل هزينه‌ي مورد نياز براي تØقق اين طرØØŒ معادل دويست Ùˆ پنجاه Ùˆ هشت هزار دلار است كه يكصد Ùˆ چهل Ùˆ Ù‡Ùت هزار Ùˆ پانصد دلار آن را آمريكا Ùˆ يكصد Ùˆ سي Ùˆ Ù‡Ùت هزار Ùˆ پانصد دلار آن را انگليس تأمين خواهد كرد.»(ص17) اما مهمتر از اين مسئله، اصرار آمريكا بر اخذ تضمين كتبي از انگليس است تا در صورت پيروزي Ø·Ø±Ø ÙƒÙˆØ¯ØªØ§ØŒ سهم اين کشور از منابع Ù†Ùتي ايران Ù…ØÙوظ باشد: «وزارت امور خارجه‌ي آمريكا پيش از اعلام مواÙقت بايد درباره‌ي دو نكته‌ي مهم اطمينان Øاصل مي‌كرد: نخست آن كه آيا دولت ايالات متØده مي‌تواند كمكهاي مالي را به دولت جانشين مصدق بكند تا اين دولت استقرار يابد Ùˆ يك تواÙÙ‚ نامه‌ي Ù†Ùتي امضا نمايد... دوم گرÙتن تعهد كتبي از دولت انگليس بود مبني بر دستيابي به يك تواÙق‌نامه Ù†Ùتي مبني بر Øسن نيت Ùˆ رعايت انصا٠نسبت به دولت جانشين در ايران...».(ص38) بر اين اساس مشخص مي‌شود كه آمريكا نگرانيهاي جدي در اين باره داشته است كه پس از صر٠هزينه در عمليات آژاکس Ùˆ موÙقيت آن، دولت انگليس مانع از برقراري روابط گسترده کاخ سÙيد با دولت كودتا در ايران شود Ùˆ ضمناً به گونه‌اي منابع Ù†Ùتي ايران را در انØصار خود بگيرد كه ديگر سهمي از آن براي ايالات متØده باقي نماند.اشاره ويلبر در گزارش خود به اين نكته، بخوبي اهدا٠اصلي اين دو كشور را از دست يازيدن به چنين اقدامي آشكار مي‌سازد Ùˆ بر ادعاهاي Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯Ù‡ از سوي آنها مبني بر تلاش برای ØÙظ استقلال ايران Ùˆ نجات آن از Ú†Ù†Ú¯ كمونيسم، خط بطلان مي‌كشد: «از نظر هر دو دولت در زمان Øاضر Ù†Ùت در درجه‌ي دوم اهميت قرار دارد؛ زيرا مسئله اصلي، تصميم هر دو دولت براي ØÙظ استقلال ايران است. هر دو دولت در زمان Øاضر مصمم‌اند كه به ايران كمك كنند تا خود را از سقوط در دامان شوروي ØÙظ كند.»(ص20)به اين ترتيب Â«Ø·Ø±Ø Ø¢Ú˜Ø§ÙƒØ³Â» را بايد نقطه عطÙÙŠ در شكل‌گيري روابط استراتژيك Ùˆ ديرپاي آمريكا Ùˆ انگليس به شمار آورد؛ چرا كه اين Ø·Ø±Ø Ø¨Ù‡ صورت يك نمونه Ùˆ الگوي پايدار در اين زمينه درآمد. براساس اين الگو آمريكا Ùˆ انگليس با هماهنگ ساختن دستگاههاي اطلاعاتي، تبليغاتي Ùˆ سياسي خود در مورد موضوعات مختل٠بين‌المللي، طرØهاي بسياري را از آن زمان به بعد به مرØله اجرا گذارده Ùˆ سپس مناÙع اقتصادي Øاصله را بين خود تقسيم كرده‌اند.در بررسی Ù…Øتوايي اسناد انتشار ياÙته سيا Ùˆ بويژه گزارش ويلبر (كه بخش اعظم اين اسناد را تشكيل مي‌دهد) نكات بسياري را مي‌توان مورد تأمل قرار داد Ùˆ نگاهي Ù…Øققانه Ùˆ موشكاÙانه به ماجراي كودتاي 28 مرداد 1332Ø®. انداخت. در اين زمينه نخستين مسئله‌اي كه جلب توجه مي‌كند، ضع٠شخصيت Ù…Øمدرضا پهلوي است. طراØان عمليات توجه خاصي به اين نكته دارند؛ چرا كه در Ø·Ø±Ø Ù…Ø²Ø¨ÙˆØ±ØŒ «شاه» نقش ويژه‌اي را برعهده دارد Ùˆ چنانچه به دليل ترس يا تزلزل اراده، با آنها همراهي نكند، امكان موÙقيت Ø·Ø±Ø Ø¨Ø´Ø¯Øª كاهش مي‌يابد؛ بنابراين از نظر طراØان كودتا، اولين Ùˆ مهمترين گام در اجراي اين طرØØŒ از بين بردن ترس Ùˆ ÙˆØشت Ù…Øمدرضا از «انگليس» بود: «در مرØله‌ي اول بايد شاه را درباره‌ي هد٠مشترك انگيس Ùˆ آمريكا متقاعد ساخت Ùˆ ترس وي را از توطئه‌ي بريتانيا برضد خود او از بين برد.»