آقای دکتر بØØ« را از اینجا شروع کنیم، اهمیت Øیاتی ایران برای امریکا در دوره جنگ سرد. همان‌طور Ú©Ù‡ می‌دانید، روابط ایران Ùˆ امریکا در دوران نخست‌وزیری دکتر مصدق، به شدت تØت‌تاثیر مناقشه Ù†Ùتی ایران Ùˆ انگلیس بود اما به نظر می‌رسد، او تØلیل نادرستی از جایگاه ایران در سیاست خارجی امریکا در دوران جنگ سرد داشته Ùˆ روابط عمیق امریکا Ùˆ انگلستان را به درستی درک نکرده است. منتقدان مصدق می‌گویند همین رویکرد موجب شد تا او در سال‌های Û±Û³Û³Û°-Û±Û³Û³Û² برای مقابله با مشکلات سیاسی Ùˆ اقتصادی ایران، بیش ‌از اندازه به امریکا خوش‌بین باشد Ùˆ به Øمایت اقتصادی امریکا بیش از Øمایت سیاسی آن دل ببندد Ùˆ تصور می‌کرده به پشتوانه کمک‌های امریکا خواهد توانست سرانجام بر مشکلات اقتصادی ناشی از کاهش درآمدهای Ù†Ùتی Ùایق آید. آیا واقعا مصدق به Øمایت‌های اقتصادی امریکا دل‌خوش کرده بود؟
پایان جنگ جهانی دوم Ùˆ ظهور جنگ سرد، سبب شد Ú©Ù‡ دو بلوک شرق Ùˆ غرب پدید آیند Ùˆ در برابر یکدیگر صÙ‌آرایی کنند. در عین Øال امریکا Ú©Ù‡ برعکس پاره‌ای از کشورهای اروپای غربی مستعمره نداشت، هم به دلایل ارزش‌های خود Ùˆ هم برای جلوگیری از Ù†Ùوذ کمونیسم بر آن بود Ú©Ù‡ استعمار سنتی هرچه زود‌تر پایان یابد تا کشورهای مستعمره Ùˆ نیمه مستعمره بتوانند استقلال خود را بازیابند. در یک چنین جو بین‌المللی‌ای، مصدق امیدوار بود Ú©Ù‡ بتواند، اگر نه با Ù†Ùوذ، دست‌کم با میانجیگری امریکا به قول خودش بساط بزرگ‌ترین امپراتوری جهان را از ایران برچیند Ùˆ از قضا چنانکه خود او در دادگاه نظامی Ú¯Ùت، موÙÙ‚ نیز شد زیرا Ú©Ù‡ پس از کودتای Û²Û¸ مرداد، انگلستان هرگز قدرت Ùˆ Ù†Ùوذ سابق خود را در ایران به دست نیاورد. امریکا نیز در ابتدا روی خوش نشان داد، چون از قدرت Ùˆ Ù†Ùوذ Øزب توده خبر داشت Ùˆ Øاضر بود از یک آلترناتیو دموکراتیک برای جلوگیری از آن Øزب استÙاده کند به ویژه آنکه آلترناتیو مصدق از پشتیبانی عموم مردم نیز برخوردار بود. به این دلیل بود Ú©Ù‡ امریکا هم مانع از آن شد Ú©Ù‡ بعد از خلع ید انگلستان در آبادان لشگر پیاده کرده Ùˆ هم در جلسه شورای امنیت Ú©Ù‡ به درخواست انگلیس برای توبیخ ایران تشکیل شده بود با پشتیبانی خود، ایران را پیروز کند.
آیا این درست است Ú©Ù‡ مصدق به اهمیت جنگ کره، بØران برلین Ùˆ دیگر بØران‌های جهانی برای امریکا بی‌توجه بوده Ùˆ نمی‌دانسته تا Ú†Ù‡ ‌اندازه سیاست خارجی امریکا تØت‌تاثیر مبارزه با کمونیسم Ùˆ اÙزایش Ù†Ùوذ شوروی در جهان قرار دارد؟
Ù…Øاصره برلین پیش از نخست‌وزیر شدن مصدق پایان یاÙته بود ولی جنگ کره Ú©Ù‡ چند ماه پیش از نخست‌وزیر شدن مصدق آغاز شده بود، تقریبا تا Û²Û¸ مرداد ادامه یاÙت. یعنی می‌خواهم بگویم ما درباره یک پدیده یک یا دو روزه Øر٠نمی‌زنیم بلکه داریم درباره یک دوره تقریبا دو سال Ùˆ نیمه‌ای Øر٠می‌زنیم.
