نويسنده از رهگذر تØليل Ù…Øتوايي Ùˆ تاريخي Ùرهنگ سياسي ايران به اين نتيجه مي رسد كه مردم ايران از نظر Ùرهنگي با دولتمردان Ùˆ نظام سياسي Øاكم بر آمريكا Ùˆ نه مردم آمريكا مخالÙت دارند. اين مخالÙت نيز ريشه در عملكرد سابق دولت آمريكا در ايران دارد كه نوعي نارضايتي را در بين مردم دامن زده است. بنابراين Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ø¢Ù† عملكرد Ùˆ زوال نارضايتي مزبور از مقدمات بØØ« رابطه ايران Ùˆ آمريكا به شمار مي رود.
نويسنده براي تأييد ديدگاه خود به شواهد تاريخي متعددي اشاره دارد كه تماما Øكايت از مداخله گري آمريكا در Øوادث ايران دارد.اكنون، يك دهه پس از آن، Û² سÙارت آمريكا بسته مانده است Ùˆ روابط آمريكا - ايران از دشمني شديد تا انزجار ديپلماتيك آشكار در نوسان است.
چشم انداز تاريخي
در سال ۱۹۷۰هيچ Ù…Ùسّر آگاهي امكان گسستگي عظيم در روابط آمريكا - ايران را Ù…Ø·Ø±Ø Ù†ÙƒØ±Ø¯Ù‡ØŒ در آن انديشه نيز نمي كرد؛ Øتي در سال۱۹۷۹ در كانون تظاهرات مردمي ضد شاه Ùˆ رژيم تØت Øمايت آمريكا، ناظران اندكي استدلال مي كردند كه روابط آمريكا_ ايران در سال ۱۹۸۰به پايان خواهد رسيد، يا نيروهاي نظامي آمريكا به ايران Øمله خواهند كرد. به هرØال رابطه ديپلماتيك به پايان رسيد Ùˆ لشگركشي نظامي توأم با شكست آمريكا عليه ايران-واقعه طبس- نيز صورت گرÙت.
مجموعه Øوادثي كه بر ايدئولوژي ها Ùˆ Ùرهنگ هاي سياسي متÙاوت در ايران Ùˆ ايالات متØده مبتني بودند، قطع يك سده روابط قوي ميان دو متØد را شتاب بخشيدند. آرمانهاي ايران براي استقلال سياسي Ùˆ اقتصادي Ùˆ پايبندي به خودانگيختگي سياسي، در تقابل با سياست هاي آمريكا براي دستيابي به منابع Ùˆ جلوگيري از هرگونه تØول اساسي در نظام سياسي ايران قرار گرÙت. ايرانيان با دست يازيدن به قرآن Ùˆ با اعتقاد به Øقانيت جنبش ملي براي رهايي، در صÙو٠ميليوني خود در سرپيچي آشكار از نيروهاي نظامي Ù…Ø³Ù„Ø Ùˆ تØت آموزش آمريكايي ايران در شهرها Ùˆ شهرستان ها به راهپيمايي پرداختند. ناظران بين المللي با Ø´Ú¯Ùتي از گستردگي تظاهرات Ùˆ اعتصابات سال ۱۳۵۷كم كم متوجه جدي بودن انقلاب ايران شدند.
