ناکارآمدي شيوه‌ي تØريم، باعث شد Ú©Ù‡ روند «مبارزه‌جوئي اسلامي»‌ به‌عنوان الگوي رقيب کمونيسم در استراتژي آمريکا Ù…Ø·Ø±Ø Ú¯Ø±Ø¯Ø¯. در اين چارچوب، شاهد آغاز جنگ عراق عليه ايران هستيم Ú©Ù‡ با چراغ سبز آمريکاييان شروع شد.
رسانه‌هاي همگاني غرب به‌ويژه‌ ايالات‌متØده، با تلاشي Ùراگير کوشيدند Ú©Ù‡ به اين جنگ، رنگ Ùˆ جلايي قومي نژادي بدهند تا ايران در منطقه کاملاً منزوي گردد. در پي‌گيري اين راهبرد، با آغاز سال 1984 ميلادي نام ايران بر Ùهرست کشورهاي «Øامي تروريسم» اÙزوده شد. پيشرÙت‌هاي جنگي ايران در نبردهاي زميني عليه عراق، آمريکا را Øتي تا مرØله روياروئي با جمهوري اسلامي سوق داد.(1)
سرانجام، با پذيرش قطع‌نامه 598 سازمان ملل‌متØد از سوي ايران Ùˆ همچنين اتخاذ موضع واقع‌بينانه بي‌طرÙÙŠ در جريان جنگ دوم خليج‌Ùارس، کاخ سÙيد ديگر دستاويزي براي دخالت در امور ايران نداشت. گرچه، Ùروپاشي اتØاد جماهير شوروي، اين Ùرصت ايده‌آل را به آمريکا داد. اما پيدايش سه کشور نوپا از بدنه شوروي پيشين در کرانه درياي مازندران، باعث خلاء ژئوپولتيک Ùˆ ژئواستراتژيک در اين منطقه گرديد. ضمن اين‌که منطقه يادشده با وسعت درخور توجه Ùˆ توان‌مندي‌هائي هم‌چون ذخاير Ùˆ منابع انرژي، Øمل Ùˆ نقل Ùˆ غيره در کانون توجه قدرت‌هاي منطقه‌اي Ùˆ Ùرامنطقه‌اي به‌ويژه ايالات‌متØده قرار گرÙت. در اين شرايط، کاخ‌سÙيد درصدد برآمد Ú©Ù‡ سياست تازه‌اي زير عنوان «نظم نوين» به مرØله اجرا درآورد Ú©Ù‡ مي‌بايستي از طريق گسترش بنيادهاي Ùکري، ايدئولوژيک Ùˆ Ùرهنگي بر پايه برتري نظام سرمايه‌داري صورت مي‌گرÙت. ابعاد عملي اين سياست، با قدرت‌نمائي واشينگتن در قبال عراق در جريان تهاجم به کويت يا نقش مسلط آن کشور در روند به سازش کشاندن مقاومت Ùلسطين، تلاش در ØÙ„ مسائل بوسني Ùˆ هرزگوين Ùˆ بØران کوزوو، نمايان شد.
در Øوزه درياي خزر نيز تلاش سازمان ياÙته ايالات‌متØده در جهت بزرگ‌نمائي‌هاي دور از واقعيت آمار ذخائر هيدروکربن اين دريا Ùˆ انتشار آن از سوي وزارت انرژي آمريکا، در جذب شرکت‌هاي Ù†Ùتي Ùˆ سرمايه‌گذاري آنان در منطقه مؤثر اÙتاد.(2)
با وجود اين، راهبرد واشينگتن در منطقه خزر را نه تنها مناÙع اقتصادي، بلکه رابطه سياسي آن با جمهوري اسلامي ايران تعيين مي‌کند.
آمريکا، نيک مي‌داند Ú©Ù‡ هرگونه دخالت ايران در امور منطقه، با خواسته‌هاي آن کشور هم‌سو نخواهدبود. بنابراين، با نگرش بر ظرÙيت تاريخي Ùˆ تمدن ايران Ùˆ تضاد مناÙع اين کشور با آمريکا، مي‌توان Ú¯Ùت ÙŠÚ©ÙŠ از اصول جدي سياست کاخ‌سÙيد در منطقه، اصل «همه‌چيز بدون ايران» است.
رويدادهاي 11 سپتامبر 2001 نيز اين گرايش را قوي‌تر ساخته Ùˆ باعث گرديد Ú©Ù‡ سياست‌هاي ستيز‌جويانه دولت جرج بوش (پسر) به‌‌شيوه‌اي تازه در جهان Ù…Ø·Ø±Ø Ø´ÙˆØ¯. کاخ سÙيد بر آنست Ú©Ù‡ با شرايط نوين پس از 11 سپتامبر Ùˆ ادعاي رهبري مبارزه عليه تروريسم، نظم نوين جهاني موردنظر خود را Ù…Øقق سازد. در دنياي جديد، کشورهاي جهان بايد از نظر سياسي يک‌دست Ùˆ در Øيطه Ù†Ùوذ آمريکا قرار گيرند. بر اين اساس، کشورهايي مستقل همانند ايران Ú©Ù‡ Øاضر نيستند وارد چنين مداري شوند، به آساني مورد تهمت «همکاری با تروریسم» واقع مي‌شوند.
