الÙ- جلوگیری از توسعه طلبی شوروی Ùˆ Ù…Øدود نمودن Øوزه Ù†Ùوذ آن:
تا پیش از اوج گیری قیام ملت مسلمان ایران، همانطور Ú©Ù‡ در Ùصل اول نیز اشاره شد، کشور ایران از دیدگاه غرب، به عنوان Øلقه ای از زنجیر دÙاعی گسترده غرب در مقابل Ù†Ùوذ کمونیسم Ù…Øسوب Ù…ÛŒ شد Ùˆ وظیÙÙ‡ اتصال پیمان «ناتو» را به پیمان «سیتو» برعهده داشت.
این زنجیره ÛŒ دÙاعی از اروپای غربی Ùˆ شمال مدیترانه شروع Ùˆ در کنار هم به منتهی الیه Ø¬Ù†Ø§Ø Ø´Ø±Ù‚ÛŒ ناتو در ترکیه ختم Ù…ÛŒ شد. سپس از طریق ایران Ùˆ پاسکتان به جنوب شرقی آسیا متصل Ù…ÛŒ گشت.
ارتÙاعات البرز Ùˆ زاگرس، با ارتشی Ú©Ù‡ غرب آن را آموزش داده Ùˆ مجهز کرده بود، به عنوان بخشی از سپر دÙاعی در مقابل اهدا٠شوروی نسبت به خلیج Ùارس Ùˆ منابع عظیم آن Ù…Øسوب Ù…ÛŒ شد.1
در یکی از اسناد بدست آمده از سÙارت آمریکا به طبقه بندی «سری»، چنین آمده است:
«مناÙع اساسی ما در منطقه عبارتند از:«ثبات، Ù…Øدودکردن Ù†Ùوذ شوروی Ùˆ در عین Øال اجتناب از رویارویی با اتØاد شوروی، Ùˆ داشتن دسترسی به Ù†Ùت Ùˆ گاز خلیج Ùارس.» در ادامه ÛŒ این متن دوباره تأکید Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡:
«در خلیج Ùارس، ما Ù…ÛŒ خواهیم در عین Øالی Ú©Ù‡ از دسترس خود به منطقه Ùˆ Ù†Ùت آن ØÙاظت Ù…ÛŒ کنیم، Ù†Ùوذ شوروی Ùˆ کشورهای اÙراطی عرب را مهار کنیم.»2
«ریچارد کاتم»کارشناس سابق مسایل ایران در وزارت امور خارجه آمریکا، نیز خط مشی خاورمیانه ای آمریکا Ø·ÛŒ چهار دهه جنگ سرد را، برای تØقیق سه هد٠عمده یعنی مقابله با تهدید شوروی، ادامه جریان Ù†Ùت از منطقه، Ùˆ تأمین امنیت اسراییل Ù…ÛŒ داند.»3
در یک گزارش«سری» دیگر وزارت امور خارجه آمریکا به تاریخ دوم ژانویه 1977 نیز چنین آمده است:
«مناÙع دو جانبه برای جلوگیری از Ù†Ùوذ Ùˆ قدرت شوروی به خصوص در خاورمیانه، موضوعی است Ú©Ù‡ به عنوان اساس روابط ما با ایران باقی مانده است.»4
در سند دیگری، «ØÙظ یک ایران با ثبات مستقل غیر کمونیست Ùˆ همکار، Ú©Ù‡ نیرو Ùˆ اراده کاÙÛŒ برای ایستادگی در مقابل تجاوزگری اØتمالی شوروی اعم از مستقیم Ùˆ غیرمستقیم را دارد»،5 به عنوان یکی از علایق اصلی ایالات متØده ذکر شده است.
Ùˆ بالاخره آن که، در یک سند «سری» دیگر سÙارت آمریکا، «انجام اقدامات ضروری Ùˆ در Øیطه قدرت ایران، به منظور خنثی سازی Ùعالیت های پنهانی شوروی در ایران، Ùˆ ممانعت از گسترش شوروی به سمت خلیج Ùارس»،6 جزو اهدا٠ایالات متØده آمریکا ذکر شده است. Ùˆ آنچه به روشنی در تمامی سیاست های تدوین شده از سوی تئوریسین های سیاسی آمریکا به عنوان نقش ایران در کمربند امنیتی ابرقدرت غرب، در برابر توسعه طلبی ابر قدرت شرق، در نظر گرÙته شده، چیزی نبوده Ú©Ù‡ آن را پنهان نمایند Ùˆ به ÙˆØ¶ÙˆØ Ø¯Ø± ادبیات سیاسی قبل از انقلاب اسلامی ایران به چشم Ù…ÛŒ خورد.