در پي تظاهرات خياباني Ùˆ قيام انقلابي در سالهاي ÛµÛ·-،۱۳۵۶ برخي Ù…Ùسران سرنگوني نهايي شاهنشاهي پهلوي در سال ۱۳۵۷را نقطه عطÙÙŠ در دوستي ايران Ùˆ آمريكا دانستند؛ ديگران سرآغاز مشكلات روابط آمريكا _ ايران را در كودتاي تØت Øمايت سيا در مرداد ۱۳۳۲تعيين نمودند، در Øالي كه برخي ديگر به جنگ جهاني دوم اشاره مي كردند.از آن جا كه صاØب نظران بسيار اندكي Øوادث دهه هاي Û±Û³Û´Û°Ùˆ ۱۳۵۰را سرآغاز قيام انقلابي بر مي شمردند، بسياري از آمريكايي ها، ايران Û±Û³ÛµÛ· را هم Ø´Ú¯Ùت انگيز Ùˆ هم درك ناكردني مي ياÙتند. سرعت Ùروپاشي نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø Û´Û°Û°Ù‡Ø²Ø§Ø± Ù†Ùري تØت آموزش آمريكايي شاه در سال Û±Û³ÛµÛ· Ùˆ تظاهرات گسترده ايران در آن سال تقريبا هر صاØب نظر Ùˆ Ù…Øققي را غاÙلگير ساخت. مردم آمريكا مات Ùˆ مبهوت، سقوط شاه را با آميزه اي از Ø´Ú¯Ùتي Ùˆ ناباوري به نظاره نشسته بودند.
پرواز شاه از تهران در دي ماه Û±Û³ÛµÛ·Ùˆ تشكيل دولت موقت ايران، مسائلي را در اذهان مردم آمريكا كه ØªØ±Ø¬ÙŠØ Ù…ÙŠ دادند اوضاع به Øال عادي برگردد برانگيخت. پذيرش شاه در مركز سرطان نيويورك در مهر Û±Û³ÛµÛ¸ Ùˆ تصر٠سÙارت آمريكا در تهران در سيزدهم آبان همان سال، كه با سقوط دولت موقت همراه گشت، آمريكاييان را بيش از پيش در بهت Ùرو برد. معضل ايران، ناگهان پيچيده تر Ùˆ خطرناكتر از آن Ú†Ù‡ پيشتر تلقي مي شد، جلوه گر گشت. به نظر مي رسيد مقامات آمريكا در وزارت امور خارجه Ùˆ كاخ سÙيد كنترل خود را بر ايران، يك مشتري مورد اعتماد Ùˆ دوست ديرينه، از دست داده اند. مطبوعات Ùˆ مردم آمريكا مي پرسيدند كه اگر ايران سقوط كند پس از آن نوبت كيست؟
از سوي ديگر، ايرانيان نيز تØليل هاي مختلÙÙŠ از Ùروپاشي روابط آمريكا - ايران دارند كه ريشه در اختلاÙات طبقاتي، ايدئولوژيك Ùˆ سياسي آنها دارد. عنوان شيطان بزرگ در طول بØران گروگانگيري سالهاي Û¶Û°-Û±Û³ÛµÛ¸ در مورد آمريكا مسجل گشت، اما انزجار ايرانيان از دخالت [آمريكا] در امور ايران ولو از جانب يك متØد در دهه ۱۳۰۰آشكار بود. Ùرهنگ سياسي ايران، با تمركز بر خودبسندگي Ùˆ استقلال از Øكومت بيگانه، به تدريج از Øالت دهه ۱۳۰۰به تظاهرات چشمگير خياباني در دهه ۱۳۵۰تØول ياÙت. خروج شاه از ايران در دي ماه Û±Û³ÛµÛ·Ùˆ گروگانگيري آبان Û±Û³ÛµÛ¸Ù…Øصول چندين دهه مخالÙت تقريبا مداوم با دخالت اروپاييان Ùˆ سپس آمريكا، در امور اقتصادي، اجتماعي، سياسي Ùˆ Ùرهنگي ايران بود. در