(ص11) در واقع Ù…Øمدرضا با توجه به تجربة آوردن Ùˆ بردن پدرش توسط انگليسي‌ها، از اين مسئله بشدت نگران بود كه Ø·Ø±Ø Ù…Ø²Ø¨ÙˆØ±ØŒ توطئه‌اي عليه خود وي باشد. بي‌ترديد چنانچه انگليس به تنهايي قصد اجراي اين Ø·Ø±Ø Ø±Ø§ داشت، Ù…Øمدرضا به دليل همين ترس ريشه‌دار خود از سياستمداران انگليسي، به هيچ وجه Øاضر به ايÙاي نقش در Ø·Ø±Ø Ù…ÙˆØ±Ø¯ نظر آنها نمي‌شد Ùˆ لذا بايد Ú¯Ùت آنچه توانست به ØÙ„ اين مسئله بپردازد، مشاركت آمريكا در Ø·Ø±Ø Ù…Ø²Ø¨ÙˆØ± بود. در همين جا بايد اين نكته را متذكر شد كه اگرچه Ù…Øمدرضا پهلوي Ùˆ دكتر Ù…Øمد مصدق در اين مقطع به دو نيروي مقابل يكديگر بدل شده بودند، اما در يك مسئله با يكديگر نقطه نظر كاملاً مشتركي داشتند Ùˆ آن خوشبيني به آمريكا بود، اما اين خوشبيني مشترك، دو نتيجه كاملاً متÙاوت براي آنها به بار آورد؛ براي يكي ادامه يك سلطنت وابسته Ùˆ سركوبگر Ùˆ براي ديگري سقوط Ùˆ Øبس Ùˆ تبعيد مادام‌العمر.اما برخلا٠شاه، اشر٠خواهر دوقلوي وي جسور Ùˆ بي‌پروا بود Ùˆ لذا از تمامي ظرÙيتهاي شخصيتي وي براي به ثمر رساندن كودتا استÙاده شد. دقيقاً به خاطر نقشي كه وي در اين برهه از زمان ايÙا كرد، در طول سالهاي بعد توانست به صورت يكي از عناصر بسيار پرنÙوذ دربار درآيد؛ به طوري كه Øتي Ù…Øمدرضا نيز به خود اجازه نمي‌داد تا كوچكترين دخالتي در عملكردهاي Ù…Ùسده‌انگيزش در زمينه‌هاي اقتصادي، اخلاقي Ùˆ Øتي سياسي بكند: «شاه براي ايÙاي نقش خود به آمادگي ويژ‌ه‌اي نياز دارد. طبيعي است انساني كه از هر سو با ترديد Ùˆ ترس اØاطه شده، براي آن كه بتواند وظيÙه‌ي خود را به انجام رساند بايد تشويق شود... ما براي شاهدخت اشر٠خواهر دوقلوي قدرتمند Ùˆ مكّار شاه، به عنوان Ùردي كه مي‌تواند شاه را براي ايÙاي نقش خود تشويق كند، اهميت ويژه‌اي قائل هستيم... نقش شاه بايد در سه مرØله اجرا شود. اشر٠وي را در اجراي هر مرØله به طور كامل آماده خواهد ساخت. اولين گام، متقاعد ساختن شاه به اين موضوع است كه آمريكا Ùˆ انگليس هدÙÙŠ مشترك در ايران دارند. همزمان بايد ترس شاه را از «دست مخÙÙŠ انگليسي در ايران» برطر٠ساخت. در مرØله دوم بايد آنچه را كه آينده به ارمغان خواهد آورد براي وي ØªÙˆØ¶ÙŠØ Ø¯Ø§Ø¯. مرØله‌ي سوم گرÙتن تضمين خاصي از اوست.»(ص19)به اين ترتيب، اين اشر٠است كه با يك مساÙرت بسيار كوتاه Ùˆ چند روزه به ايران- كه Øتي در ابتدا با نارضايتي شديد Ù…Øمدرضا به دليل ترس از عواقب اين مساÙرت مواجه مي‌شود- اقداماتي بسيار اساسي صورت مي‌دهد Ùˆ راه را براي اجراي كودتا هموار مي‌سازد: «اشر٠در تاريخ بيست Ùˆ پنجم ژوئيه به صورت يك مساÙر عادي با هواپيما وارد تهران شد. همان‌گونه كه انتظار مي‌رÙت بازگشت غيرمجاز وي طوÙاني واقعي برپا كرد، چرا كه اشر٠نه از خود شاه اجازه‌ي بازگشت خواسته بود Ùˆ نه از دولت مصدق Ùˆ هر دو از اين بابت خشمگين بودند. شاه از ديدار با وي خودداري كرد Ùˆ نيز نامه‌اي را كه از طر٠اشر٠نوشته شده Ùˆ از طريق... رئيس خدمه‌ي (كاخ) شاه براي او Ùرستاده بود، نپذيرÙت... نامه‌ي مزبور Øاكي از آن بود كه ژنرال آمريكايي شوارتسك٠در مأموريتي مشابه با آنچه كه اشر٠به سبب آن به ايران آمده بود، براي ديدار با شاه عازم ايران خواهد شد. شاه از اين خبر استقبال كرد Ùˆ شامگاه بيست Ùˆ نهم ژوئيه خواهرش را به Øضور پذيرÙت. جلسه‌ي ديدار با ناآرامي Ùˆ جنجال آغاز شد اما با آشتي طرÙين خاتمه ياÙت. اشر٠روز بعد با هواپيما به اروپا بازگشت.»