ب- ایران به عنوان ستون اصلی دکترین نیکسون جهت ØÙظ ثبات منطقه خلیج Ùارس Ùˆ ادامه صدور Ù†Ùت به غرب:
تا اوایل دهه ÛŒ1970ØŒ ایران به یکی از دو «ستونی» تبدیل شده بود Ú©Ù‡ سیاست آمریکا در خاورمیانه متکی بر آنها بود. پس از Ùراخوانده شدن نیروهای انگلیسی از «شرق سوئز» در سال1968(1347)ØŒ ایالات متØده تصمیم گرÙت شاه را مأمور پرکردن «خلاء استراتژیک ای کند Ú©Ù‡ اقدام انگلیس در خلیج Ùارس Ùˆ مناطق مجاور بوجود آورده بود. به همین منظور، ایران به عمده ترین دریاÙت کننده تجهیزات نظامی آمریکا تبدیل شد Ùˆ انبوهی از تجار Ùˆ خانواده ها Ùˆ کارخانجات آمریکایی در ایران مستقر شدند. هد٠آمریکا این بود Ú©Ù‡ ایران را با روی نظامی منطقه کند تا اطمینان خاطر یابد Ú©Ù‡ ثبات منطقه Ùˆ مناÙع آمریکا ØÙظ خواهد شد.7
در دوران رژیم شاه، ایران از نظر منابع نیروی انسانی Ùˆ از نظر توانایی های Ú©Ù…ÛŒ Ùˆ Ú©ÛŒÙÛŒ به مراتب بهتر Ùˆ بالاتر از سعودی ها بود Ùˆ این کشور Ù…ÛŒ توانست به عنوان ستون اصلی Ùˆ در چارچوب نظام امنیتی آمریکا در منطقه، بر اساس دکترین نیکسون عمل کند. یعنی مأموریت ØÙظ Ùˆ استقرار اوضاع در منطقه خلیج Ùارس، به منظور تضمین ادامه صدور Ù†Ùت به جهان غرب را به نیابت از آمریکا بر عهده گیرد.8 در یکی از اسناد بدست آمده از سÙارت آمریکا چنین آمده:
« در خلیج Ùارس، ما Ù…ÛŒ خواهیم در عین Øالی Ú©Ù‡ از دسترسی خود به منطقه Ùˆ Ù†Ùت آن ØÙاظت Ù…ÛŒ کنیم، Ù†Ùوذ شوروی Ùˆ کشورهای اÙراطی عرب را مهار کنیم. ما همکاری منطقه ای برای امنیت را به سرکردگی ایران Ùˆ عربستان سعودی ترغیب Ù…ÛŒ کنیم Ùˆ تجهیزات Ùˆ خدمات دÙاعی را به مقادیر زیاد به کشورهای دوست Ù…ÛŒ Ùروشیم.»9
در ادامه گزارش آمده: «داشتن دسترسی به Ù†Ùت Ùˆ گاز خلیج Ùارس جزو مناÙع اساسی ما در منطقه است.»10
لازم به یادآوری است Ú©Ù‡ کمپانی های Ù†Ùتی آمریکا سهم عظیمی از تولیدات Ù†Ùتی ایران را پس از آنکه سازمان «سیا» به Ù…Øمدرضا پهلوی در رسیدن به قدرت در سال1332 Ú©Ù…Ú© کرد، به خود اختصاص دادند.11
از طرÙی، سیاست بومی کردن مسایل منطقه ای، به آمریکا امکان داد تا از طریق تجهیز قدرت های هر منطقه، مخالÙان ØÙظ مناÙع آمریکا را سرکوب کند. بدین جهت ایران در چارچوب دکترین نیکسون، به یک قدرت منطقه ای تبدیل شد. هر چند عواملی مانند اÙزایش شدید درآمد Ù†Ùت، برخورداری از جمعیت نسبتاً زیاد در منطقه خلیج Ùارس، وسعت کشور Ùˆ اهمیت جغراÙیایی Ùˆ سیاسی آن، پیدایش خلاء قدرت پس از خروج نیروهای نظامی انگلیس از منطقه Ùˆ... در ارتقاء ایران به چنان نقشی مؤثر بودند، اما مهمترین عامل در این زمینه، پذیرش نقش شریک Ùرودست Ùˆ کارگزار سیاست های امنیتی غرب، توسط رژیم گذشته ایران بود.12
«دکترین نیکسون» استراتژیست های آمریکایی را در این راستا قرار داد Ú©Ù‡ ثقل سیاسی آمریکا را به سمت کشورهای Øاشیه خلیج Ùارس متمرکز سازند Ùˆ از آن به عنوان یک منطقه استراتژیک پراهمیت از نظر اقتصادی Ùˆ سیاسی در جهت ØÙظ مناÙع ایالات متØده ØÙاظت نمایند.
رژیم شاه به عنوان یکی از ستون های دو گانه Ùˆ اصلی دکترین نیکسون، دارای آنچنان اهمیتی بود Ú©Ù‡ Øتی روابط آمریکا با کشورهای دیگر مانند پاکستان، ترکیه Ùˆ شیخ نشین های خلیج Ùارس را تØت الشعاع خود قرار داده بود. آنچه Ú©Ù‡ در این میان جلب توجه Ù…ÛŒ کرد، ایÙای نقش ژاندارمی در خلیج Ùارس Ùˆ ارسال Ù†Ùت ارزان قیمت از ایران به سوی غرب بود.