در نوشتار Øاضر، به‌منظور آگاهي بيشتر از اهدا٠آمريکا در Øوزه درياي مازندران، اقدامات Ùˆ Ùعاليت‌هايي آشکار Ùˆ پنهان سياسي، امنيتي Ùˆ نظامي آن کشور براي عملي کردن استراتژي «انزواي جمهوري اسلامي ايران» را در 4 Ù…Øور زير به بØØ« خواهيم گذاشت:
1 الگوي سکولار دمکراتيک ترکيه در برابر روند اسلام سياسي ايران
پس از Ùروپاشي شوروي، جهان غرب به‌ويژه ايالات‌متØده، بيم Ùˆ اميدهايي نسبت به منطقه خزر پيدا مي‌کند. از جمله نگراني‌هاي عمده اين بود Ú©Ù‡ ممکن است جمهوري اسلامي به Ùکر Ùعاليت‌هائي در منطقه بيÙتد Ùˆ Ú†Ù‡ بسا کشورهاي تازه‌پا با الگوپذيري از ايران، به جمهوري‌هاي اسلامي ديگري مبدل شوند. در همين Øال، آمريکا Øکومت لائيک ترکيه را ÙŠÚ© راه‌ØÙ„ سياسي ايده‌آل Ùˆ مؤثرترين Ø³Ù„Ø§Ø Ø¯Ø± برابر Ù…Øرک‌هاي مذهبي ايران در آسياي مرکزي Ùˆ Ù‚Ùقاز مي‌دانست. Øتي جيمز بيکر وزير خارجه وقت ايالات‌متØده، اساساً نياز به اين مسأله را Ú©Ù‡ ترکيه بايد نخستين کشوري باشد Ú©Ù‡ در اين منطقه Ùعاليت بکند تا انقلابيوني هم‌چون ايران، نتوانند ابراز وجود کنند، به‌صراØت بيان مي‌کرد.(3)
ترکيه نيز با تکيه بر Øساسيت‌هاي زباني جمهوري‌هاي ترک زبان آسياي مرکزي Ùˆ Ù‚Ùقاز Ùˆ همچنين با بهره‌گيري از روابط ويژه‌اش با آمريکا، درصدد ايجاد ÙŠÚ© اتØاد «پان ترکيسم» ضد ايراني برآمد. در واقع، رهبران ترک با پشت‌گرمي واشينگتن، اين استراتژي را طراØÙŠ کردند تا از نظام Øکومتي خود چهره‌اي مقبول در منطقه ارائه نمايند Ùˆ تا Øدي هم در اين کار موÙÙ‚ گرديدند. زيرا، Øکومت لائيک ترکيه برخلا٠Øکومت مبتني بر ايدئولوژي اسلامي ايران نمونه‌اي مطلوب براي Øاکمان لائيک کشورهاي منطقه تلقي مي‌شد. توده مردم اين کشورها نيز به‌رغم علاقه به آموزه‌هاي اسلامي، مايل نبودند پس از رهائي از رژيم‌هاي تماميت‌خواه، به ÙŠÚ© نظام اسلامي Ú©Ù‡ به‌هر صورت با آزادي‌هاي بي‌Øد Ùˆ Øصر نوع غربي مغايرت دارد روي آورند.(4)
بنابراين، روشن است Ú©Ù‡ ايده «پان ترکيسم» Ùˆ اقدامات ترکيه تا زماني مورد تأييد غرب Ùˆ Øاکمان اين جمهوري‌ها خواهدبود Ú©Ù‡ تنها نقش بازدارنده Ù†Ùوذ عقيدتي Ùˆ سياسي ايران اسلامي را ايÙا کند. به نظر مي‌رسد همياري‌‌هاي Ùراوان ايران در جهت برقراري ØµÙ„Ø Ùˆ ثبات در منطقه Ú©Ù‡ نمونه بارز آن پادرمياني در بØران قراباغ بود تا Øدود بسياري اين Øربه را Ú©Ù… اثر ساخت.
اÙزون بر اين، دولت ترکيه با امضاي انواع مواÙقت‌نامه‌ها، تعهدات Ùراواني را در قبال توسعه اقتصادي کشورهاي منطقه برعهده گرÙت. اما درباره تأمين منابع مالي Ùˆ اختصاص اعتبارات ارزي لازم، با مشکل روبه‌رو شد Ùˆ در نتيجه، تا Øدودي اعتبار سياسي Ùˆ اقتصادي خود را در منطقه از ک٠داد. همچنين، بيشتر Øمايت‌هاي سياسي در زمينه گسترش رخنه ترکيه در آسياي مرکزی Ùˆ Ù‚Ùقاز از سوي «تورگوت اوزال» رييس‌جمهور پيشين اين کشور، صورت مي‌گرÙت Ú©Ù‡ با مرگ وي، عملاً اين Ùعاليت‌ها تا Øدودي رو به رکود نهاد؛(5)
2 رژيم Øقوقي درياي خزر
با Ùروپاشي شوروي، دشواري عمده Øاصل از اين دگرگوني ژئوپولتيک، تÙاوت نگرش کشورهاي کرانه‌اي نسبت به نظام Øقوقي درياي مازندران است. در ÙŠÚ© چشم‌انداز کلي، بØØ« در پيرامون رژيم Øقوقي درياي خزر شامل سه ديدگاه اصلي است: ديدگاه استÙاده مشاع، ديدگاه تقسيم بخش‌هائي از دريا ميان کشورهاي کرانه‌اي Ùˆ در نهايت، ديدگاه تقسيم سراسر دريا ميان کشورهاي ساØلي بر اساس مقررات بين‌المللي مربوط به درياها.(6)
البته، ديدگاه‌هاي روسيه، جمهوري‌ آذربايجان Ùˆ قزاقستان Ú©Ù‡ در ابتداي Ø·Ø±Ø Ù…Ø³Ø£Ù„Ù‡ رژيم Øقوقي درياي خزر، از يکديگر متÙاوت به‌نظر مي‌رسيد؛ به مرور زمان، تا Øدود زيادي به يکديگر نزديک شده. به‌طوري Ú©Ù‡ اينک اختلا٠مهمي ميان آنها Ú©Ù‡ مانع از دست‌يابي به تواÙقي جمعي درباره رژيم Øقوقي درياي خزر شود وجود ندارد. اما به اين معنا هم نيست Ú©Ù‡ آنان در همه زمينه‌ها با يکديگر تواÙÙ‚ دارند.(7)
کاخ‌سÙيد، از مرزبندي کامل خزر ميان کشورهاي کرانه‌اي آن، پشتيباني مي‌کند. از اين رو، چشم‌انداز قراردادهاي 1921 Ùˆ 1940 ميلادي منعقد شده ميان ايران Ùˆ اتØاد شوروي پيشين Ú©Ù‡ راه را براي Øضور نظامي کشورهاي ثالث مي‌بندد به هيچ‌‌روي مطلوب ايالات‌متØده نيست. اما چنان‌چه اين دريا ميان کشورهاي ØµØ§Ù„Ø ØªÙ‚Ø³ÙŠÙ… شود Ùˆ هر کشوري صاØب درياي سرزميني خود باشد Ùˆ بتواند در آن اعمال Øاکميت کند، آمريکا از آن سود خواهدبرد. زيرا، در پرتو مناسبات بهتر با جمهوري‌هاي آذربايجان، قزاقستان Ùˆ Øتي ترکمنستان، اين اجازه را خواهد ياÙت Ú©Ù‡ در اين دريا Øضور نظامي داشته باشد.