بر اساس مدارک، به نظر می‌رسد دولت مصدق گمان می‌کرده Ú©Ù‡ امریکایی‌ها از ترس سلطه کمونیسم بر ایران، Øمایت از او را بر مناسبات دوستانه با انگلیس ØªØ±Ø¬ÛŒØ Ø®ÙˆØ§Ù‡Ù†Ø¯ داد اما واقعیت‌های تاریخی می‌گویند، هم خطر کمونیسم در ایران به آن Øد Ú©Ù‡ مصدق تصور می‌کرده نبود Ùˆ هم‌ اهمیت استراتژیک هم‌پیمانی با انگلیس برای امریکا، بیشتر از هر چیز دیگری بود. شما در این باره Ú†Ù‡ Ùکر می‌کنید؟ آیا اساسا این نقد Ú©Ù‡ می‌گوید مصدق در این‌باره Ùریب خورده را می‌پذیرید یا خیر؟ به نظر شما آیا مصدق می‌کوشید با توان یک نیروی استعماری به نام ایالات متØده، نیروی استعماری بزرگی چون بریتانیا را دÙع کند؟
البته امریکا Ùˆ انگلیس در پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) هم‌پیمان بودند ولی این دلیل نمی‌شد Ú©Ù‡ در همه امور، هم‌عقیده باشند Ùˆ در عمل هم نبودند. در اوایل Ùˆ اواسط کار، امریکا نه می‌خواست ایران با Ø®Ùت Ùˆ خواری از انگلیس شکست بخورد نه انگلیس با Ø®Ùت Ùˆ خواری از ایران شکست بخورد. این درست است Ú©Ù‡ امریکا به خطر کمونیسم خیلی اهمیت می‌داد، اما درست به آن دلیل (Ùˆ نیز به دلیل مخالÙت خود با استعمارگری سنتی) ØªØ±Ø¬ÛŒØ Ù…ÛŒâ€ŒØ¯Ø§Ø¯ Ú©Ù‡ دموکراسی در ایران پایدار شود Ùˆ بر اثر آن Øزب توده، Ùرصت Ùˆ زمینه برای در دست گرÙتن قدرت را از دست بدهد.
آیا این‌ها عواملی بودند Ú©Ù‡ می‌توانستند موÙقیت نهضت ملی را تضمین کنند؟
دو عامل اساسی برای موÙقیت مصدق Ùˆ نهضت ملی وجود داشت، یکی اینکه دعوای Ù†Ùت را به بهترین طریق ممکن ØÙ„ کند. اولین Ùرصت برای این کار نسبتا خیلی زود پیش آمد Ùˆ آن پیشنهاد بانک جهانی برای میانجیگری بود. به این معنا Ú©Ù‡ به جای تØریم Ù†Ùت ایران، بانک جهانی عملیات صنعت Ù†Ùت جنوب را به دست بگیرد، Ù†Ùت ایران را صادر کند، بخشی از درآمد را به ایران بدهد، بخشی را به انگلیس Ùˆ بخشی را برای تقسیم نهایی بین آنان ذخیره کند. دوره این میانجیگری Ùقط دو سال بود Ú©Ù‡ در ضمن آن، ایران Ùˆ انگلیس می‌توانستند در شرایط آرام Ùˆ از طریق مذاکره اختلا٠خود را ØÙ„ کنند. انگلیس چاره‌ای جز پذیرÙتن این پیشنهاد نداشت چون امریکا پشت آن بود، اما ایران به این گمان Ú©Ù‡ مردم خواهند Ú¯Ùت، دولت تسلیم استعمارگران شده است آن را نپذیرÙت، در Øالی Ú©Ù‡ خود مصدق معتقد بود Ú©Ù‡ Ù†Ùس پیشنهاد خوب است.
یعنی از دست رÙتن موقعیت ایده‌آل برای برون‌رÙت از بØران...
نتیجه این شد Ú©Ù‡ شرکت‌های بزرگ Ù†Ùتی جهان (معرو٠به Ù‡Ùت خواهران) Ù†Ùت ایران را تØریم کردند Ùˆ دولت Ù€ ناگزیر Ù€ با سیاست اقتصاد بدون Ù†Ùت، مشکل دیگری بر مشکلات داخلی Ùˆ خارجی خود اÙزود.
اما دلیل دوم را Ù†Ú¯Ùتید...
بله Ú¯Ùتم دو عامل اساسی برای پیروزی مصدق Ùˆ نهضت ملی وجود داشت. عامل اول ØÙ„ مساله Ù†Ùت بود Ùˆ عامل دوم ایجاد امنیت داخلی. باید با اجرای قانون جلو هرج Ùˆ مرج، دسیسه Ùˆ توطئه Ù€ Ú†Ù‡ از جانب Øزب توده Ùˆ Ú†Ù‡ از جانب راستگرایان Ùˆ Ù…ØاÙظه‌کاران Ù€ گرÙته می‌شد تا هم مردم اØساس آرامش Ùˆ امنیت کنند Ùˆ هم غربی‌ها بدانند Ú©Ù‡ نه Øزب توده می‌تواند دولت مصدق را براندازد نه خود آنها می‌توانند با سازمان دادن راستگرایان ضد او کودتا کنند.