اين ميان، سياست هاي آمريكا نسبت به نظام شاهنشاهي از دهه ۱۳۰۰تا دهه ۱۳۵۰تغيير اندكي ياÙت. سياست هاي آمريكا پيش از جنگ جهاني اول در گرايش به Øمايت از نظام شاهنشاهي در مقابل نهضت مردمي مشروطه، بازتاب سياستهاي روس Ùˆ انگلستان به شمار مي رÙت، كه تمايل كمتري را به اقدام مستقل نشان مي داد. در دهه ۱۹۲۰شركت هاي Ù†Ùتي Ùˆ بنيادهاي مالي آمريكا تلاش بي ثمري انجام دادند تا جايگاهي براي سرمايه گذاري آمريكا ايجاد كنند . با اين همه، اقدامات ديپلماتيك Ùˆ سياسي آمريكا در پي جنگ جهاني دوم در ايران، نمايانگر علايق Ùزون ياÙته آمريكا در ØÙظ سرمايه گذاري هايش در منطقه خليج Ùارس مي باشد. ضع٠قدرت بريتانيا پس از جنگ جهاني دوم در اعمال Ù†Ùوذ بر امور ايران نيز از علايق عمده مقامات واشنگتن به شمار مي آمد. سياست هاي آمريكا در ايران پس از جنگ جهاني دوم، ديگر بازتاب سياست هاي بريتانيا Ùˆ شوروي نبوده Ùˆ با يك بازنگري بر موقعيت استراتژيك جغراÙيايي - نظامي ايران Ùˆ موÙقيت اقتصادي آن در مرزهاي اتØاد شوروي Ùˆ Øوزه هاي غني Ù†Ùتي خليج Ùارس متمركز گشت.
رويارويي مناÙع جهاني شوروي Ùˆ آمريكا در جنگ سرد، همچنين دخالت آمريكا در ملي كردن Ù†Ùت ايران، از بازنگري در سياست هاي آمريكا در جنگ جهاني اول نشأت مي گرÙت. اين بازنگري بيش از پيش بر مهار شوروي، دستيابي به Ù†Ùت خليج Ùارس Ùˆ ايران Ùˆ ايجاد Øكومت باثبات در ايران متمركز بود. درواقع مأموريت هاي نظامي Ùˆ اقتصادي جنگ جهاني دوم زمينه هايي را براي پيشبرد سياست هاي بازنگري شده آمريكا در ايران Ùراهم ساخت. نياز به تاكتيك هاي جديد تا اندازه زيادي از ماهيت رويارويي طلبانه روبه رشد Ùرهنگ سياسي ايران Ùˆ در همان اندازه از تØولات سياست قدرت جهاني برمي خاست Ùˆ در پي كودتاي تØت Øمايت سيا در ۱۳۳۲شاه Ùˆ سياست خارجي آمريكا يكسان Ùˆ واØد شدند هرچند كه در ۱۳۵۶مردم ايران هم آماده رويارويي با شاه Ùˆ هم با آمريكا بودند.
چهره اي مغرض
براي ايرانيان چهره خيرخواهانه آمريكا در طول زمان به سه دليل به چهره اي مغرض تبديل شد: Û±) يك قرن Øمايت خلل ناپذير از رژيم پادشاهي به رغم دشمني Ùزاينده مردم با Ùساد پهلوي؛۲) سوءظن عميق Ùˆ در موارد متعدد، دشمني با Ùرهنگ سياسي ايران؛ Ùˆ Û³) يك سده پايبندي به مناÙع استراتژيك جهاني.
آمريكا، به Ù†ØÙˆ Ùزاينده اي در مقابل مناÙع اكثريت مردم ايران قرار داشت. چنين سياستها Ùˆ مداخله جوييهايي به شكل گيري Ùرهنگ سياسي ضدآمريكايي در ايران منجر گشت.