پاره‌اي اوقات اين Øمايت‌ها آشکارا ابراز شده‌است. مثلاً در پيام بيل کلينتون، رييس‌جمهور پيشين آمريکا به Øيدرعلي‌اÙØŒ رييس‌جمهوري آذربايجان در ماه مه 1995 وي، از تقسيم منطقه‌اي خزر Øمايت کرده Ùˆ قول تضمين آن‌را به آذربايجان داد.(8) وزارت امور خارجه ايالات‌متØده نيز درباره عملي بودن نظريه استÙاده مشترک ابراز ترديد کرده‌است:
«تقسيم دريا به مناطق انØصاري ملي، باعث Ø´Ú©ÙˆÙائي Ùˆ توسعه منطقه خواهدشد. Øال آن‌که استÙاده مشترک، روند گسترش را به تعويق خواهد اÙکند. رويکرد مبتني بر مالکيت مشترک، Ùرايندي است کند Ùˆ دشوار براي رسيدن به تواÙÙ‚ با پنج کشور منطقه، ... دولت‌هاي ساØلي نياز به آن دارند Ú©Ù‡ بتوانند با ØÙظ امنيت منطقه خزر، مناÙعشان را در Ø³Ø·Ø Ùˆ زير آن تأمين کنند.»(19)
بنا بر باور پاره‌اي از صاØب‌نظران، تقسيم درياي مازندران ميان کشورهاي کرانه آن، سناريوي ديگر کاخ سÙيد است Ú©Ù‡ ارتباط راهبردي روسيه با ايران Ùˆ امکان دست‌يابي آن به جنوب را منتÙÙŠ Ùˆ از سويي، Ù…Øاصره ايران از طر٠شمال را نيز تکميل مي‌کند.(10)
3 سياست گسترش ناتو به شرق
ال٠زمينه‌هاي اقتصادي
کشورهاي Øوزه درياي خزر، صاØبان ÙŠÚ©ÙŠ از بزرگ‌ترين منابع انرژي جهان هستند. ذخاير عظيم Ùˆ بعضاً کش٠نشده Ù†Ùت Ùˆ گاز(11) Ùˆ نياز روز‌اÙزون جهان به انرژي، براي غرب به‌ويژه ايالات‌متØده آميزه‌اي از وسوسة Øضور در منطقه است.
با Ùروپاشي شوروي Ùˆ قطع Øمايت‌هاي مالي مسکو از جمهوري‌هاي همسود از جمله کشورهاي Øوزه خزر دولت‌مردان اين جمهوري‌ها براي خروج از تنش اقتصادي Ú©Ù‡ گريبان‌گيرشان شده بود، به سرعت به غرب روي آوردند. اين کشورها به دو دليل عمده خواهان دخالت کشورهاي غربي در امور مربوط به خود هستند. نخست، مي‌توانند از آن کشورها در جهت توسعه اقتصادي Ùˆ انتقال Ùناوري بهره گيرند، دوم؛ در قبال اØياي سلطه مجدد اØتمالي روسيه از آنها به‌عنوان اهرم‌هاي بازدارنده، استÙاده کنند.
اين امر، زمينة بسيار مساعدي را براي کشورهاي غربي Ùراهم ساخت. در اين ميان، آمريکا با بهره‌گيري از موقعيت خود به عنوان تنها ابرقدرت جهان درصدد تأمين اهدا٠سياسي Ùˆ استراتژيک خود برآمد Ú©Ù‡ نقش اين کشور را در منطقه Ùˆ تعاملات مربوط تا Øدي متمايز Ùˆ عمده‌تر از ديگر قدرت‌هاي Ùرامنطقه‌اي گردانيده‌‌است. واشينگتن براي دست‌يابي به اهدا٠عمده خود در منطقه يعني مهار ايران، Ù…Øدود کردن روسيه Ùˆ سلطه بر منابع انرژي به تکاپو اÙتاده‌است. در ارتباط با ايران، ÙŠÚ© پايه اساسي سياست آمريکا در منطقه خزر، Ù…Øروم ساختن ايران از ايÙاي نقش در توسعه منابع Ù†Ùت Ùˆ گاز کشورهاي همسايه خود بوده‌است.
در 20 سپتامبر 1994ØŒ جمهوري آذربايجان بدون توجه به رژيم Øقوقي موجود Ú©Ù‡ بهره‌برداري يک‌سويه از آب‌هاي درياي خزر را منع مي‌کرد، کنسرسيوم بين‌المللي Ù†Ùت را تشکيل داد. 8 کمپاني آمريکايي، انگليسي Ùˆ نروژي با تشويق دولت‌هاي متبوع خود، قراردادی Ù†Ùتي با جمهوري آذربايجان به امضاء رساندند Ú©Ù‡ به «پروژة قرن» شهرت ياÙت.
آمريکاييان Ú©Ù‡ بزرگ‌ترين سهام‌دار اين کنسرسيوم بودند، نه تنها با تقاضاي خريد سهام از سوي جمهوري اسلامي ايران مخالÙت کردند، بلکه آذربايجانيها را Øتي ناگزير کردند Ú©Ù‡ پيشنهاد Ùروش 25Ùª از سهام خود به ايران را Ú©Ù‡ مورد مواÙقت ايران نيز قرار گرÙته بود مسترد دارند. به‌هر Øال، رد عضويت ايران در کنسرسيوم يادشده، باعث شکست ديپلماسي Ù†Ùت Ùˆ انزواي آن شد.