یعنی شرایط کودتا از این رهگذر بود که به وجود آمد؟
وقتی هیچ یک از این دو عامل به دست نیامد، انگلیس طبعا هنوز به دنبال مناÙع خود بود Ùˆ با نشان دادن هرج Ùˆ مرج Ùˆ لجام‌گسیختگی در ایران، چندین ماه پیش از کودتا، سیا Ùˆ بخشی از وزارت خارجه امریکا را قانع کرد Ú©Ù‡ ادامه وضع در ایران منجر به سقوط مصدق Ùˆ روی کار آمدن Øزب توده می‌شود. در آن زمان بود Ú©Ù‡ اولین نقشه‌های کودتا ریخته شد. با این وص٠تا ترومن رییس‌جمهور بود، یعنی تا ژانویه ۱۹۵۳، دولت امریکا تصمیم به دنبال کردن آن نقشه‌ها نگرÙته بود.
پس نامه هشدار‌آمیز مصدق به آیزنهاور کار را خراب کرد...
وقتی مصدق در نامه‌اش به آیزنهاور هشدار داد Ú©Ù‡ عدم پشتیبانی مالی امریکا ممکن است سبب پیروزی کمونیسم در ایران شود Ù€ بر خلا٠انتظار خود Ù€ Øجت را بر امریکا تمام کرد Ú©Ù‡ باید مصدق را به دست راستگرایان براندازند.
یعنی امریکایی‌ها مطمئن نشده بودند Ú©Ù‡ مصدق نمی‌تواند Ùضای داخلی را آرام کند؟
بله، دولت جمهوری‌خواه امریکا بالاخره به این نتیجه رسید.
آقای دکتر به نظر شما اساسا اتخاذ موضوع بی‌طرÙÛŒ در جنگ سرد توسط ایران نبود Ú©Ù‡ کشور را در ورطه بازی‌های استعماری ابرقدرت‌های بلوک غرب قرار داد؟
سیاست خارجی بی‌طرÙÛŒ مثبت یا استقلال از دو بلوک به خودی ‌خود، کوچکترین تاثیری در تغییر سیاست امریکا Ùˆ اقدام به کودتای Û²Û¸ مرداد نداشت. آن زمان هم Ú©Ù‡ نظر امریکا نسبتا مثبت بود ایران از سیاست بی‌طرÙÛŒ مثبت پیروی می‌کرد. گذشته از این در‌‌ همان زمان هند، پاکستان، سیلان، برمه Ùˆ یوگسلاوی نیز از همین سیاست پیروی می‌کردند.
اگر از همین رهگذر تاریخی به ماجرای تسخیر سÙارت امریکا در تهران برسیم، به نظر شما باید این تسخیر را چگونه تÙسیر کرد؟ دانشجویانی Ú©Ù‡ خود را دانشجویان پیرو خط امام نامیدند Ùˆ سÙارت امریکا در تهران را Û´Û´Û´ روز در تصر٠خود داشتند، چگونه شرایط بین‌المللی را ارزیابی می‌کردند؟ آیا می‌توان ارزیابی‌های آنان در سال ÛµÛ¸ را Ù€ به گونه‌ای Ú©Ù‡ گویی در‌‌ همان دوره تاریخی هستیم Ù€ نقد کرد؟
گروگان‌گیری در‌‌ همان زمان و‌‌ همان شرایط کمترین لزومی نداشت. دانشجویان پیرو خط امام می‌گÙتند Ú©Ù‡ امریکا باید شاه را کت بسته به ایران بÙرستد تا آنها گروگان‌ها را آزاد کنند. اولا شاه، گروگان نبود بلکه پناهنده Ùˆ بیمار بود Ùˆ ثانیا او هیچ وجهه مهم قانونی‌ای در امریکا نداشت، در Øالی Ú©Ù‡ گروگان‌گیری هم قوانین ایران Ùˆ هم قوانین بین‌المللی را بی‌اعتبار کرده بود. منظور اصلی از گروگان‌گیری، رادیکال کردن اوضاع داخلی ایران ضد آزادی Ùˆ دموکراسی، برپا کردن جنجال ضدامریکایی‌گری Ùˆ از جمله پایین آوردن دولت مهندس بازرگان (یا به زعم همه چپ‌ها Ùˆ انقلابی‌ها، دوست امپریالیسم امریکا) بود. اما Ùراموش نشود Ú©Ù‡ این کار در هدÙ‌های کوتاه مدت خود توÙیق یاÙت: هم عموم ایرانیان را در سراسر ایران Ùˆ جهان به هیجان آورد، چنانکه Øتی نویسندگان Ùˆ روشنÙکران در پشتیبانی از آن طومار امضا کردند، هم سبب استعÙای دولت بازرگان شد Ùˆ هم مردم را برای رأی دادن به قانون اساسی Ùˆ مجلس اول بسیج کرد.