در مورد اهمیت Ù†Ùت ایران برای آمریکا Ùˆ متØدانش، در یک گزارش «سری» وزارت خارجه آمریکا به تاریخ دوم ژانویه1977چنین آمده است:
«ایران مقدار زیادی Ù†Ùت به آمریکا Ùˆ متØدانش صادر Ù…ÛŒ کند به طوری Ú©Ù‡ بیش از هشت درصد Ù†Ùت وارداتی ایالات متØده از ایران وارد Ù…ÛŒ شود Ùˆ بیش از شانزده درصد Ù†Ùت ایران به اروپای غربی Ùˆ تقریباً بیست Ùˆ چهار درصد به ژاپن صادر Ù…ÛŒ شود. Ù‡Ùتاد درصد Ù†Ùت اسراییل نیز از یاران تأمین Ù…ÛŒ شود. با وجود کشمکش های لاینÙÚ© در روابط خرید Ùˆ Ùروش، ایران برای ما یک منبع Ù†Ùتی مستقل بوده است. ایران در سالهای 74-1973ØŒ بر خلا٠پیمان اعراب، در تØریم Øمل Ùˆ نقل به اسراییل، شرکت نکرده Ùˆ صدور Ù†Ùت خود را به این کشور ادامه داده است.»13
اما سرانجام پیروزی انقلاب اسلامی باعث برهم خوردن این مناسبات شد. انقلاب ایران باعث وقÙÙ‡ در عرضه Ù†Ùت Ùˆ از دست دادن مقدار زیادی از تولید جهانی، Øتی بیش از تØریم1973 شد. با پیروزی انقلاب، شوک دوم Ù†Ùتی، بطور دقیق پنج سال بعد از اولین شوک Ù†Ùتی آغاز شد. در نتیجه، کشورهای عضو اوپک Ú©Ù‡ در آذرماه1357 اÙزایشی اساسی در قیمت ها داده بودند، باز هم به اÙزایش قیمت ها متوسل شدند. علاوه بر آن، اسراییل نیز شاهد از دست دادن مهمترین منبع تأمین کننده Ù†Ùت خود بود.
ج- استÙاده از راه ها Ùˆ تسهیلات دریایی Ùˆ هوایی ایران برای مقاصد نظامی Ùˆ تجاری:
دولت آمریکا، سالیان متمادی از تسهیلات Ùˆ راه های دریایی Ùˆ هوایی ایران در جهت مناÙع نظامی، اقتصادی، Ùˆ اطلاعاتی خود بهره برداری کرده Ùˆ از این دسترسی ها برای تØکیم Ù†Ùوذ Ùˆ سلطه خود در منطقه استÙاده کرده است.
در یک گزارش «سری» Ú©Ù‡ به تاریخ پنجم آوریل1977 از سÙارت آمریکا در تهران برای وزیر امور خارجه آمریکا ارسال شده است، چنین آمده است:
«ØÙظ دستیابی ایالات متØده به قسمتی از ایران Ú©Ù‡ دالان هوایی Øیاتی ترکیه Ùˆ ایران را تشکیل Ù…ÛŒ دهد، Ùˆ نیز دسترسی به بنادر ایران برای کشتی های آمریکایی، در پشتیبانی از مناÙع امنیتی مشترک؛ جزو علایق اصلی ایالات متØده در ایران است.»14 در سند دیگری، چنین آمده است:
« ما خواهان دستیابی به راه های هوایی Ùˆ دریایی Ùˆ بنادر، هم چنین به Ùرصت های سرمایه گذاری Ùˆ بازرگانی هستیم Ùˆ Ù…ÛŒ خواهیم تولیدکنندگان Ù†Ùت را تشویق کنیم درآمدهای اضاÙÛŒ خود را با اØساس مسؤولیت بکار برند.»15
در یکی از اسناد سÙارت آمریکا، Ú¯Ùته شده Ú©Ù‡ ایجاد امکانات برای ورود نیروهای غربی به خاک ایران در صورت بروز درگیری، Ùˆ نیز مجاز شمردن قراردادهای مربوط به ایجاد تسهیلات، از اهدا٠عمده ÛŒ آمریکا در ایران است .16
دولت ایران، هم چنین ØÙ‚ پرواز از طریق تنها دالان هوایی قابل دسترس Ùˆ امن در این قسمت از جهان را برای آمریکا تأمین Ù…ÛŒ کرد. ابقای دسترسی بدون اشکال به دالان هوایی ایران- ترکیه Ùˆ بنادر ایران، نیز جزو اهدا٠آمریکا در ایران بوده است.17 در این خصوص، در بخشی از یک گزارش وزارت امور خارجه آمریکا به تاریخ اکتبر1974ØŒ Ú©Ù‡ طبقه بندی «سری» نیز دارد، چنین آمده است:
«ما نیاز مبرم به دسترسی به راه هوایی ایرا Ù† Ùˆ ترکیه Ú©Ù‡ واسطه میان اروپا Ùˆ شرق برای هواپیماهای نظامی Ùˆ تجاری ما باشد، Ùˆ نیز به بنادر ایران جهت کشتی های نیروی دریایی Ùˆ بازرگانی خود داریم. ما نیاز داریم Ú©Ù‡ از قلمرو ایران برای تسهیلات ویژه نظامی Ùˆ اطلاعاتی خود استÙاده مداوم بعمل آوریم Ú©Ù‡ به خاطر ملاØظات جغراÙیایی، گذشته از امکانات سیاسی، نمی توان در جای دیگری نظیر آن را یاÙت.»18