(ص61)اما علي‌رغم اين ملاقات Ùˆ همچنين ملاقاتهاي ديگر با اسدالله رشيديان (عامل اصلي اينتليجنس سرويس در ايران) Ùˆ ژنرال شوارتسك٠آمريكايي- كه Ù…Øمدرضا به او خوشبين بود Ùˆ اطمينان داشت - شاه همچنان قادر به Ùائق آمدن بر ترس Ùˆ جبن ذاتي خود نبود Ùˆ لذا از امضاي برگه‌هاي عزل مصدق از نخست‌وزيري Ùˆ انتصاب زاهدي به اين مقام به دليل تبعاتي كه در صورت مقاومت مصدق در قبال اين مسئله متوجه وي مي‌شد، امتناع مي‌ورزيد. سرانجام Ù…Øمدرضا زماني Øاضر به اين كار شد كه با تهديد جدي كرميت روزولت مبنی بر ترك ايران مواجه شد، هرچند در اين زمان نيز ترك پايتخت Ùˆ عزيمت به رامسر، جزو شروط وي براي امضا برگه‌هاي مزبور بود: «شاه بار ديگر تأكيد كرد كه هرچند با اجراي عمليات مواÙقت كرده ولي هيچ برگه‌اي را امضا نخواهد كرد... رشيديان پيغامي به اين مضمون از طر٠روزولت به شاه منتقل كرد كه اگر شاه تا چند روز آينده اقدامي نكند، روزولت ايران را با تنÙر Ùˆ انزجار ترك خواهد كرد. شاه در پايان جلسه Ùˆ در جمع Øضار اعلام كرد كه برگه‌ها را امضا Ùˆ با زاهدي نيز ملاقات مي‌كند Ùˆ سپس عازم رامسر در ساØÙ„ درياي خزر خواهد شد... تصميم گرÙتند شاه دو Ùرمان را امضا كند كه يكي از آنها بركناري مصدق Ùˆ ديگري انتصاب زاهدي به نخست‌وزيري بود.» (ص70) بروشني پيداست كه قبول امضاي اين دو Ùرمان نيز مبنايي جز ترس Ùˆ واهمه نداشته است؛ چرا كه از نظر شاه، رÙتن روزولت از ايران به معناي تنها ماندن او با انگليسي‌ها بود Ùˆ اين چيزي بود كه Ù…Øمدرضا را بشدت در خو٠و هراس Ùرو مي‌برد. براي درك بهتر اين مسئله، كاÙÙŠ است به ملاقات شاه با ژنرال شوارتسك٠توجه شود: «شوارتسك٠يك ديدار Ùˆ Ú¯Ùت‌وگوي طولاني با شاه داشت. شاه از اين رو ژنرال را به سالن بزرگ رقص كاخ هدايت كرد Ùˆ يك ميز كوچك را دقيقاً به وسط اين سالن كشيد Ùˆ آن‌گاه هر دو پشت همان ميز نشستند Ùˆ مذاكرات خود را آغاز كردند.» (ص65) به اين ترتيب معلوم است كه شخص اول كشور Øتي اطمينان نداشت در دÙتر كار خود از زير نظارت Ùˆ جاسوسي انگليسي‌هاي توطئه‌گر در امان باشد،لذا مكاني غيرمتعار٠را براي اين مذاكرات بسيار مهم برگزيد. به هر Øال، آن‌گونه كه مي‌دانيم، Ù…Øمدرضا بلاÙاصله پس از شكست مرØله نخست كودتا، رامسر را به مقصد بغداد ترك كرد Ùˆ از آنجا نيز به ايتاليا رÙت تا Ùاصله خود را از كشور به Øدي برساند كه خطري متوجه وي نباشد. بديهي است آمريكا Ùˆ انگليس با شناختي كه پيش از اين از Ù…Øمدرضا داشتند Ùˆ با تكميل شناخت Ùˆ اطلاعات خود درباره شخصيت وي در طول اين ماجرا، از تأمين Øداكثر مناÙع خود در ايران اطمينان خاطر كامل ياÙته Ùˆ در طول 25 سال بعدي بيشترين بهره را از اين موقعيت بردند.