مأموريت «آيرونسايد» در ايران
«آيرونسايد» كيست؟ «سرادموند آيرونسايد» جوان‌ترين سرلشگر انگليسي تا آن زمان در ارتش بريتانيا بود. وي كه در 1880 ميلادي متولد شد در 39 سالگي بالاترين رتبه شواليه‌گري خود را در ارتش بدست آورد. نخستين مأموريت مهم او نظارت بر عقب نشيني نيروهاي بريتانيائي از لشكركشي ناÙرجام به «آرخانگلسك» پس از انقلاب بلشويكي روسيه بود. عقب‌نشيني سربازان انگليسي Ùˆ يوناني در آسياي صغير (تركيه) در تابستان 1920 نيز زيرنظر او انجام گرÙت. آيرونسايد از شهريور 1299 تا ارديبهشت 1300 مامور خدمت در ايران Ùˆ هدايت كودتاي رضاخان پهلوي بود. پس از اين مرØله كه موضوع مقاله‌ Øاضر است وي به رياست دانشكده اÙسري انگلستان منصوب شد (26 Ù€ 1922) Ùˆ تا درجه ارتشبدي ارتقاء مقام ياÙت Ùˆ در 1940 رئيس كل ستاد ارتش بريتانيا گرديد. «وينستون چرچيل» در همان سال او را بازنشسته Ùˆ عضو مجلس اعيان انگلستان كرد. آيرونسايد خاطرات خود را در طول دوران خدمت در دÙتر يادداشت روزانه‌اي مي‌نوشت كه بعدها پسرش آن را منتشر كرد. وي در 1959 در 79 سالگي درگذشت. «آيرونسايد» باني كودتاي رضاخان در تابستان 1299 بلشويكها در تعقيب نيروهاي مخال٠و همچنين انگليسي‌هائي كه از اين نيروها Øمايت مي‌كردند، بار ديگر وارد رشت Ùˆ انزلي شدند Ùˆ نيروهاي انگليسي مستقر در اين دو منطقه را تارومار كردند. اين Øادثه ضربه سختي به روØيه نيروهاي انگليسي وارد كرد. به همين دليل در مهرماه همان سال دولت انگلستان يك ژنرال خود به نام «آيرونسايد» را مامور كرد تا ضمن ورود به تهران نيروهاي انگليسي را سامان تازه‌اي بخشيده يك Øكومت قدرتمند طرÙدار انگلستان را در تهران به روي كار آورد. وظيÙÙ‡ اين اÙسر انگليسي اين بود كه با تقويت روØيه از دست رÙته سربازان انگليسي مانع از پيشروي مجدد روسها شود Ùˆ نگذارد آنان از ناØيه منجيل جلوتر بيايند. «آيرونسايد» پس از انتصاب به اين سمت تلاش‌هاي خود را آغاز كرد . هم او بود كه به دستور «لردكرزن» وزير خارجه وقت انگلستان Ùˆ همراهي «نورمن» سÙير آن كشور در تهران نقشه كودتاي رضاخان را به اجرا در‌آورد. آيرونسايد در شهريور 1299 از بغداد به قزوين آمد تا Ùرماندهي قواي نظامي انگليس مستقر در شمال ايران را برعهده بگيرد. در آن زمان «استاروسلسكي» Ùرمانده قزاق‌ها به دليل توÙيق در دÙع انقلابيون نهضت جنگل در شمال ايران توانسته بود Ù…Øبوبيتي نزد شاه كسب كند به طوري كه وقتي وارد رشت شده بود، شاه لقب «سردار» به او بخشيد. اين Ù…Øبوبيت طبعا مانع تشكيل يك ارتش ايراني تØت نظارت آيرونسايد بود. به همين دليل اولين كار آيرونسايد Ùˆ نورمن اين بود كه اØمد شاه قاجار را