واقعیت هم همین است زیرا در Ø·ÛŒ قریب به سه دهه، عرصه ÛŒ آب Ùˆ خاک Ùˆ Ùضای این کشور، در خدمت مناÙع دولت آمریکا قرار داشت Ùˆ مقامات وزارت خارجه ÛŒ آمریکا در ژانویه1977 درست Ú¯Ùته بودند Ú©Ù‡:
«ما Ù…ØÙ„ مناسب دیگری نداریم Ú©Ù‡ بتوانیم از خاک آن، این استÙاده ها را Ú©Ù‡ در خاک ایران برده ایم، داشته باشیم.»19
د- استÙاده از خاک ایران برای تسهیلات ویژه اطلاعاتی:
آمریکایی ها دو پایگاه استراق سمع مجهز به پیچیده ترین وسایل الکترونیکی در ایران ایجاد کرده بودند، یکی در کبکان خراسان Ùˆ دیگری در بهشهر مازندران، به وسیله ÛŒ این دو ایستگاه، تمام Ùعالیت نظامی روس ها در جمهوری آسیایی مرکزی، به خصوص آزمایش های موشکی آنها تØت نظر بود Ùˆ دستگاه های الکترونیکی بسیار دقیق Ùˆ Øساس این ایستگاه ها Ú©Ù‡ در قلب جنگل های دور اÙتاده شمال ایران کار Ù…ÛŒ کرد. با ارزش ترین اطلاعات نظامی را برای مقابله با شوروی در این منطقه Øساس جهان در اختیار آمریکا Ù…ÛŒ گذاشت.
در یک سند «خیلی Ù…Øرمانه» سÙارت آمریکا، به تاریخ پنجم مارس1979(پانزدهم اسÙند1357) چنین آمده:
«تأسیسات واقع در خاک ایران به ما این امکان را داده تا پیروزی شوروی از قرار داد منع آزمایشات هسته ای را تØت نظر قرار دهیم.»20
«باری روبین» نیز در کتاب خود در این باره می نویسد:
«نصب دستگاه های مراقبت Ùˆ استراق سمع در شمال ایران، از مهمترین خدمات شاه به آمریکا بود. با استقرار دو ایستگاه مجهز مراقبت Ùˆ استراق سمع در مجاورت مرزهای شوروی، اطلاعات دقیق Ùˆ Øساسی از آزمایش های موشکی در داخل شوروی در اختیار آمریکا قرار Ù…ÛŒ گرÙت. این اطلاعات برای مراقبت در اجرای تعهدات ناشی از قرار داد Ù…Øدود ساخت تولید Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ استراتژیک از طر٠شوروی، اهمیت Øیاتی داشت Ùˆ از دلایل Øمایت از رژیم شاه به شمار Ù…ÛŒ آمد.»
ÙˆÛŒ در بخش دیگری از کتاب خود Ù…ÛŒ گوید: «به نظر ریچارد هلمز (سÙیر آمریکا در ایران)ØŒ مواÙقت شاه با استقرار ایستگاه های مراقبت Ùˆ استراق سمع آمریکا در شمال ایران، Ú©Ù‡ اطلاعات Ø°ÛŒ قیمتی درباره آزمایشهای موشکی در داخل شوروی، در اختیار آمریکا Ù…ÛŒ گذاشت. مبین صمیمیت Ùˆ علاقه باطنی شاه به ØÙظ مناÙع آمریکا Ùˆ جهان غرب بود.»21 اما در زمان انقلاب، مقامات آمریکایی Ú©Ù‡ با مشاهده پیشرÙت سریع انقلاب Ùˆ شتاب بی سابقه آن نگران شده بودند Ú©Ù‡ مبادا با پیروزی انقلاب، این وسایل به دست انقلابیون Ùˆ در نتیجه به دست روس ها بیاÙتد، با اعزام ژنرال هایزر به ایران، امید داشتند Ú©Ù‡ هم ارتش را منسجم نگاه دارند، Ùˆ هم با از سرگذراندن انقلاب، بار دیگر آمریکا بتواند پایگاه های اطلاعاتی خود را مورد استÙاده قرار دهد.22
در مورد این پایگاه های جاسوسی، در یک گزارش «سری» سÙارت آمریکا به تاریخ پنجم آوریل1977 چنین ذکر شده:
«ایران Ú©Ù‡ در یک موقعیت استراتژیکی قرار گرÙته، به نوبه خود برای ما یک سری سایت های اطلاعاتی Ùˆ تأسیسات مخابراتی Ùراهم Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ به آسانی جایگزینی برای آنها یاÙت نمی شود.»23
در سند دیگری نیز تأمین، برقراری، نگهداری Ùˆ استÙاده بلامانع از تسهیلات اطلاعاتی Ùˆ نظامی در قلمرو ایران، را جزو اهدا٠آمریکا در ایران ذکر Ù…ÛŒ کند.24
اما با سقوط رژیم پهلوی Ùˆ پیروزی انقلاب اسلامی، امید آمریکایی ها به تداوم استÙاده از این پایگاه ها نقش بر آب شد Ùˆ این تأسیسات از دست آنان خارج گشت.