نكته ديگري كه در Ø·Ø±Ø Ø¢Ú˜Ø§ÙƒØ³ Ùˆ اسناد انتشار ياÙته آن جلب توجه مي‌كند، همه جانبه‌نگري آمريكا Ùˆ انگليس در Ùراهم آوردن كليه ابزارها Ùˆ امكانات لازم به منظور موÙقيت كودتاست. به عنوان نمونه در اين طرØØŒ تنها نيروهاي غرب‌زده يا لائيك يا داراي وابستگيهاي سياسي به غرب Ù…Ø·Ù…Ø Ù†Ø¸Ø± نيستند، بلكه به كارگيري توان تمامي شخصيتهاي Ù…Ø·Ø±Ø Ø³ÙŠØ§Ø³ÙŠØŒ مذهبي Ùˆ اجتماعي از طريق Ùريب يا تطميع آنها، به صورتي جدي مورد توجه قرار مي‌گيرد. اين رويه تا آنجا دامن گستر مي‌شود كه گذشته از شخصيتهاي مذهبي معمولي، براي شخصيت عظيم‌الشأني همچون Øضرت آيت‌الله العظمي بروجردي نيز دام Ùريبي تدارك ديده مي‌شود: «بايد سخنان رهبران مذهبي در مخالÙت با مصدق انتشار يابند Ùˆ در صورت لزوم، تظاهرات سياسي زير لواي مذهب سازماندهي شود تا موقعيت شاه تقويت گردد Ùˆ بعد از اجراي كودتا از طريق راديو Ùˆ مساجد اطمينان داده شود كه دولت جديد به اصول مذهبي پاي‌بند خواهد بود. در اين چارچوب به روØاني برجسته، بروجردي ‌[آيت‌الله العظمي بروجردي، مرجع تقليد] پست وزير مشاور در امور مذهبي پيشنهاد مي‌شود Ùˆ يا مأمور اجراي اصول اجرا نشده‌ي قانون اساسي درباره‌ي تطبيق مصوبات مجلس با دين، توسط پنج ملا [رهبر مذهبي] خواهد شد.»(ص14)به موازات اين مسئله، اقدامات گسترده ديگري در دستور كار طراØان كودتا براي هرچه بيشتر برانگيختن نگراني Ùˆ اضطراب شخصيت‌هاي مذهبي Ùˆ عموم جامعه نسبت به خطر كمونيسم Ùˆ Øاكميت ياÙتن آن بر كشور Ùˆ ريشه‌كني دين Ùˆ مذهب در اين سرزمين، قرار مي‌گيرد. اين مسئله به صراØت در گزارش ويلبر به چشم مي‌خورد: «عوامل سيا براي ترساندن Ùˆ مضطرب ساختن رهبران مذهبي در تهران متوسل به تبليغات سياه شدند Ùˆ تØت نام Øزب توده اعلام كردند كه اگر رهبران مذهبي با مصدق مخالÙت كنند با مجازات سختي روبرو خواهند شد. تهديدهاي تلÙني به اسم Øزب توده صورت گرÙت Ùˆ يكي از چندين Ø·Ø±Ø Ø¨Ù…Ø¨â€ŒÚ¯Ø°Ø§Ø±ÙŠ منازل رهبران مذهبي نيز اجرا شد»(ص70)اين دو نمونه عملكرد بخوبي نشان مي‌دهد كه در توطئه‌هاي استعماري عليه ايران، هيچ بخشي از جامعه مورد غÙلت قرار نمي‌گيرد Ùˆ از برجسته‌ترين شخصيتهاي مذهبي Ùˆ معتقدترين لايه‌هاي اجتماعي تا وابسته‌ترين اØزاب Ùˆ گروههاي سياسي Ùˆ دورترين اشخاص Ùˆ اقشار از دين Ùˆ اعتقادات مذهبي، همگي مد نظر قرار مي‌گيرند تا به گونه‌اي مطلوب در اين چارچوب، مورد بهره برداری قرار گيرند.در كنار آن، بهره‌گيري از ابزارهاي رسانه‌اي كه از قدرت Ùˆ كارآيي بالايي در شكل‌دهي به ذهنيت جامعه برخوردارند، اهميتي ويژه مي‌يابد. اين مسئله در اسناد انتشار ياÙته توسط سيا، كاملاً چشمگير است Ùˆ بي‌ترديد بايد Ú¯Ùت بدون برنامه‌ريزي براي در اختيار گرÙتن اين ابزار، هيچ شانسي براي پيروزي Ø·Ø±Ø ÙƒÙˆØ¯ØªØ§ وجود نداشت. در اين راستا، از چاپ كاريكاتور تا درج يادداشتها Ùˆ مقالات Ùˆ گزارشهاي جهت‌دار، در دستور كار قرار مي‌گيرد Ùˆ البته نتايج دلخواه را نيز به بار مي‌آورد، اما گذشته از اين‌گونه بهره‌برداريها از مطبوعات كه بيشتر متعارÙ‌ بود، نوع ديگري از رسانه‌ها بهره‌برداري شد كه شايد بتوان تØت عنوان «كاركردهاي عملياتي» اين رسانه‌ها نام گذاري كرد. نخستين مورد از اين نمونه نقشي است كه راديو بي‌بي‌سي براي اطمينان بخشي به شاه در اين مورد كه اسدالله رشيديان نماينده رسمي اينتليجنس سرويس در تهران است Ùˆ سخنان او به منزله موضع رسمي دولت انگلستان، ايÙا كرد: «در اول ماه اوت، دو روز پس از آن كه اشر٠از ايران خارج شد Ùˆ شاه پيام پخش شده از بي‌بي‌سي را كه منظور از پخش آن مطمئن كردن شاه درباه‌ي اين نكته بود كه اسدالله رشيديان سخنگوي رسمي دولت انگلستان است) شنيده بود...»