نخستين تØولات قابل توجه در روابط آمريكا - ايران در سالهاي Û¸-۱۲۶۷بود، هنگامي كه از كارمندان آمريكايي در تبريز Ùˆ تهران خواسته شد تا در مبارزه براي عدالت برابر در چهارچوب قانون به جاي مشروطه خواهان از پادشاهي Øمايت كنند. دومين تØول قابل توجه در سالهاي Û³Û²-۱۳۳۰اتÙاق اÙتاد، هنگامي كه آمريكا بار ديگر تصميم گرÙت تا به جاي مشروطه خواهان، در مبارزه براي ايران براي ايرانيان از پادشاهي Øمايت كند. تا سال Û±Û³Û´Û±Ù…Øمدرضا پهلوي جبهه ملي Ùˆ Øزب توده را از صØنه بيرون رانده بود، او پارلمان Ùˆ ارتش را تصÙيه Ùˆ لايØÙ‡ اصلاØات ارضي را Ù…Ø·Ø±Ø ÙƒØ±Ø¯. انقلاب سÙيد شاه در بهمن ،۱۳۴۲ اصلاØات آمريكا - شاه را در۴۲-۱۳۳۲به اوج خود رسانيد. البته، قيام Û±Û³Û´Û²Ùˆ نهضتهاي چريكي بعدي با آغشتن انقلاب سÙيد به خون، نشان داد كه اصلاØات آمريكايي Ùˆ مردم ايران در تضاد با يكديگر قرار دارند. سومين تØول عمده در انقلاب Û·-۱۳۵۶روي داد كه به تصر٠سÙارت آمريكا در آبان ۱۳۵۸انجاميد. به هرØال، روابط اوليه ميان دو Øكومت Ùˆ مردم دو كشور كاملا با آرامش آغاز شد. در پي تهاجم عراق در ۳۱شهريور ۱۳۵۹به استان خوزستان Ùˆ اÙزايش نارضايتي عمومي در مورد مسايل ØÙ„ نشده Ùقر، آوارگي Ùˆ بيكاري، در مهرماه همان سال آيت الله خميني Ú¯Ùتگوي بيشتر با الجزايريها در مورد تبادل Ù…Øتمل گروگانها با پس اندازهاي خارجي ايران در انگلستان Ùˆ آمريكا را پذيرÙت. در دي ماه ۱۳۵۹بيشتر اختلا٠ديدگاهها ØÙ„ شده بود. همزمان با نخستين دقايق آغاز به كار رييس جمهور ريگان، ۵۳گروگان آمريكايي در مسير خود براي خروج از Ùضاي هوايي ايران بودند. كارتر تاوان گناهان خود را پرداخت Ùˆ ايران به دستيابي مجدد به اكثر داراييهاي مسدود شده Ùˆ تسليØات تØويل نشده خود اميدوار گشت. سرانجام ثابت شد كه راه ØÙ„ اقتصادي Ùˆ سياسي Ùˆ نه نظامي، كليد ØÙ„ مسأله گروگانگيري بوده است.
در اين زمان آمريكا از هر Ùرصتي براي Ù†Ùوذ در ايران Ùˆ مخالÙت Ùˆ ضديت با جمهوري اسلامي ايران كوتاهي نكرد Ùˆ دخالتهاي آمريكا عليه ايران صورت عيني تر Ùˆ عملي تري به خود گرÙت. در خرداد ۱۳۶۰گروگانهاي آمريكايي بازگشتند؛ پول Ùˆ تسليØات خريداري شده ايران هنوز در دست آمريكا بود Ùˆ آيت الله خميني با موÙقيت عرصه سياسي را از مخالÙان پاك مي كرد. آمريكا به دنبال نوعي ثبات سياسي در ايران بود Ùˆ در عين Øال چشم آن داشت كه جنگ به طور روزاÙزون متغير Ùˆ بي ثبات عراق _ ايران روند خود را طي كند.