Ù‡- ایران به عنوان خریدار عمده Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ آمریکایی:
پس از Ùراخوانده شدن نیروهای انگلیسی از «شرق سوئز» در سال 1968ØŒ ایالات متØده تصمیم گرÙت شاه را مأمور پرکردن خلاء استراتژیکی کند Ú©Ù‡ اقدام انگلیس در خلیج Ùارس Ùˆ مناطق مجاور بوجود آورده بود. به همین منظور ایران به عمده ترین دریاÙت کننده تجهیزات نظامی آمریکا تبدیل شد. هد٠آمریکا این بود Ú©Ù‡ ایران را باروی نظامی منطقه کند تا اطمینان خاطر یابد Ú©Ù‡ ثبات منطقه Ùˆ مناÙع آمریکا ØÙظ خواهد شد.25
بر پایه «دکتر ین نیکسون» آمریکا درصد برآمد Ú©Ù‡ از درگیری مستقیم در جنگ های جانبی با شوروی دوری گزیده Ùˆ این منظور را از راه Ù…Ø³Ù„Ø Ú©Ø±Ø¯Ù† شدید برخی از کشورهای دست نشانده خود در جهان سوم Ùˆ تشویق آنها به مبارزه با نیروهای طرÙدار شوروی، تأمین کند. ایران به دلیل موقعیت استراتژیکی آن Ùˆ نیز به دلیل بی طرÙÛŒ در کشمکش اعراب با اسراییل، به صورت کانون مهم دکترین نیکسون درآمد. بر پایه دکترین نیکسون، دولت آمریکا مقدار عظیمی جنگ اÙزار پیشرÙته به ایران Ùروخته Ùˆ شاه را تشویق کرد Ú©Ù‡ به صورت ژاندارم در منازعات منطقه ای میان متØدان آمریکا Ùˆ متØدان شوروی، عمل کند.26 در یک سند «سری» Ú©Ù‡ در اکتبر1974(مهر1353)از سوی وزارت امور خارجه آمریکا تهیه شده آمده است:
«از آغاز سال 1972 تاکنون(1974) ما به ایران بیش از Ù‡Ùت میلیارد دلار اسلØÙ‡ Ùˆ تجهیزات Ùروخته ایم Ú©Ù‡ تØویل آنها تا سال 1978 طول Ù…ÛŒ کشد.»27 برژینسکی نیز Ú¯Ùته بود: «ایران مهمترین پایگاه استراتژیک ما در خلیج Ùارس پس از خروج انگلیس از شرق سوئز به شمار Ù…ÛŒ رÙت. تخلیه نیروهای انگلیسی از خلیج Ùارس، خلاء قدرتی در این منطقه بوجود آورد Ùˆ سیاست آمریکا در آن زمان پرکردن این خلاء با اÙزایش قدرت نظامی ایران در وهله اول، Ùˆ عربستان سعودی در مرØله بعد بود... نقطه اوج این سیاست، تصمیم پرزیدنت نیکسون Ùˆ کیسینجر در باز گذاشتن دست شاه برای خرید انواع Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§ÛŒ آمریکایی بود Ú©Ù‡ منجر به سرازیر شدن سیل اسلØÙ‡ به ایران Ùˆ تقویت Ùˆ گسترش سریع نظامی ایران شد.»28
در تاریخ 30Ùˆ31 ماه مه1972ØŒ نیکسون Ùˆ مشاور امنیتی ÙˆÛŒ هنری کیسینجر، در راه بازگشت از ملاقات سران در مسکو، از تهران دیدار کردند. در Ø·ÛŒ ملاقات هایی Ú©Ù‡ با شاه انجام گرÙت، دولت نیکسون به پهلوی قول های بی سابقه ای داد در مورد این Ú©Ù‡ او هر گونه Ø³Ù„Ø§Ø ØºÛŒØ±Ù‡Ø³ØªÙ‡ ای را Ú©Ù‡ بخواهد، Ù…ÛŒ تواند از آمریکا خریداری نماید. در میان این جنگ اÙزارها، هواپیماهای Ø³Ø·Ø Ø¨Ø§Ù„Ø§ Ùˆ پیچیده اÙ-14Ùˆ اÙ15 نیز دیده Ù…ÛŒ شد.29
هم نیکسون Ùˆ هم کیسنجر، دادن اختیارات تام نظامی به شاه را نهایتاً به عنوان نیاز آمریکا به داشتن یک نیروی Ù…ØÙ„ÛŒ قدرتمند Ú©Ù‡ بتواند از منابع آمریکا در خلیج Ùارس Øمایت بعمل آورد، توجیه Ù…ÛŒ کردند. بنابراین به این قائم مقام بیگانه ØÙ‚ Ù…ÛŒ دادند Ú©Ù‡ در اجرای مسؤولیت های واگذار شده به او، هر گونه کالای نظامی را Ú©Ù‡ مورد نیازش باشد، دریاÙت دارد.