(ص65)دومين «كاركرد عملياتي» رسانه‌اي از سوي عوامل يك روزنامه خارجي كه در داخل كشور Ùعال بودند، بلاÙاصله پس از شكست مرØله اول كودتا مشاهده مي‌شود كه تأثير اساسي در پيشبرد مرØله دوم كودتا دارد: «نخستين جايي كه به Ùرمان شاه درباره انتصاب زاهدي اشاره شده بود، صÙØات داخلي روزنامه پرتيراژ «كيهان» بود... دو خبرنگار روزنامه‌ي نيويورك تايمز در ساعت يازده ØµØ¨Ø Ø¨Ù‡ شميران رÙتند تا با زاهدي ديدار نمايند... اردشير زاهدي به خبرنگاران نسخه‌ي اصلي Ùرمان سلطنتي را درباره‌ي انتصاب پدرش به نخست‌وزيري نشان داد Ùˆ نهايتاً رونوشت‌هايي از اين Ùرمان را در اختيار آنان گذاشت.»(ص78)Ùˆ در نهايت انتشار برنامه‌ريزي شده Ùرمان سلطنتي در چندين روزنامه در ØµØ¨Ø Ø±ÙˆØ² 28 مرداد، نقش مهمي در Øركت دسته‌هاي طرÙدار شاه در برخي خيابانهاي تهران Ùˆ سرانجام به ثمر رسيدن كودتا عليه دولت دكتر مصدق ايÙا مي‌‌كند: «... اÙرادي كه سØرگاه روز نوزدهم [اوت] از خانه بيرون آمده بودند با متن تايپ يا كپي شده‌ي Ùرمان مزبور در روزنامه‌هاي «ستاره‌ي اسلام»، «جوانان»، «آرام»، «مردآسيا»، «ملت ما» Ùˆ روزنامه Ùرانسوي زبان «ژورنال تهران» روبه‌رو شدند... اندكي بعد در بامداد همان روز نخستين نسخ از هزاران روزنامه ديواركوب كه Øاوي رونوشتي از Ùرمان (سلطنتي) Ùˆ متن بيانيه‌ي زاهدي بودند در خيابان‌ها پديدار شدند... تا ساعت نه بامداد گروههاي طرÙدار شاه در Øال تجمع در منطقه‌ي بازار بودند... آنان Ùقط نيازمند رهبري Ùˆ هدايت بودند»(صص91-90)به هر Øال، شكي نيست كه در Ø·Ø±Ø Ù…Ø´ØªØ±Ùƒ آمريكا Ùˆ انگليس براي تثبيت دوباره سلطه خود بر ايران در 28 مرداد 1332 Ùˆ به يغما بردن منابع آن، دقت بايسته‌اي صورت گرÙته بود تا از تمامي ابزار Ùˆ روشها به Ù†ØÙˆ مطلوب بهره‌برداري به عمل آيد، اما علي‌رغم تمامي تمهيدات Ùˆ تدابير، اين عمليات در گام نخستين خود با شكست سنگيني مواجه مي‌شود: «در سÙارت آمريكا، پرسنل پايگاه سيا ساعت‌هاي پر اضطرابي را سپري كردند. جيپ ارتشي كه مجهز به دستگاه بي‌سيم بود از نيروها خواست كه به علت شكست عمليات به مقرهاي خود بازگردند.»(ص75) Øتي برخي از عوامل كودتاچي در صدد پناهندگي به سÙارتخانه‌هاي خارجي برآمدند: «سرهنگ... به پايگاه آمد Ùˆ Ú¯Ùت اوضاع وخيم است Ùˆ وي قصد رÙتن به سÙارت Ùˆ پناهندگي دارد.»(ص76) در همين Øال دستور خارج شدن كرميت روزولت- Ùرمانده عمليات كودتا- از ايران نيز صادر مي‌شود: «بعدازظهر، پيامي به پايگاه ارسال شد مبني بر اين كه روزولت به منظور ØÙظ جان خود بايد هرچه سريعتر ايران را ترك كند Ùˆ سپس به دليل بدشانسي پيش آمده ابراز تأس٠شده بود»(ص85) Ùˆ نهايتاً اين كه دستور لغو عمليات نيز صادر شد: «بر ستاد Ùˆ رؤسا Ùˆ كاركنان آن، روزي آكنده از اÙسردگي Ùˆ نااميدي گذشت. به هنگام ظهر شماري از اÙراد مشغول تنظيم پيش‌نويس پيامي بودند كه لغو عمليات را اعلام مي‌كرد. پيام مزبور كه سرانجام در شبانگاه همان روز ارسال شد، بر موضع Ù…Øتاطانه‌ي وزارت امور خارجه‌ي آمريكا، موضع انگلستان Ùˆ موضع ستاد مبتني بود كه به ترتيب اعلام كردند: عمليات آزموده شده Ùˆ با شكست مواجه گرديد- لازم است در اين باره كه نمي‌توانيم مبارزه را ادامه دهيم، ابراز تأس٠نماييم- با توجه به اين كه از سوي روزولت Ùˆ هندرسن توصيه‌هاي شايان توجهي در مخالÙت با اين تصميم به عمل نيامده، عمليات بر ضد مصدق مي‌بايد متوق٠شود.»