بدين سبب، قراردادهاي اکتشا٠و بهره‌برداري از منابع انرژي منطقه، صرÙ‌نظر از جنبه‌هاي تجاري، ماهيتي به شدت سياسي ياÙت. آمريکا Øوزه خزر را منطقه‌اي بالقوه مهم براي تأمين انرژي غرب Ùˆ اقتصاد جهان تلقي مي‌کند. به نظر مي‌رسد هد٠عالي کاخ‌سÙيد، اعمال کنترل بر تمامي منطقه Ùˆ تثبيت Ù†Ùوذ خويش است. واشينگتن در اجراي اين سياست به سرمايه بخش خصوصي به‌ويژه شرکت‌هاي Ù†Ùتي دل بسته است. بنابراين، ديدگاه آمريکا در منطقه نه تنها اقتصادي، بلکه راهبردي سياسي است.
با اين Øال، نمي‌توان Ú¯Ùت Ú©Ù‡ صرÙاً توليدات Ù†Ùت Ùˆ گاز تعيين‌کنندة سياست‌ها در منطقة خزر است، بلکه موضوع انتقال آن يا «ديپلماسي خط لوله» نيز مسأله‌اي پيچيده را به‌وجود آورده Ú©Ù‡ هم‌چنان لاينØÙ„ مانده‌است. از Ù„Øاظ جغراÙيايي بهره‌مندي کليه کشورهاي توليدکننده Ù†Ùت Ùˆ گاز در Øوزه خزر، مستلزم تکميل موÙقيت‌آميز مسيرهاي امن Ùˆ با صرÙÙ‡ به درياهاي آزاد است. هر کشوري Ú©Ù‡ بتواند از طريق خط لوله خود، Ù†Ùت Ùˆ گاز منطقه را به بازارهاي خارجي ترانزيت کند، صاØب ميلياردها دلار خواهدشد. مع‌الوصÙØŒ خط لوله سواي مزاياي اقتصادي، به‌منزله هسته‌ استراتژيک قدرت تلقي مي‌شود Ú©Ù‡ در پيرامون آن مجاري ارتباطات، ترابري Ùˆ ديگر زير‌ساخت‌ها نيز گسترش خواهدياÙت.
در هر Øال، ايالات‌متØده، بيشتر به مناÙع تنگ‌نظرانه اقتصادي Ùˆ استراتژيک خود Ú©Ù‡ از زاوية دشمني با ايران تعري٠مي‌شود، توجه دارد Ùˆ از آنجا Ú©Ù‡ نمي‌خواهد ايران در خزر Øضور Ùˆ نقش داشته باشد، مي‌کوشد اين انرژي از خطوط لوله غيراقتصادي همچون لوله‌هاي باکو جيهان، Ùراسوي گرجستان Ùˆ لوله‌هاي ترکمنستان، اÙغانستان Ùˆ پاکستان صادر شود.(12) در اکثر اين مسيرها گروه‌هاي قومي درگير مبارزات سياسي مسلØانه عليه يکديگر يا دولت‌هاي منطقه هستند Ùˆ امنيت ضروري براي شبکه لوله‌هاي موردنظر را به Øداقل مي‌رسانند.
اساساً آمريکا مي‌خواهد استراتژي جريان Ù†Ùت را همچنان در اختيار داشته باشد، هرچند از نظر اقتصادي مقرون به صرÙÙ‡ نباشد. خروج اختيار جريان انرژي از سيطره قدرت آمريکا سبب تقويت جايگاه راهبردي اروپا، ژاپن Ùˆ اختيار عمل بيشتر آنان به‌عنوان قطب‌هاي اقتصادي رقيب خواهد شد Ú©Ù‡ به زيان آن کشور است. اين امر، بيانگر ØªØ±Ø¬ÙŠØ Ù…Ù„Ø§Øظات سياسي به جاي ملاØظات اقتصادي Ùˆ همچنين پيش درآمدي براي سياست کلان گسترش ناتو به شرق Ùˆ Øضور نظامي آمريکا در منطقه است Ú©Ù‡ در ذيل به آن خواهيم پرداخت.
ب زمينه‌هاي سياسي نظامي
رقابت کنوني در منطقه خزر، ترکيبي از بازي‌هاي امنيتي، ژئوپولتيک Ùˆ اقتصادي است. ايالات‌متØده Ùˆ غرب به عنوان بخشي از سياست‌هاي راهبردي خودشان، خواستار توسعه ناتو به سوي شرق Ùˆ به درون منطقه‌ هستند. در واقع، نخستين کوشش‌ از سوي پيمان آتلانتيک شمالي (ناتو) براي رسيدن به شرق، در واپسين روزهاي ماه دسامبر 1991 اندکي پس از Ùروپاشي اتØاد شوروي آغاز شد. اين Øرکت، در شکلي تازه زير عنوان «شوراي همکاري آتلانتيک شمالي» Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ Ùˆ به‌تدريج، کليه اعضاي پيشين پيمان ورشو، به عضويت اين شورا درآمدند. از سال 1993ØŒ زير Ùشارهاي غالب اين کشورها به‌ويژه جمهوري Ú†Ú©ØŒ مجارستان Ùˆ لهستان، مسأله گسترش ناتو در دستور کار قرار گرÙت Ùˆ در همين راستا، به پيشگامي ايالات‌متØده زمينه براي Â«Ø·Ø±Ø Ù…Ø´Ø§Ø±Ú©Øª براي صلØ» Ùراهم شد.(13)
تا پايان سال 1993ØŒ تمام جمهوري‌هاي پيشين شوروي ‌جز بلاروس Ùˆ تاجيکستان، سند پيوستن به برنامه مشارکت براي ØµÙ„Ø Ø±Ø§ امضا کردند Ùˆ سرانجام، روس‌‌ها نيز با امضاي سند اوليه در 22 ژوئن 1994 به اين برنامه پيوستند.(14)