مقدار اسلØÙ‡ ای Ú©Ù‡ در Ùاصله سالهای1972 تا1978 (1351 تا1357) از آمریکا به ایران آمد، در سطØÛŒ بود Ú©Ù‡ هرگز در تاریخ سیاسی بین المللی سابقه نداشته است. تنها در این سالها، میزان Ùروش نظامی آمریکا به ایران 2/16 میلیارد دلار بوده است.30
این سیاست در زمان کارتر هم دنبال شد. برژینسکی در این مورد می گوید:
«با توجه به مرکزیت استراتژیک ایران Ùˆ اهمیت Øیاتی آن برای آمریکا تصمیم گرÙتیم چنین سیاستی را ادامه دهیم Ùˆ بسیاری از سÙارشات خرید اسلØÙ‡ ایران را در سال 1978 مورد تأیید قرار دادیم.»31
«جیمز بیل» نیز در این باره چنین Ù…ÛŒ گوید: «زمانی Ú©Ù‡ جیمی کارتر به ریاست جمهوری رسید، جریان اسلØÙ‡ از سوی آمریکا اÙزایش Ùراوانی یاÙت. Øکومت کارتر Ú©Ù‡ رسماً متعهد شده بود Ùروش اسلØÙ‡ را کاهش دهد، باز با Ùروش160 Ùروند جنگنده اÙ-16 به ارزش 18 میلیارد دلار به ایران مواÙقت کرد. Ùˆ بلاÙاصله درخواست شاه برای 140 Ùروند دیگر از جنگنده های اÙ-16 را مورد توجه قرار داد. بنابراین برخلا٠نظر بعضی از ناظران، کارتر هیچ گونه مانعی در راه Ùروش اسلØÙ‡ به شاه ایجاد نکرد.»32
«سولیوان» نیز در کتاب خود در این باره می نویسد:
«من اطلاع داشتم Ú©Ù‡ پرزیدنت کارتر دستورالعمل جدیدی درباره ÛŒ Ù…Øدودیت Ùروش تجهیزات نظامی به کشورهای دیگر، صادر کرده است. Øال Ù…ÛŒ خواستم بپرسم سÙارشات تازه ÛŒ ایران با توجه به این دستورالعمل Ú†Ù‡ صورتی پیدا خواهد کرد؟ پاسخ رییس جمهور خیلی ØµØ±ÛŒØ Ø¨ÙˆØ¯. او Ú¯Ùت Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ خواهد در معامله ایران کاملاً سخی Ùˆ گشاده دست باشد Ùˆ در لیست سÙارشات ایران هم، مورد خاصی Ú©Ù‡ منعی برای Ùروش آن وجود داشته باشد، ندیده است.»33
و- ایران به عنوان بازاری برای کالاهای غیرنظامی و خدمات آمریکایی:
یکی از دلایل Øمایت آمریکا از رژیم پهلوی آن بود Ú©Ù‡ ایران را تبدیل به بازاری برای مصر٠کالاهای آمریکایی کرده بودند Ùˆ کمپانی های آمریکایی بخصوص در دهه ÛŒ1970ØŒ سود سرشاری از این بازار مصر٠رو به رشد Ù…ÛŒ بردند.
«ریچارد هلمز» سÙیر کبیر آمریکا در ایران در زمان نیکسون، در سال 1976(1355) Ø·ÛŒ سخنانی در مورد مناسبات صمیمانه با ایران Ú¯Ùته بود:
«مهمترین تØولات در روابط ایران با آمریکا، اÙزایش صادرات غیرنظامی آمریکا به ایران است. این صادرات در چند سال گذشته از Øدود چهارصد میلیون دلار در سال1972 به بیش از دو میلیارد دلار در سال1975 رسیده است Ùˆ پیش بینی Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ در پنج سال آینده، میزان تجارب دو جانبه به چهل میلیارد دلار برسد.»34
در تأیید مطلب Ùوق، در یکی از اسناد وزارت امور خارجه آمریکا، برخی از اهدا٠آمریکا در ایران، چنین بیان شده است:
1- تأمین دسترسی به بازار ایران جهت کالاها و خدمات بازرگانی آمریکایی، و برقراری یک جو مساعد برای سرمایه گذاری سرمایه داران آمریکایی.