(ص90)بنابراين اگرچه در Ø·Ø±Ø ÙƒÙˆØ¯ØªØ§ØŒ پيش‌بيني‌هايي نيز مبني بر دخالت تيپ‌هاي مستقر در كرمانشاه Ùˆ اصÙهان در Øمايت از كودتاچيان در صورت شكست، شده بود، اما با توجه به عمق شكست Ùˆ نااميدي طراØان كودتا Ùˆ سرانجام صدور دستور توق٠عمليات از سوي مقامات عاليه آمريكايي Ùˆ انگليسي، چنانچه عملكردهاي مدبرانه‌تري از سوي نيروهاي مقابل كودتا صورت مي‌گرÙت، امكان آن كه تاريخ كشور ما به گونه‌اي ديگر رقم بخورد، چندان بعيد نبود.در اين زمينه قبل از هرچيز، توجه به تصميمات Ùˆ عملكردهاي دكتر مصدق در اين برهه Øساس، ضرورت دارد. همان‌گونه كه پيش از اين ذكر شد، وي با نگاه خوشبينانه‌اي كه به آمريكا داشت، آن دولت را به مثابه تكيه‌گاهي در مقابل انگليس مورد Ù„Øاظ قرار مي‌داد Ùˆ در آن مقطع هرگز تصور نمي‌كرد كه آمريكا، خود عامل اصلي اين توطئه بزرگ باشد. دكتر مصدق سالها بعد در خاطرات خويش، به نقل از روزنامه «Ùيگارو» 20 سپتامبر 1955 از تشكيل جلسه‌اي در يكي از پايگاههاي آلپ سوئيس كه طي آن تصميماتي براي سرنگوني وي گرÙته شده است، ياد مي‌كند Ùˆ تواÙÙ‚ آمريكا را براي Øضور در اين نقشه به بهاي درياÙت سهمي از Ù†Ùت ايران مورد تأكيد قرار مي‌دهد.(خاطرات Ùˆ تألمات مصدق، انتشارات علمي، ص 194) تاريخي كه در اين مقاله Ùيگارو براي جلسه مزبور قيد شده 20 مردادماه 1332ØŒ يعني تنها چند روز قبل از انجام كودتاست، Øال آن كه طبق گزارش ويلبر، آمريكا از اواخر سال 1331 پي‌ريزي طرØÙŠ را براي به سقوط كشاندن دولت دكتر مصدق آغاز كرد: «زماني كه مشخص شد بقاي دولت مصدق در قدرت، مناÙع آمريكا را تأمين نمي‌كند Ùˆ اين موضوع را وزير امور خارجه آمريكا در مارس 1953 به سازمان سيا اطلاع داد، سيا اقدام به تهيه‌ي پيش‌نويس طرØÙŠ كرد كه اهدا٠ياد شده را با اجراي عمليات مخÙÙŠ Ù…Øقق مي‌ساخت Ùˆ سقوط دولت مصدق را امكان‌پذير مي‌نمود.» (ص36) به اين ترتيب بي‌توجهي به اين مسئله باعث مي‌شد تا آمريكا از آزادي عمل نسبتاً خوبي در اجراي Ø·Ø±Ø Ù…ÙˆØ±Ø¯ نظر خود برخوردار باشد. از سوي ديگر مماشات دكتر مصدق با Øزب توده زمينه‌هاي Øضور گسترده Ùˆ Ùعال اين Øزب را در صØنه سياسي كشور Ùراهم آورده بود Ùˆ اين اتÙاقاً همان چيزي بود كه طراØان كودتا بشدت مشتاق آن بودند. در اين زمينه بويژه عملكردهاي طرÙداران اين Øزب در Ùاصله روزهاي 25 الي 27 مرداد ماه، بهترين زمينه را براي اجراي مرØله دوم كودتا Ùراهم ساخت. Ø·Ø±Ø Ø´Ø¹Ø§Ø± «جمهوري دمكراتيك» كه كاملاً الگوبرداري شده از Øكومتهاي وابسته اروپاي شرقي Ùˆ تØت سلطه اتØاد جماهير شوروي بود، از جمله بزرگترين خطاهاي Øزب توده در اين مقطع زماني به شمار مي‌آيد، چرا كه دقيقاً تصوير يكي از اعضاي بلوك كمونيسم را در اذهان قاطبه مردم Ùˆ رجال سياسي Ùˆ مذهبي، ØÙƒ مي‌كرد. اين در Øالي بود كه دستهاي پنهان كودتاچيان با به صØنه آوردن اÙرادي تØت عنوان توده‌اي Ùˆ Øمله به اماكن مختلÙØŒ به رعب Ùˆ ÙˆØشت مردم از قدرت‌گيري Øزب توده در كشور دامن زدند: «عصر آن روز... دسته‌هايي را با نام Ùˆ با ظاهر توده‌اي‌ها در خيابان‌ها به راه انداخته بود. اين دسته‌ها دستور گرÙته بودند كه هرگاه ممكن شود در خيابان‌هاي لاله‌زار Ùˆ اميريه، شيشه‌هاي مغازه‌ها را شكسته Ùˆ آنها را غارت كنند Ùˆ كاملاً چنين وانمود كنند كه اين اقدامات Ùˆ عمليات از سوي Øزب توده است.»