اگرچه، پيوستن روسيه به شوراي همکاري آتلانتيک شمالي Ú©Ù‡ از اول ژانويه 1995 به سازمان همکاري Ùˆ امنيت اروپا تغييرنام داد چندان مطلوب ژنرال‌هاي روسي نبود Ùˆ Øتي اغلب نمايندگان مجلس دومانيز مخال٠نزديکي به ناتو بودند. اما، يلتسين Ùˆ اطراÙيان او معتقد بودند روسيه، قدرت بزرگي است Ú©Ù‡ استØقاق دارد جايگاه خاصي را در مشارکت براي ØµÙ„Ø Ø¯Ø§Ø´ØªÙ‡ باشد. يلتسين، Øتي در 6 آوريل 1994 اعلام کرد، لازم است روسيه «قرارداد خاصي» با ناتو ببندد Ú©Ù‡ نقش Ùˆ جايگاه ويژه‌اش در امور اروپا Ùˆ جهان، توان‌ نظامي Ùˆ جايگاه هسته‌اي اين کشور، مورد شناسائي قرار گيرد.(15) به همین خاطر، قرارداد خاصي با امضاي سند تأسيس (ناتو روسيه) راجع به روابط متقابل، همکاري Ùˆ امنيت ميان Ùدراسيون روسيه Ùˆ ناتو در 27 مه 1997 در پاريس Ùعليت پيدا کرد. امضاي اين سند، در نهايت منجر به ايجاد «شوراي مشترک دائمي ناتو روسيه» در 18 جولاي 1997 گرديد. بروز موضوعات مورد اختلا٠با غرب همچون بØران بالکان، Ú†Ú†Ù† Ùˆ غيره، باعث ناکامي اين تلاش‌ها گرديد. اما در پي رويدادهاي 11 سپتامبر 2001 Ùˆ بروز تغييراتي در سياست خارجي روسيه به رهبري پوتين در جهت نزديکي به ناتو، سران 19 کشور ناتو همراه روسيه، در 28 مي سال جاري ميلادي در رم طي اعلاميه‌اي مشترک تشکيل «شوراي ناتو روسيه» را اعلام کردند.(16)
روسيه، از پيوستن به ناتو اهدا٠و مناÙع خاص خود را دنبال مي‌کند Ú©Ù‡ در اين نوشتار، Ùرصت پرداختن به آن نيست. اما آنچه مسلم است، گسترش ناتو به رهبري آمريکا، زير عنوان درخواست کشورهاي منطقه Ù‚Ùقاز Ùˆ آسياي مرکزي صورت مي‌گيرد. متأسÙانه، تجربه تلخ سلطه 70 ساله روس‌ها بر اين مناطق، اØساساتي را برانگيخته Ú©Ù‡ تصور مي‌کنند براي تأمين امنيت خود، بايد به متØدي توان‌مند اما غير همسايه متوسل شوند.
رزمايش نظامي قزاقستان Ùˆ آمريکا در سال 1376ØŒ رخنه Ùزاينده کارشناسان آمريکائي Ùˆ اسرائيلي به ترکمنستان، قزاقستان Ùˆ جمهوري آذربايجان Ùˆ Øتي دعوت Øيدرعلي‌ا٠رييس‌جمهوري آذربايجان از ناتو براي ايجاد پايگاه در آن کشور، در همين راستا صورت گرÙت.(17)
به‌هر Øال، واشينگتن با انتقال پايگاه نظامي‌اش از اينجرليک در ترکيه، به آبشورون در جمهوري آذربايجان، اين باور را تقويت کرده‌است Ú©Ù‡ براي گسترش ناتو به سوي خاور تا درياي خزر، برنامه‌ريزي مي‌کند Ùˆ عملاً به سوی نظامي کردن منطقه پيش مي‌رود. از جمله اقدامات آمريکا، واقعيت بخشيدن به رزمايش‌هاي سالانه خود با شرکت کشورهاي منطقه (جز ايران) است Ú©Ù‡ در چارچوب مشارکت براي ØµÙ„Ø ØµÙˆØ±Øª مي‌گيرد. Øتي ترکيه Ú©Ù‡ از Ù„Øاظ جغراÙيائي ارتباط چنداني با منطقه خزر ندارد، در این رزمایش‌ها شرکت دارد. مساله ديگر، ايجاد ناوگاني جديد از سوي کشورهاي کرانه‌ايست. گارد ساØلي قزاقستان به‌وسيله عناصر آمريکايي آموزش ياÙته Ùˆ تقويت مي‌شود. آذربايجان نيز از ترکيه Ùˆ آمريکا ناوچه Ùˆ قايق‌هاي گشت‌زني درياÙت کرده‌است.
اقدام آذربايجان در اواخر ژوئيه 2001 ميلادي (مرداد 1380 شمسي) مبني بر اعزام کشتي‌هاي ØÙاري به‌منظور انجام عمليات اکتشاÙÙŠ در بلوک Ù†Ùتي البرز به‌رغم مشخص نبودن رژيم Øقوقي درياي خزر Ùˆ واکنشن نظامي ايران Ú©Ù‡ اعتراض آمريکا را به‌دنبال داشت؛ همه Ùˆ همه به معناي Øضور مستقيم آمريکا در کنار مرزهاي ايران Ùˆ جايگزيني تهديد از ÙŠÚ© قدرت قديمي يعني اتØاد شوروي به آمريکا در آينده‌ است.
به‌طور کلي، هد٠اصلي آمريکا جلوگيري از پيشرÙت Ùˆ تأکيد بر انزواي سياسي ايران است. بنابراين، تلاش مي‌کند Ú©Ù‡ با گسترش ناتو به Ù‚Ùقاز Ùˆ آسياي مرکزی Ùˆ ادامه آن تا مرزهاي چين Ùˆ هند، ايران را از سوي شمال‌خاوري از کشورهاي روسيه Ùˆ چين جدا سازد.
گسترش ناتو به Øوزه خزر، کشورهاي منطقه را زير چتر Øمايتي غرب Ùˆ ايالات ‌متØده قرار خواهد داد Ùˆ اين مسأله اØتمالاً باعث خواهدشد Ú©Ù‡ ايران، بخش در خور توجهي از نيروهاي نظامي خود را در امتداد مرزهاي شمالي براي رويارويي با تهديدات اØتمالي مستقر سازد Ú©Ù‡ بالطبع، خود مستلزم صر٠امکانات بسياري است. عملي شدن گسترش ناتو، ايجاد بدبيني نسبت به جمهوري‌اسلامي ايران را دامن خواهدزد Ú©Ù‡ لاجرم زمينه سردی روابط با کشورهاي منطقه را نيز Ùراهم خواهد ساخت.