وادار كردند Ùرمانده روسي نيروهاي قزاق را بركنار كرده، يك Ùرمانده ايراني به جاي او بگمارد. شاه سردار همايون را به Ùرماندهي نيروهاي قزاق منصوب كرد Ùˆ آيرونسايد هم يكي از اÙسران خود Ù€ به نام سرهنگ «هنري اسمايت» را به اداره امور نيروهاي قزاق Ùˆ سرپرستي امور مالي آن گماشت1 آيرونسايد در 11 آبان 1299 به اردوگاه قزاق‌ها رÙت Ùˆ درباره اÙسران ايراني تØقيقاتي به عمل آورد. وي در يادداشتهاي خود چنين نوشت: «... رضاخان بدون شك يكي از بهترين اÙسران است Ùˆ اسمايت توصيه مي‌‌كند كه رضاخان عملاً رئيس اين دسته باشد Ùˆ تØت نظر Ùرمانده سياسي كه از تهران تعيين شده، عمل كند ...» 2آيرونسايد پس از بازديد ديگري از نيروهاي قزاق در 24 دي 1299 چنين مي‌نويسد: «من به ديدار قزاقان ايراني رÙته آنان را از نظر گذراندم. اسمايت سر Ùˆ ساماني به وضعشان داده است. مواجب اينها مرتباً پرداخت شده است Ùˆ اكنون اين اÙراد لباس Ùˆ مسكن دارند ... Ùرمانده كنوني قزاقان (سردار همايون) موجود Øقير Ùˆ بي‌بو Ùˆ خاصيتي است Ùˆ Ø±ÙˆØ Ùˆ روان واقعي اين گروه سرهنگ رضاخان است، يعني همان مردي كه قبلاً بسيار به او علاقمند شده بودم. اسمايت مي‌گويد مردي نيكوست Ùˆ من به اسمايت Ú¯Ùته‌ام كه به سردار همايون مرخصي بدهد تا به سركشي املاك خود برود.» 3آيرونسايد در جاي ديگري از همين يادداشت پس از شرØÙŠ در ستايش از رضاخان مي‌نويسد: «شخصاً عقيده دارم يك ديكتاتوري نظامي گرÙتاريهاي ما را در ايران برطر٠خواهد كرد Ùˆ ما را قادر خواهد ساخت بي‌هيچ دردسري اين كشور را ترك گوئيم»4با كنار زدن سردار همايون، رضاخان عملاً در مقام Ùرماندهي نيروهاي قزاق قرار گرÙت Ùˆ روابطش با آيرونسايد Ùˆ اسمايت روز به روز نزديكتر شد. دولت لندن براي انجام كودتائي كه نقشه آن را كشيده بود به دو چهره سياسي Ùˆ نظامي نياز داشت. انگليسي‌ها پس از بررسي‌هاي لازم، سيدضياءالدين طباطبائي را به عنوان چهره سياسي Ùˆ رضاخان را به عنوان چهره نظامي موردنظر خود برگزيدند. كودتاي سوم اسÙند 1299 با نقشه ژنرال آيرونسايد Ùˆ با اراده اين دو به اجرا گذارده شد. سيدضياء مسئول پيشبرد كودتا از نظر سياسي Ùˆ رضاخان عامل نظامي آن بود. روز 10 بهمن 1299 ژنرال آيرونسايد در ملاقات با رضاخان، Øمايت خود Ùˆ دولت انگليس از قدرت گرÙتن وي را در تهران اعلام كرد. در اين ديدار رضاخان تواÙÙ‚ كرد كه پس از ÙØªØ ØªÙ‡Ø±Ø§Ù† توسط نيروهاي قزاق، مقام نخست‌وزيري به سيد ضياء‌الدين سپرده شود Ùˆ براي اينكه رضاخان اطمينان بايد كه در تصر٠تهران مشكلي وجود نخواهد داشت، ژنرال انگليسي به او اعلام كرد كه اØمدشاه در جريان اين اقدام قرار داد Ùˆ «نورمن» سÙير