(ص89) همچنين پايين كشيدن مجسمه‌هاي پهلوي اول Ùˆ دوم، هرچند بظاهر يك عمل انقلابي مي‌نمود، اما در آن مقطع زماني Ùˆ با توجه به شرايط ذهني جامعه، در اÙكار عمومي به نوعي تغييرات اساسي در نظام Øكومتي كشور Ùˆ سوق ياÙتن آن به سمت بلوك كمونيستي تعبير شد Ùˆ طبعاً باعث نگرانيهايي گرديد. البته ناگÙته نماند Ú©Ù‡ بنا به اظهارات دكتر كريم سنجابي، در ماجرای پايين كشيده شدن مجسمه‌ها، دكتر مصدق خود كاملاً دخيل بود: «ايشان دستوري به من دادند كه برويد Ùˆ با اØزاب صØبت بكنيد Ùˆ مجسمه‌ها را پايين بياوريد. بنده به Øزب ايران رÙتم. به آقاي خليل ملكي تلÙÙ† كردم كه او آمد. به Øزب مردم ايران Ùˆ پان ايرانيست‌ها Ùˆ بعضي از بازاري‌ها تلÙÙ† كردم كه آنها هم آمدند Ùˆ عده‌اي را براي اجراي آن امر Ùرستادم... ولي بايد انصا٠بدهم كه خليل ملكي Ú¯Ùت: اين كار درستي نيست. خود من هم شب به مصدق Ú¯Ùتم كه اين كار درستي نبود.» (خاطرات سياسي دكتر كريم سنجابي، انتشارات صداي معاصر، صص 159-158) در كنار اين قضيه، مقالات Ùˆ سخنرانيهاي بسيار تند مرØوم دكتر Øسين Ùاطمي را كه طي آنها Øتي شاه تهديد به دار زدن شده بود(ص83) نيز نبايد از نظر دور داشت.اما نكته مهم ديگر، بي‌دقتي Ùˆ Øتي سهل‌انگاري دكتر مصدق در چينش نيروها Ùˆ مسئولان قواي نظامي Ùˆ انتظامي است كه طبعاً در Ù†Øوه مقابله با كودتا Ùˆ سركوب عوامل اصلي آن نقش بسزايي داشت. البته وضعيت بسيار دشوار آن مقطع را براي دكتر مصدق نبايد از نظر دور داشت. اين يك واقعيت بود كه در آن زمان امراي ارتش بيش از آن كه نسبت به نخست‌وزير اØساس وظيÙÙ‡ كنند، خود را در مقابل شاه، مسئول مي‌دانستند، البته اين اØساس مسئوليت تنها زماني به منصه ظهور مي‌رسيد كه از پشتيباني Ùˆ Øمايت آمريكا Ùˆ انگليس اطمينان خاطر مي‌ياÙتند. دكتر مصدق در ØªØ´Ø±ÙŠØ ÙˆØ¶Ø¹ÙŠØª خود در آن شرايط مسائلي را در خاطرات خود بيان داشته كه قابل تأمل است: «من قوه‌اي در اختيار نداشتم كه در ظر٠دو روز بتوانم اخلالگران را تعقيب كنم. اگر قواي انتظامي در اختيار من بود چرا روز Ù†ÙÙ‡ اسÙند رئيس ستاد ارتش دست از كار كشيد Ùˆ تا پنج بعدازظهر كه من او را از ستاد ارتش خواستم در كاخ سلطنتي به سر مي‌برد، چرا ساعت يك بعد از نص٠شب 25 مرداد كه عده‌اي از سعد‌آباد با تانك Ùˆ اÙراد Ù…Ø³Ù„Ø Ø¨Ø±Ø§ÙŠ دستگيري من Ùˆ همكارانم Øركت نمودند Ùˆ از همه جا گذشتند Ùرمانداري طهران ممانعت ننمود Ùˆ Øتي يك گزارش هم در اين باب به من نداده بود. من با دستگاهي كار مي‌كردم كه زير Ù†Ùوذ استعمار بود. پس از چند تغيير Ùˆ تبديل، سرتيپ اÙشار طوس را در رأس اداره كل شهرباني گذاردم شايد اصلاØاتي بكند. او را از بين بردند Ùˆ با آن همه بيانات Ùˆ اقاريري كه متهمين به قتل او در نوار ضبط صوت نمودند، همگي بدون استثناء در دادگاه نظامي تبرئه شدند Ùˆ پرونده قتل او كه با آن طرز Ùجيع از بين رÙته بود، مختوم گرديد.»