4 مخالÙت با همکاري اتمي روسيه Ùˆ ايران
اگر سابق بر اين آمريکا از Øربه «ديپلماسي خطوط لوله» Ùˆ Øمايت از نظريه «تقسيم دريا» در تعيين رژيم Øقوقي خزر براي دخالت در منطقه استÙاده مي‌کرد؛ پس از رخدادهاي 11 سپتامبر 2001ØŒ واشينگتن استراتژي تازه تهمت Ùˆ تهديد عليه ايران را در پيش گرÙت. اتهاماتي چون تلاش براي دست‌يابي به جنگ‌اÙزار کشتارجمعي، Øمايت از تروريسم Ùˆ Øتي صدور آن، سالهاست Ú©Ù‡ ترجيع‌‌بند اظهارات سران واشينگتن است. اما جرج بوش، در سخنراني مورخ 29 ژانويه 2002 ميلادي خود Ú©Ù‡ در نشست مشترک اعضاي کنگره Ùˆ سناي آمريکا بيان شد؛ در ÙŠÚ© جمله از کشورهاي عراق، کره‌شمالي Ùˆ ايران به عنوان «مØورهاي شيطاني» يا «مØورهاي شرارت» Ú©Ù‡ سلاØ‌هاي غيرمتعار٠توليد Ùˆ امنيت بين‌المللي را تهديد مي‌کنند نام برد.(18) در پي اين سخنراني، بنگاه‌هاي خبري Ùˆ تبليغاتي غرب بدان بازتاب Ùˆ پژواک بين‌المللي گسترده‌اي دادند.
تا آنجا ‌که به بØØ« ما مربوط مي‌شود، اتهام دست‌يابي به سلاØ‌هاي کشتارهمگاني از Ùرداي همکاري‌هاي روسيه با ايران در زمينه تأسيس نيروگاه هسته‌اي بوشهر Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ Ùˆ Øتي مي‌توان Ú¯Ùت موضوع اين همکاري به ÙŠÚ©ÙŠ از چالش برانگيزترين مسائل در روابط آمريکا Ùˆ روسيه بدل گرديده‌است. پس از وقايع 11 سپتامبر، دور تازه‌اي از سوء تبليغات به‌همراه Ùشارهاي سياسي آغاز شد، تا مسکو از اØداث اين نيروگاه دست بردارد. ظاهراً، دولت آمريکا از آن بيم دارد Ú©Ù‡ ايجاد اين نيروگاه، امکان توليد تسليØات هسته‌اي را براي جمهوري اسلامي Ùراهم سازد. اين در شرايطي است Ú©Ù‡ به Ú¯Ùتة سÙير روسيه در تهران، در خلال سال گذشته مسيØÙŠØŒ کارشناسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، 60 بار از رآکتور هسته‌اي بوشهر ديدن کرده‌اند Ùˆ گزارش‌هاي بازرسي آنان، Øکايت از دگرگونه بودن Øقيقت مسأله دارد.(19)
مسکو، بدون توجه به اين اعتراضات، ظاهراً مصمم است نيروگاه اتمي بوشهر را تکميل Ùˆ سلاØ‌هاي متعار٠پيشرÙته‌اي در اختيار ايران بگذارد. اما بايد توجه داشت Ú©Ù‡ بازي‌هاي روسيه در ارتباط با تأسيس نيروگاه هسته‌اي، پيچيده Ùˆ نيرنگ آميز مي‌نمايد. درست است Ú©Ù‡ همکاري روسيه با ايران در اين زمينه نزديک به ÙŠÚ© ميليارد دلار را نصيب آن کشور مي‌‌سازد، اما ÙŠÚ© جنبه ديگر قضيه به مسائل سياسي بازمي‌گردد. از چشم‌انداز نخبگان نظامي روسيه Ú©Ù‡ خود را Ù…ØاÙظان مشعل‌ امپراتوري روسيه Ùˆ تنها کساني Ú©Ù‡ ياراي رويارويي با رخنه آمريکا را دارند مي‌دانند، ايران ÙŠÚ© «هد٠ايدئولوژيک» مناسب است. اعتراض ايالات‌متØده به اين همکاري Ùˆ امتيازهائي Ú©Ù‡ براي توق٠آن به روسيه‌ مي‌دهد، از ده‌ها ميليارد دلار Ùراتر مي‌رود. پاÙشاري مسکو بر اين قضيه، سودي چندين جانبه Ùˆ چند برابر ارزش کار براي روسيه دارد. به‌همين دليل است Ú©Ù‡ هنوز کار ساختمان نخستين نيروگاه هسته‌اي ايران به پايان نرسيده Ú©Ù‡ روسیه پيشنهاد ساختن چندين نيروگاه ديگر را پيش‌ مي‌کشد.(20) به هر Øال، واقعیت آن است Ú©Ù‡ روسيه به دليل تنگناهاي اقتصادي در برابر آمريکا آسيب‌پذير است Ùˆ هيچ تعهدي در دÙاع از مناÙع ما نيز ندارد.