2- تأمین دسترسی به منابع Ù†Ùتی Ùˆ مواد معدنی در ایران به قیمت های قابل تØمل برای آمریکا Ùˆ هم پیمانانش».35 در سند دیگری، ØÙظ دسترسی به بازارهای در Øال رشد ایران جهت کالاها Ùˆ خدمات آمریکا، Ùˆ هم چنین ادامه همکاری مالی ایالات متØده Ùˆ ایران، جزو علایق اصلی ایالات متØده در ایران شمرده شده است.36 Ùˆ در گزارش دیگری، ادامه ÛŒ دسترسی آمریکا به بازارهای رو به گسترش ایران Ùˆ تضمین سرمایه گذاری های آمریکایی، جزو اهدا٠عمده ÛŒ آمریکا در ایران ذکر شده است.37
در بخشی از یک گزارش«سری» سÙارت آمریکا در تهران، نیز Ú©Ù‡ برای وزیر امور خارجه آمریکا، به تاریخ پنجم آوریل1977 (16Ùروردین1356) ارسال شده، چنین آمده است:
«ایالات متØده آمریکا، بزرگترین صادرکننده کالاهای غیرنظامی Ùˆ خدمات به ایران است. در سال1976ØŒ معادل 8/2 میلیارد دلار کالاهای غیرنظامی آمریکایی به ایران صادر شده Ú©Ù‡ انتظار Ù…ÛŒ رود در سال بعد به 2/3میلیارد دلار اÙزایش یابد Ùˆ معادل صادرات قبل از 1975گردد.»38
اما پیروزی انقلاب اسلامی Ùˆ تØولات پس از آن، باعث شد Ú©Ù‡ این رؤیاهای شیرین مقامات آمریکایی چندان به درازا نکشد Ùˆ پس از مدت نسبتاً کوتاهی، این بازار بزگ از دست کمپانی های آمریکایی خارج گردید.
پی نوشت ها:
1-. رویارویی انقلاب اسلامی ایران Ùˆ آمریکا، پیشین، صÙØÙ‡87.
2- اسناد لانه جاسوسی. جلد 8 پیشین، صÙØÙ‡133Ùˆ134
3-. رویارویی انقلاب اسلامی ایران Ùˆ آمریکا، پیشین، صÙØÙ‡152
4- اسناد لانه جاسوسی. جلد8 پیشین، صÙØÙ‡152.
5- . به نقل از گزارش«سری» سÙارت آمریکا در تهران خطاب به وزیر خارجه آمریکا به تاریخ پنجم آوریل 1977ØŒ نگاه کنید به اسناد لانه جاسوسی، جلد8ØŒ صÙØÙ‡200
6- از ظهور تا سقوط پیشین، صÙØÙ‡307
7-. Ù…Øمد جعÙر جواد، پیشین، صÙØÙ‡ 28Ùˆ29
8- سید Ù…Øسن توکلی. «درک آمریکا از خلیج Ùارس» دیدگاه ها Ùˆ تØلیل ها، ماهنامه دÙتر مطالعات سیاسی Ùˆ بین المللی، شماره76ØŒ دی ماه1372ØŒ صÙØÙ‡ 15 ..
9- اسناد لانه جاسوسی جلد 8ØŒ پیشین، صÙØÙ‡ 134
10- همان
11- پاتریک کلاوسون « با ایران Ú†Ù‡ باید کرد؟» پیشین ØŒ صÙØÙ‡ 61 .
12- علی معرÙت جو . » تغییر سرنوشت مقدر ( ملاØظاتی درباره موقعیت ایران پس از جنگ ) .» مجله اطلاعات سیاسی – اقتصادی . شماره 22ØŒ شهریور 1367 ØŒ ص 36
13-. اسناد لانه جاسوسی ØŒ جلد 8 ØŒ پیشین ØŒ صÙØÙ‡ 158
14- اسناد لانه جاسوسی ØŒ جلد 8 ØŒ پیشین ØŒ صÙØÙ‡ 158
15- همان ØŒ صÙØÙ‡134
16- از ظهور تا سقوط ØŒ پیشین ØŒ صÙØÙ‡ 307
17- اسناد لانه جاسوسی ØŒ جلد 8 ØŒ پیشین ØŒ صÙØÙ‡ 199
18- همان ،صÙØÙ‡ 109
19-همان ØŒ صÙØÙ‡ 199
20- ایران در انقلاب، پیشین، صÙØÙ‡459..
21- جنگ قدرتها در ایران پیشین، صÙØÙ‡127Ùˆ136
James Bill op.cit.p254-22
23- اسناد لانه جاسوسی جلد 8ØŒ پیشین، صÙØÙ‡ 199.
24- همان، صÙØÙ‡ 110
25- Ùاطمه رجبی، پیشین، صÙØÙ‡48
26- -. سیاست خارجی آمریکا Ùˆ شاه پیشین، صÙØÙ‡226.
ایران در سالهای دهه1960 Ùقط یک Øلقه در زنجیر دÙاعی آمریکا در برابر بلوک کمونیست به شمار Ù…ÛŒ رÙت اما در سالهای دهه1970 به صورت متØد ممتاز ایالات متØده آمریکا درآمد. قدرت نمائی شاه Ú©Ù…Ú© زیادی به اجرای دکترین نیکسون Ù…ÛŒ کرد زیرا بلند پروازیهای منطقه ای او کاملاً با نظریات رییس جمهوری آمریکا مطابقت داشت. بنابراین، ایالات متØده امنیت خلیج Ùارس را در درجه اول به ایران Ùˆ سپس به عربستان سعودی واگذار کرد Ùˆ به ایران اجازه داد هر گونه Ùˆ هر مقدار Ø³Ù„Ø§Ø ØºÛŒØ±Ù‡Ø³ØªÙ‡ ای را Ú©Ù‡ مایل باشد به دست آورد. تØولاتی Ú©Ù‡ باعث چنین تغییر سیاسی شد عبارت بود از دکترین نیکسون، تنش زدایی دو ابرقدرت، Ùˆ بالاخره اÙزایش بهای Ù†Ùت.