(خاطرات Ùˆ تألمات مصدق، انتشارات علمي، صص 272-271)مسلماً اين اظهارات دكتر مصدق را بايد به عنوان بخشي از واقعيات آن زمان پذيرÙت Ùˆ به شرايطي كه وي ناچار از Ùعاليت در آن بود، توجه كاÙÙŠ نمود، اما اينها تمام واقعيت نيستند. به عنوان نمونه، در مورد برخورد با عوامل Øزب توده كه عملكرد آنها در روزهاي پاياني عمر دولت دكتر مصدق، زمينه بسيار مناسبي را براي اجراي Ø·Ø±Ø Ø¹Ù…Ù„ÙŠØ§ØªÙŠ كودتا Ùراهم ساخت، مسلماً چنانچه اراده رئيس دولت بر ممانعت از Øضور آنها در خيابان قرار مي‌گرÙت، مي‌توانست بسيار زودتر از شامگاه روز 27 مرداد- كه نگرانيها در جامعه به Øد بسيار بالايي رسيده بود- دستور آن را صادر كند Ùˆ طبعاً همان‌گونه كه نيروي انتظامي در روز 27 مرداد توانست به وظيÙÙ‡ خود در اين زمينه عمل كند، چنانچه پيش از آن چنين دستوري را درياÙت مي‌داشت قادر به جلوگيري از عملكرد توده‌ايهای واقعي Ùˆ همچنين توده‌ايهاي ساختگي بود.در مورد نيروهای نظامي Ùˆ انتظامي نيز Ù†Øوه عملكرد دكتر مصدق، بر وخامت وضعيت دÙاعي دولت در آن شرايط بسيار Øساس Ùˆ بØراني اÙزود. دكتر كريم سنجابي كه از نزديكترين ياران مصدق در آن برهه به شمار مي‌آيد Ùˆ با Øضور در منزل ايشان شاهد بسياري از وقايع بوده است، در مورد انتصاب سرتيپ دÙتري– يكي از عوامل كودتا- به رياست كل شهرباني كشور توسط مصدق نكات ارزنده‌اي را بيان مي‌دارد. به Ú¯Ùته ايشان پس از شكست مرØله نخست كودتا، تيمسار رياØÙŠ رئيس ستاد مشترك ارتش طي يك تماس تلÙني با دكتر مصدق، ايشان را از «آلوده بودن» برادرزاده خود يعني سرتيپ دÙتري در اين ماجرا مطلع مي‌سازد Ùˆ خواستار صدور اجازه بازداشت وي مي‌شود. اما دكتر مصدق به جاي ناديده گرÙتن پيوندهاي خانوادگي Ùˆ ابراز قاطعيت در اين امر، طي يك تصميم كاملاً تعجب‌آور، روز بعد از آن سرتيپ دÙتري را به رياست كل شهرباني كشور Ú©Ù‡ از جمله Øساسترين مسئوليتها در آن شرايط ويژه به شمار مي‌آمد، مي‌گمارد: «Ùردا ØµØ¨Ø ÙƒÙ‡ من نزد مصدق رÙتم توي پله‌ها به همين تيمسار دÙتری برخوردم. ديدم گريه مي‌كند. Ú¯Ùتم چرا گريه مي‌كني؟ Ú¯Ùت: من جگرم مي‌سوزد. عموي من مورد تهديد قرار گرÙته Ùˆ Øالا مي‌خواهند مرا دستگير بكنند. من رÙتم به مصدق Ú¯Ùتم كه تيمسار دÙتري در راهرو ايستاده Ùˆ گريه مي‌كند. Ú¯Ùت: بگو بياد تو... به نظرم 27 مرداد بود. Ú¯Ùت: بگو بيايد تو. با او وارد اتاق شديم مصدق بلاÙاصله به او Ú¯Ùت: Ú†Ù‡ خبر است عموجان؟ برو شهرباني را تØويل بگير. به رياØÙŠ هم تلÙÙ† كرد Ùˆ Ú¯Ùت: آقاي رياØÙŠ شهرباني تØويل سرتيپ دÙتري است.» (خاطرات سياسي دكتر كريم سنجابي، انتشارات صداي معاصر، ص 159)به هر Øال، كتاب «عمليات آژاكس» با در پيش رو قراردادن اسناد Ùˆ گزارشهاي مربوط به كودتاي ننگين 28 مرداد بار ديگر زمينه‌اي را براي تÙكر Ùˆ تامل در تاريخ كشورمان مي‌گشايد؛ اما نكته بسيار مهم درباره اين كتاب آن است كه با توجه به شرايطي كه هم‌اكنون به Ù„Øاظ بين‌المللي Ùˆ داخلي در آن به سر مي‌بريم، مطالعه «عمليات آژاكس» بيش از آن كه براي ما به مثابه نگاهي به گذشته باشد، بايد به موضوعي براي تأمل Ùˆ تدبر در وضعيت كنوني تبديل شود؛ چرا كه درسها Ùˆ عبرتهاي Ùراواني براي ما كه همچنان در معرض توطئه‌گريهاي دشمنان ديرينه خود قرار داريم، در بردارد.
منبع: پورتال نور