بخش ديگري از اتهامات واردشده عليه ايران، Øمايت از تروريسم Ùˆ پناه دادن به اعضاي شبکه تروريستي القاعده‌ است. Ø·Ø±Ø Ø§ØªÙ‡Ø§Ù… اخير، بسيار غيرمنطقي مي‌نمايد. اخيراً، سعودالÙيصل وزير خارجه عربستان Ùاش ساخت Ú©Ù‡ ايران، 16 تبعه سعودي عضو القاعده را دستگير Ùˆ به آن کشور تØويل داده‌است. بازتاب جهاني اين موضوع، باعث شد Øتي سخنگوي وزارت خارجه آمريکا نيز اعترا٠کند Ú©Ù‡ واشینگتن، در زمينه مبارزه با تروريسم، مواد مخدر Ùˆ مساله پناهندگان با تهران همکاري داشته Ùˆ به اين همياري ادامه مي‌دهد.(21)
اگرچه، دلائلي همچون انØرا٠اÙکار عمومي داخلي، تلاش براي برون رÙت از بØران اقتصادي Ùˆ انØرا٠اÙکار عمومي جهاني از کشتار در Ùلسطين اشغالي از جمله انگيزه‌هاي آمريکا از تقسيم‌بندي Ù…Øور شرارت به‌شمار مي‌رود. اما، پاره‌اي از تØليل‌گران اين اقدام را نوعي سوء‌استÙاده از Ùضاي بين‌المللي ايجادشده پس از 11 سپتامبر، براي تسويه Øساب سياسي با کشورهائي مي‌دانند Ú©Ù‡ مايل نيستند سيطره جهاني آمريکا را بپذيرند.(22) همان‌طوري‌که قبلاً خاطرنشان شد، جرج بوش مصمم است هد٠سل٠خود مبني بر استقرار نظم نوين جهاني نظم هژموني آمريکا بر اقتصاد، سياست Ùˆ Ùرهنگ جهاني را به مرØله اجرا درآورد. تلاش آمريکا براي اÙزايش نقش خود Ùˆ انزواي ايران در منطقه خزر، بخشي از اين راهبرد است. رويداد 11 سپتامبر نیز، اين روند را سرعت بخشيد. تا قبل از اين رخداد، امکان آن‌که آمريکا در کوتاه‌ترين زمان در منطقه Ù‚Ùقاز، آسياي مرکزي، اÙغانستان Ùˆ پاکستان بتواند پايگاه زنجيره‌اي نظامي مستقر سازد، بعيد مي‌نمود.
به‌طور کلي، Øضور نظامي ايالات‌متØده در نزديکي مرزهاي خاوري ايران به بهانه مبارزه با تروريسم، Øضور نظامي ناتو به رهبري آمريکا در کنار مرزهاي شمالي کشورمان Ùˆ اØتمال Øمله آن کشور به عراق Ùˆ اشغال نظامي آن، زمينه‌ساز تهديدات بالقوه Ùˆ Ù…Øدوديت در اتخاذ تصميمات مستقل در Ø³Ø·Ø Ù…Ù†Ø·Ù‚Ù‡ Ùˆ بين‌الملل براي جمهوري اسلامي ايران مي‌گردد. ناتو Øوزه Ù†Ùوذ Ùˆ Ùعاليت تازه‌اي ياÙته‌است Ú©Ù‡ تØت رهبري ايالات‌متØده، Øتي مي‌تواند اقتدار سازمان ملل را نيز به چالش طلبد. از ديدگاه مناÙع ملي، گسترش ناتو نه تنها موازنه قوا را در منطقه گسترده‌اي از جهان برهم مي‌زند، بلکه براي مرزهاي شمالي ما نيز تهديدات تازه‌اي Ùراهم مي‌سازد.
جمع‌بندي
از مجموعه آن‌چه در اين نوشتار گذشت، مي‌توان به اين جمع‌بندي دست ياÙت Ú©Ù‡ غرب در ادعاي خود مبني بر تهديد بنيادگرائي اسلامي در منطقه، طريق اغراق را پيموده‌است. ايران به جاي پرداختن به صدور ايدئولوژي، گام‌هاي چندي به‌سوي ترÙيع روابط اقتصادي Ùˆ Ùرهنگي در منطقه برداشته‌است. مناÙع ژئواستراتژيک ايران Ùˆ ترکيه نيز ايجاب مي‌کند Ú©Ù‡ دو طرÙØŒ همکاري بيشتر را بر رقابت، ØªØ±Ø¬ÙŠØ Ø¯Ù‡Ù†Ø¯. در ارتباط با رژيم Øقوقي درياي خزر، به نظر مي‌رسد دنبال کردن ÙŠÚ© سياست عقلائي به‌منظور دست‌يابي به ÙŠÚ© اجماع‌نظر مشترک، بتواند اختلاÙات منطقه‌اي را کاهش داده Ùˆ موجبات ثبات پايدار را Ùراهم سازد.
ما بايستي سياستي را اعمال کنيم Ú©Ù‡ کشورهاي منطقه مناÙع خود را در دوستي ژر٠با ما جست‌وجو کنند. استقلال نسبي اين کشورها به سود ماست، Ú†Ù‡ در آن صورت، ظرÙيت تهديد آنها اندک خواهدبود. اما چنان‌چه در جهت وابستگي Øرکت کنند، با توجه به گرايش اين کشورها به آمريکا، تهديدات امنيتي براي ما بيشتر مي‌شود.
روسيه نيز بازي مختلط با ناتو Ùˆ آمريکائيان را دنبال مي‌کند Ú©Ù‡ هم رقابت Ùˆ نيز همکاري در آن نمايان است. در Øال Øاضر، با توجه به نگراني‌هاي آشکار پوتين از همکاري قزاق‌ها Ùˆ آذريان با آمريکا، وزنه اصلي ترازو به سوي رقابت متمايل گشته‌است. بنابراين، از چشم‌انداز تلاقي مناÙع ما Ùˆ روسيه دربارة نگراني نسبت به آمريکا، همکاري راهبردي با Ùدراسيون روسيه، مي‌تواند مانع هرگونه رخنه غرب Ùˆ آمريکا به منطقه گردد. البته، نبايستي جانب اØتياط را از ک٠داد. روس‌ها قبل از هرچيز مناÙع خود را مدنظر دارند. از ديدگاه بدبينانه مي‌توان Ú¯Ùت روسيه، Øتي از موضوع Ùروش راکتورهاي اتمي به ايران، به‌عنوان اهرمي براي چانه‌زني با غرب در مقابل گسترش ناتو استÙاده مي‌کند.
در مجموع، اولويت بخشيدن به موضوع درياي خزر، تقويت همکاري‌هاي منطقه‌اي، تأکيد بر سياست تشنج‌زدائي Ùˆ ارزيابي عملي Ùˆ واقع‌بينانه از سياست‌ خارجي کشورمان در گذشته Ùˆ Øال ضروري به نظر مي‌رسد. به‌ويژه، در شرايط بØراني امروز Ùˆ Øرکت غاÙل‌گيرانه آمريکا، ارزيابي واقع‌بينانه توان نظامي Ùˆ اقتصادي ايران ايجاب مي‌کند، بکوشيم خود را از دامی Ú©Ù‡ به اØتمال زياد در منطقه برپا خواهد شد، دور بداريم.