در سالهاي Û±Û³Û¶Û¸-،۱۳۶۰روابط آمريكا - ايران بر چهار موضوع متمركز گشت: Û±-اقدامات مداوم ايران براي پايان بخشيدن به دوران پهلوي از طريق بازگرداندن تمام داراييهاي خارجي ايران Ùˆ تسليØات خريداري شده به ايران؛ Û²-عزم ايران به ياÙتن نقش غالب در منطقه به ويژه چونان سرمشقي براي دولتهاي اسلامي ديگر؛ Û³-گرايش آمريكا بر Ù…Øدود ساختن جنبشهاي اسلامي در كشورهاي خاورميانه Ùˆ در عين Øال ادامه دسترسي بر Ù†Ùت خليج Ùارس؛ Ùˆ Û´-تمايل آمريكا به Ù…Ø³Ù„Ø ÙƒØ±Ø¯Ù† Ùˆ كمكهاي نظامي به هر كشوري كه خواهان پيشبرد مناÙع سياسي Ùˆ اقتصادي آمريكا در مقابل مناÙع شوروي باشد. تعهد ايدئولوژيك رهبري ايران به اجراي سياست اسلامي Ùˆ نيزتوسعه سرمايه داري، آمريكا را در موضع غيرعادي مخالÙت با سياستهاي خارجي ايران ولي Øمايت از برنامه هاي داخلي آن قرار داد. موضع نخست، آمريكا را بر آن مي داشت كه دست بالا را در مخالÙت با ايده هاي انقلابي Ùˆ خيزش هاي مردمي سراسر خاورميانه در پيش بگيرد؛ به رغم آن كه آمريكا مي دانست كه عراق آغازگر جنگ ايران - عراق بوده Ùˆ به كشتيها در خليج Ùارس از جمله كشتي آمريكايي استارك Øمله كرده است، با وجود اين با Øمايت از عراق در جنگهاي زميني Ùˆ دريايي كوههاي زاگرس Ùˆ خليج Ùارس، با ايران به مخالÙت برخاست.
سياست قدرت در روابط آمريكا - ايران مبتني بر تواناييهاي ايران در ØÙظ ثبات سياسي Ùˆ اقتصادي Ùˆ در عين Øال Øمايت از متØدان خود در منطقه Ùˆ ديگر نقاط بود. عزم ايران در آموختن درسي براي ديگر ملل ØŒ به ويژه براي عربستان سعودي، اردن Ùˆ عراق پايان ناپذير به نظر مي رسيد. در نهايت، ايران كاملا درصدد برآمد تا خود را به طور جدي تر بيش از پيش درگير مسائل جهان اسلام، عرب، Ø¢Ùريقا Ùˆ آسيا كرده Ùˆ پيوندهاي نزديكتري با رژيم هايي چون سوريه، ليبي، يمن Ùˆ الجزاير، يا پاكستان، مالزي Ùˆ اندونزي برقرار سازد. در خلال سالهاي Û±Û³Û¶Û¸-۱۳۶۰آمريكا درصدد مهار انقلاب اسلامي به شيوه هاي مختل٠بود: با Øمايت از عراق در جنگ ايران - عراق، با رويارويي با ايران در سازمان ملل متØد با استناد به موارد نقض Øقوق بشر، با به تأخير انداختن بازگرداندن پس اندازها Ùˆ تسليØات خريداري شده ايران Ùˆ با تروريستي خواندن تمام اقدامات منطقه اي ايران. از سوي ديگر، آمريكا درياÙته بود كه ايران بالقوه قدرتمند Ùˆ انقلابي است. ايران شاه را برانداخته Ùˆ با موÙقيت با Øضور آمريكا - ناتو در خاورميانه به مبارزه پرداخته بود Ùˆ اكنون به عنوان الگويي براي كشورهاي جهان اسلام Ù…Ø·Ø±Ø Ø§Ø³Øª.
از اين رو ايران، هم متØدي بالقوه در ØÙ„ اختلاÙات Ùˆ تعارضات منطقه اي بود Ùˆ هم مخال٠با سياست هاي سلطه جويانه كاخ سÙيد در منطقه. بدين ترتيب مخالÙت با سياست هاي تهران جزو اصولي ترين سياستهاي آمريكا عليه ايران قرار گرÙت.