انگلستان مشكلات اØتمالي را ØÙ„ خواهد كرد. آيرونسايد روز 23 بهمن يعني 10 روز قبل از وقوع كودتا، نقشه كامل آن را در اختيار رضاخان قرار داد Ùˆ از خواست كه شديداً رÙتار نظاميان عامل كودتا (قزاق‌ها) را تØت‌نظر داشته باشد تا اقدامي خلا٠برنامه كودتا انجام ندهند. او راجع به اين ديدار چنين نوشته است: «من با رضاخان مصاØبه كرده‌ام Ùˆ سركردگي قزاقان ايراني را به طور قطعي به او سپرده‌ام. او مردي واقعي Ùˆ رك‌ترين مردي است كه تاكنون ديده‌ام. به او Ú¯Ùته‌ام كه قصد دارم بتدريج او را از قيد تسلط خود رها سازم ... در Øضور اسمايت صØبت Ù…Ùصلي با رضا داشتم Ùˆ هنگاميكه مواÙقت كردم او را به Øال خود رها سازم دو نكته را برايش روشن ساختم. 1Ù€ هنگامي‌ كه از هم جدا مي‌شويم نبايد بكوشد مرا از پشت هد٠قرار دهد Ùˆ اگر چنين كند اين كار به نابوديش منجر خواهد شد. 2Ù€ شاه تØت هيچ شرايطي نبايد بر كنار شود ... رضا با چرب زباني قول داد Ùˆ من Ùˆ او دست يكديگر را Ùشرديم. 5 آيرونسايد يك Ù‡Ùته قبل از وقوع كودتا يعني روز 27 بهمن 1299 به تهران آمد تا «نورمن» وزير مختار انگلستان را در جريان كودتاي قريب‌الوقوع خود قرار دهد. نورمن از شنيدن خبر انتخاب رضاخان به Ùرماندهي نظامي كودتا، ÙˆØشت كرد. 6 او اعتقاد داشت رضاخان با روØيه‌اي كه دارد، قبل از هر چيز ØŒ به Ùكر پائين كشيدن اØمد شاه از تخت سلطنت خواهد اÙتاد ولي «آيرون سايد» به وي اطمينان داد كه چنين واقعه‌اي رخ نخواهد داد. 7«آيرونسايد» در يادداشتهاي مربوط به 29 بهمن Ù€ 4 روز قبل از كودتا Ù€ ØªØµØ±ÙŠØ ÙƒØ±Ø¯ « براي ما كودتا از هر چيز ديگر مناسب‌تر است. 8 وي در كتاب خاطرات خود Ú¯Ùته است: «تصور مي‌كنم همه قبول دارند كه من كودتا را مهيا كرده‌ام. دقيقاً مي‌توان Ú¯Ùت كه من كودتا كردم» Ù¾ÛŒ نوشت‌ها: 1Ù€ Ùشار انگليسي‌ها براي بركناري Ùرمانده روسي قزاق‌ها در ايران به Øدي براي مشيرالدوله رئيس‌الوزرا غيرقابل تØمل بود كه وقتي نتوانست مانع تسليم شدن شاه در برابر آيرونسايد شود، از مقام خود استعÙا داد Ùˆ شاه سپهدار رشتي را به عنوان رئيس‌الوزرا جانشين وي ساخت Ù€ 7 آبان 1299 2Ù€ Ùرهنگ جديد سياسي Ù€ Ù…Øمد مهرداد Ù€ انتشارات Ù‡Ùته صÙØÙ‡ 259 3Ù€ Ùرهنگ جديد سياسي، همان 4Ù€ خاطرات سري آيرونسايد Ù€ به نقل از : سيد ضياءالدين طباطبائي به روايت اسناد ساواك، مركز بررسي اسناد تاريخي، ص 19. 5Ù€ Ùرهنگ جديد سياسي Ù€ همان 6Ù€ رضاشاه از تولد تا سلطنت Ù€ دكتر رضا نيازمندي Ù€ صÙØÙ‡ 422 7Ù€ رضاشاه از تولد تا سلطنت، همان 8Ù€ خاطرات سري آيرونسايد، همان. 9Ù€ دولت Ùˆ Øكومت در ايران Ù€ دكتر شاپور رواساني Ù€ صÙØÙ‡ 115.
منبع: پورتال نور