رک. به: سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، پیشین، صÙØÙ‡397
27- اسناد لانه جاسوسی جلد 8ØŒ پیشین، صÙØÙ‡ 114
28- توطئه در ایران، پیشین، صÙØÙ‡105
29- James Bill op .cit .p200
در ماه ژوئیه1972ØŒ کیسنجر یادداشتی صادر کرد Ú©Ù‡ جالب ترین سندی است Ú©Ù‡ یک مشاور امنیت ملی نوشته است. او به نام رییس جمهوری، به وزرای دÙاع Ùˆ خارجه دستور داد هر گونه جنگ اÙزاری Ú©Ù‡ شاه بخواهد ØŒ در اختیارش بگذارند. اگر شاه هواپیماهای اÙ-14 Ù…ÛŒ خواست باید به او داده شود. اگر اÙ-15 Ù…ÛŒ خواست، باید به او بدهند... اگر شاه بمب های هدایت شونده لیزری نیز Ù…ÛŒ خواست، Ù…ÛŒ بایست به او داده شود. اگر او تعداد بیشتری کارشناس ÙÙ†ÛŒ نظامی آمریکایی نیز Ù…ÛŒ خواست، Ù…ÛŒ بایست برایش Ùرستاده Ù…ÛŒ شد.
رک. به: ویلیام شوکراس. «آخرین سÙر شاه». ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی (تهران: البرز، 1369)ØŒ صÙØÙ‡ 206.
Ibid.p202.- 30
Ùریدون هویدا در این زمینه در کتاب خود Ù…ÛŒ گوید:
در یک Ùاصله زمانی بیست ساله از 1950 تا1971ØŒ Ú©Ù„ خرید تسلیØاتی ایران از آمریکا، به یک میلیارد دلار هم نرسید، ولی مابین سالهای 1971تا1978 یعنی Ùقط در عرض هشت سال آخر سلطنت شاه، میزان خرید Ø³Ù„Ø§Ø Ø§Ø² آمریکا آنقدر سریع اÙزایش یاÙت Ú©Ù‡ به رقم نجومی 19میلیارد دلار بالغ شد.
رک. به: سقوط شاه، پیشین، صÙØÙ‡98.
31- . توطئه در ایران، پیشین، صÙØÙ‡10.
32- James Bill op.cit,p230
33- مأموریت در ایران، پیشین، صÙØÙ‡15.
34- یوس٠مازندی، پیشین، صÙØÙ‡ 172.
35- اسناد لانه جاسوسی جلد 8ØŒ پیشین، صÙØÙ‡ 110.
36- همان، صÙØÙ‡200.
37- از ظهور تا سقوط، پیشین، صÙØÙ‡307.
38- . اسناد لانه جاسوسی جلد 8ØŒ پیشین، صÙØÙ‡206.
«ویلیام سولیوان» (سÙیر آمریکا در ایران)ØŒ در بیان چگونگی سوء استÙاده های ناعادلانه شرکتها Ùˆ مؤسسات آمریکایی در ایران، Ù…ÛŒ گوید:
«بسیاری از شرکت ها Ùˆ مؤسسات آمریکایی Ú©Ù‡ در ایران مشغول کار بودند، در رشته های غیرنظامی Ùعالیت Ù…ÛŒ کردند. مرکز اکثر این شرکت ها در واشنگتن نبود Ùˆ مقامات ارشد آنها هم کمتر به واشنگتن Ù…ÛŒ آمدند، اما تقریباً یا اکثر این شرکتها، مرکز یا شعبات اصلی خود را در نیویورک دایر کرده بودند Ùˆ من برنامه ای برای ملاقات با گروهی از مقامات ارشد این مؤسسات در نیویورک تنظیم کردم. در این دیدار دستجمعی، قریب به سی تن از مقامات ارشد شرکت ها Ùˆ مؤسسات آمریکایی در ایران Ú©Ù‡ Ùعالیت یا مناÙعی داشتند، گرد آمده بودند. سخنانی Ú©Ù‡ در این جلسه از طر٠شرکت کنندگان ایراد شد، به طور خوش بینانه Ùˆ Øاکی از Ùرصت های مناسب برای کار در ایران Ùˆ مخصوصاً تأکید بر این نکته بود Ú©Ù‡ کار آنها در ایران بسیار سودآور است. اما من از مجموع سخنانی Ú©Ù‡ در این جلسه رد Ùˆ بدل شد، دریاÙتم Ú©Ù‡ سرمایه گذاری Ùˆ مشارکت این مؤسسات در ایران، بر مبنای عدالت Ùˆ تساوی Øقوق استوار نیست. بیشتر این شرکتها بدون اینکه سرمایه ای در ایران به کار بیاندازند، قراردادهای خدماتی با دولت Ùˆ مؤسسات ایرانی داشتند Ùˆ بعضی از آنها هم به جای سرمایه گذاری، سرویس Ùˆ خدمات خود را بر مبنای شرکت در سود Øاصله، قرار داده بودند.
رک. به: مأموریت در ایران، پیشین، صÙØÙ‡22Ùˆ23