پايان سخن
يك سده روابط بين آمريكا Ùˆ ايران با چهره يك آمريكاي خيرخواه Ùˆ دوست آغاز گشت، اما سرانجام با چهره يك قدرت بدخواه Ùˆ شيطاني به پايان رسيد. نخست، چهره اي است كه اكثر آمريكاييان از خود Ùˆ سياست هاي خارجي آمريكا كه آنها معتقدند براØساس، منصÙانه Ùˆ آگاهانه است، دارند. البته براي ايرانيان، تصوير دوم از آمريكا بسيار مناسبتر است، زيرا آنها مدعي هستند سياستهاي آمريكا اساسا Ùاقد عواطÙØŒ جانبدارانه Ùˆ سخت ناآگاهانه است. اطلاق شيطان بزرگ به آمريكا براي آمريكاييهايي كه نمي توانند باور كنند كه Øكومت يا شهروندان آنها شايسته چنان عنوان ناشايستي است، بسيار دردناك است. از سوي ديگر، ايرانيان اين عنوان را بسيار مناسب مي دانند به خاطر آن كه ايران سياستهاي گذشته آمريكا را كلا نيرنگ آميز، گمراه كننده Ùˆ مستكبرانه ياÙته است.
تكامل تاريخي Ùرهنگ سياسي ايران Ùˆ تعهدات ايدئولوژيك ناشي از آن به ØÙ‚ تعيين سرنوشت خويش طي هشتاد سال گذشته از Û±Û³Û¶Û¸-۱۲۸۴همواره روياروي مناÙع آمريكا Ùˆ سياست قدرت آن قرار گرÙته است. سرمنشأ يك سده رويارويي با سياست قدرت آمريكا را سه عامل شكل مي دهد:Û±-خواست ايران براي استقلال Ùˆ هويت خود كه هم تصوير ايران جديدي را كه آمريكا درصدد پديد آوردن آن رد مي كند Ùˆ هم بيان يك خوداتكايي است كه هرگونه نياز به آمريكا را مردود مي داند؛ Û²-تمايل ايران به استقلال داخلي با تمايل به استقلال بين المللي توأم است كه طبق آن ايران مي تواند شرقي باشد يا غربي، يا هم شرقي باشد Ùˆ هم غربي يا نه شرقي Ùˆ نه غربي، Ú†Ù‡ آمريكا آن را بخواهد يا نخواهد؛ Ùˆ Û³-اعتقاد عميق ايران به اين كه ايران در كنار امت مسلمان مبارز متعهد به شركت در مسائل اسلامي بين الملل Ùˆ منطقه اي، از جمله دÙاع از اسلام، امت Ùˆ آرمانهاي اسلامي، مي باشد.
از نظر برخي سياستگذاران آمريكا، هر سه نكته Ùوق بزرگترين مانع بهبود روابط آمريكا - ايران است. از نظر برخي ديگر، ايران گرچه بالقوه براي مناÙع آمريكا يك تهديد Ù…Øسوب مي شود، اما متØد بالقوه بسيار مهمي در خاورميانه Ùˆ جهان اسلام نيز مي تواند باشد. اين گروه در تبيين ابعاد مثبت روابط گذشته آمريكا - ايران مدعي هستند كه صبر Ùˆ انتظار Ùضاي مناسبي را براي بهبود روابط آمريكا - ايران ايجاد خواهد كرد؛ در واقع آنها آشكارا متذكر مي شوند كه امروزه آمريكا بيش از پيش به ايران چونان يك متØد نيازمند است؛ در هر Øال جمهوري اسلامي ايران عامل مهمي در روابط آمريكا Ùˆ خاورميانه بشمار مي آيد Ùˆ به همين علت است كه بايد به Ùرهنگ سياسي ايران عط٠توجه شده Ùˆ با مقامات ايران Ùˆ مردم آن به شكل شايسته اي برخورد شود. ايران همچون ويتنام نقطه عطÙÙŠ در روابط بين المللي آمريكا مي باشد Ùˆ خاطره بسيار تلخ ويتنام نبايد مجددا در اينجا تكرار شود.