پي‌نوشت
1 براي نمونه مي‌توان به سرنگوني ÙŠÚ© Ùروند هواپيماي مساÙربري جمهوري اسلامي ايران به وسيله ÙŠÚ© کشتي جنگي آمريکايي در آسمان خليج‌Ùارس اشاره کرد Ú©Ù‡ متأسÙانه همه سرنشينان آن جان باختند.
2 ر. ک. پيروز مجتهدزاده، «آمريکا در خزر به دنبال چيست؟ (بخش اول)»، روزنامه اطلاعات 29 شهريور 1380، ص 12
3 Ùرهاد عطائي، «رقابت در منطقه، بررسي سياست‌هاي ايران در ترکيه»، Ùصلنامه مطالعات راهبردي، سال سوم، شماره سوم (پاييز 1379)ØŒ ص 64
4 اØمد نقيب‌زاده، «نقش قدرت‌هاي منطقه‌اي Ùˆ برون منطقه‌اي در Øوزه خزر» مطالعات آسياي مرکزي Ùˆ Ù‚Ùقاز، شماره 37 (بهار 1381)ØŒ ص 79
5 علي‌ عليزاده، «نگاه امنيتي به مباØØ« Øوزه درياي خزر»، مطالعات آسياي مرکزي Ùˆ Ù‚Ùقاز، شماره 35 (پاييز 1380)ØŒ صص 186 185
6 پيروز مجتهدزاده، «ايران Ùˆ تØولات ژئوپولتيک در منطقه خزر، تمرکز ويژه بر مسائل رژيم Øقوقي (بخش ششم) روزنامه اطلاعات شماره 22518ØŒ (10تيرماه 1381)ØŒ ص 12
7 براي اطلاع بيشتر در پيرامون مشابهت Ùˆ مغايرت مواضع کشورهاي ساØÙ„ÛŒ در اين زمينه ر. Ú©.
شهرام ترابي، «مشابهت Ùˆ مغايرت مواضع ديگر کشورهاي ساØلي درباره رژيم Øقوقي درياي خزر» مطالعات آسياي مرکزي Ùˆ Ù‚Ùقاز، شماره 35ØŒ (پاييز 1380) صص 110 97
8 راÙÙŠ هوانسيان، «چشم‌انداز ØµÙ„Ø Ùˆ امنيت در منطقه خزر»، مطالعات آسياي ميانه Ùˆ Ù‚Ùقاز، شماره 14 (تابستان 1375)ØŒ ص 213
9- Caspian Region Energy Development, Report Department of State. United State of America 1997, pp.9-10
10 بنگريد: بهرام امير اØمديان «ايران Ùˆ درياي خزر در چشم‌اندازي ژئوپلتيک، آسياي مرکزي Ùˆ Ù‚Ùقاز، شماره 35 (پاييز 1380)ØŒ ص 164
11 در مقام مقايسه مي‌توان Ú¯Ùت ميدان‌هاي Ù†Ùت کشورهاي ساØلي درياي خزر بيش از 3 تا 4 برابر ذخاير Ù†Ùت کشورهاي اروپايي داراي ذخاير ثابت شده Ù†Ùت خام با Øدود 50 ميليارد بشکه مي‌باشد Ùˆ آينده روشن‌تري براي کشورهاي اين منطقه از جهان پيش‌بيني مي‌شود. براي اطلاع بيشتر ر. Ú©.: غلامرضا Ø´Ùاعي، «ذخاير انرژي درياي خزر: تکيه‌گاه امنيت، ابزار توسعه، مطالعات آسياي مرکزي Ùˆ Ù‚Ùقاز، شماره 35 (پاييز 1380)ØŒ صص 54 26
12 براي اطلاع بيشتر راجع به راه‌هاي انتقال Ù†Ùت Ùˆ گاز خزر به بازارهاي مصر٠ر.Ú©.: هوشنگ اميراØمدي، «مخاطرات سياسي مسيرهاي مختل٠خطوط لوله در Øوزه درياي خزر»، ترجمه‌ي عليرضا طيب، اطلاعات سياسي، اقتصادي، سال پانزدهم، شماره نهم Ùˆ دهم (خرداد Ùˆ تير 1380) صص 165 163 همچنين بنگريد Ø´Ùاعي، پيشين، صص 43‌ 38
13Ùˆ 14 جليل روشندل «گسترش ناتو به سمت شرق، تعيين Øوزه‌هاي Ù†Ùوذ يا تأمين امنيت» مطالعات آسياي مرکزي Ùˆ Ù‚Ùقاز شماره 13 (بهار 1375)ØŒ صص 145 143
15 همان، ص 147
16 مهدي اسکندريان، «نگرش بر شوراي ناتو روسيه» گزیده تØولات جهان شماره 5 (تيرماه 1381)ØŒ صص 92 91
17 مصطÙÙŠ ملکوتيان «Øوزه خزر Ùˆ امنيت ملي جمهوري، اسلامي ايران»، Ùصلنامه علوم سياسي شماره 9 (تابستان 1379) ص 100
18 جورج بوش اخيراً (10 اوت 2002/ 19 مرداد 1381) نيز اين اتهامات را تکرار کرده است. بنگريد Ø¢Ùتاب يزد، شماره 728 (22 مرداد 1381)ØŒ ص 1
19 همکاري اتمي ايران Ùˆ روسيه Ùˆ ادعاهاي پوچ آمريکا Ùˆ اسراييل (مصاØبه با الکساندر ماريوس٠سÙير Ùدراسيون روسيه در تهران) روزنامه ايران، سال هشتم شماره 2040‌ (10 بهمن ماه 1380)ØŒ ص 5
20 روزنامه Øيات نو، سال سوم شماره 677 (24 مردادماه 1381)ØŒ ص 2
21 روزنامه Øيات‌نو، سال سوم، شماره 679 (26 مردادماه 1381)ØŒ ص 1Ùˆ2
22 Øجت‌اله Ùغاني، «مØور شيطاني بوش، واکنش جهاني Ùˆ دورنماي بØران (بخش سوم)»، روزنامه اطلاعات شماره 22442 (23 اسÙند 1380)ØŒ ص 12