واژگان کلیدی
ایران، آمریکا، خلیج Ùارس، امنیت، خاورمیانه.
مقدمه
امنیت خلیج Ùارس از دیرباز مورد بررسی Ùˆ توجه سیاستمداران منطقه Ùˆ جهان بوده است. منطقه خلیج Ùارس به دلیل موقعیت راهبردی در پهنه جغراÙیایی، ذخایر انرژی Ùراوان Ùˆ Øساسیت Ùوق العاده ژئوکالچر به یکی از مهمترین کانون های بØران Ùˆ منازعه در جهان امروز تبدیل شده است. Øتی عده ای تا آنجا پیش رÙته اند Ú©Ù‡ خاورمیانه Ùˆ در مرکز آن خلیج Ùارس را قلب جدید یا هارتلند جدید جهان نامیده اند.
عموما دو نوع نگاه به امنیت خلیج Ùارس وجود دارد: نگاه بیرونی Ùˆ درونی به امنیت خلیج Ùارس. در نگاه بیرونی عناصر Ùˆ مولÙÙ‡ های خارج از منطقه هستند Ú©Ù‡ امنیت در خلیج Ùارس را تعری٠و بازتعری٠می کنند. برای نمونه نیاز مبرم غرب Ùˆ کشورهای آسیایی به انرژی خلیج Ùارس است Ú©Ù‡ امنیت آن را مشخص Ù…ÛŒ کند. ولی در نگاه درونی این مناسبات داخلی بین کشورهای منطقه خلیج Ùارس است Ú©Ù‡ امنیت را تعری٠می کند. به بیانی دیگر، امنیت برون زا در خلیج Ùارس تابعی از نیازها Ùˆ ملاØظات امنیتی کشورهای خارج از این Ù…Øدوده جغراÙیایی Ùرض Ù…ÛŒ شود درØالی Ú©Ù‡ امنیت درون زا در خلیج Ùارس، برآمده از نیازها، ملاØظات Ùˆ معادلات امنیتی کشورهای این منطقه است. از نگاه امنیت برون زا، تامین امنیت صادرات انرژی در خلیج Ùارس ممکن است به بهای برهم خوردن معادلات امنیتی بین کشورهای این منطقه تمام شود Ùˆ یا اینکه مولÙÙ‡ های برپایی ساختارهای امنیتی پایدار در منطقه به دلیل دخالت ها Ùˆ اختلا٠اÙÚ©Ù†ÛŒ های نیروهای خارجی مورد بی توجهی قرار بگیرد. از طر٠دیگر، آنچه از منظر امنیت درون زا مورد بی توجهی قرار Ù…ÛŒ گیرد تاثیرگذاری مناسبات ساختاری قدرت های جهانی Ùˆ Øساسیت Ùˆ تاثیرپذیری معادلات امنیتی منطقه از آنها Ùˆ نیز میزان Ùˆ Ù†Øوه تاثیرپذیری این معادلات از مناسبات سیاست خارجی کشورهای قدرتمند با هر یک از این کشورهای منطقه است.
ایران Ùˆ آمریکا دو کشوری بوده اند Ú©Ù‡ در سه دهه گذشته در صدد بوده اند امنیت خلیج Ùارس را بر اساس یکی از این رهیاÙت ها تعری٠کرده Ùˆ ساختارهای امنیتی منطبق با این تعاری٠را به وجود آورند. ایران بیشتر به دنبال امنیت درون زا بدون توجه به تاثیرگذاری غیرقابل انکار آمریکا Ùˆ آمریکا بیشتر به دنبال امنیت برون زا بدون توجه به نقش Ùˆ جایگاه ممتاز ایران در امنیت خلیج Ùارس بوده است. Øال اگر بپذیریم Ú©Ù‡ امنیت در خلیج Ùارس همچنان با چالش های جدی Ùˆ لاینØÙ„ مواجه است Ùˆ ساختارهای Ùعلی جوابگوی تهدیدات کنونی Ùˆ بØران های اØتمالی آینده نیستند این سوال Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ بهترین رهیاÙت تامین امنیت در خلیج Ùارس چیست. به بیانی دیگر، چگونه Ù…ÛŒ توان از رهیاÙت های کنونی Ùراتر رÙت Ùˆ به رهیاÙت تلÙیقی در تامین امنیت خلیج Ùارس دست یاÙت. بدین منظور در این مقاله ابتدا رهیاÙت امنیت برون زا Ùˆ سپس امنیت درون زا مورد بررسی قرار Ù…ÛŒ گیرد Ùˆ سپس سعی Ù…ÛŒ شود با استÙاده از وضعیت Øاکم بر روابط ایران Ùˆ آمریکا زمینه های همکاری/ منازعه دوکشور، در قالب الگوی امنیتی تلÙیقی در خلیج Ùارس مورد واکاوی قرار گیرد.
امنیت برون زا
Øضور آمریکا در خلیج Ùارس
به دنبال خروج بریتانیا از شرق سوئز در سال ۱۹۷۱، ایالات متØده در Ù¾ÛŒ پر کردن این خلأ با ایجاد روابط امنیتی با تهران Ùˆ ریاض یرآمد. Ø·ÛŒ این دوره، زیر ساختهای لازم در عربستان سعودی به وجود آمد، در همان Øال به ایران سلاØهای پیشرÙته زیادی Ùروخته شد. سیستم به Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Â«Ø¯ÙˆØ³ØªÙˆÙ†ÛŒÂ» به دنبال وقوع انقلاب اسلامی در تهران در سال Û±Û¹Û·Û¹ Ùرو پاشید Ùˆ ایالات متØده به Ø´Ú©Ù„ÛŒ روزاÙزون نقشی Ùعال Ùˆ مستقیم Ø·ÛŒ جنگ ایران Ùˆ عراق در دهه‌ی Û±Û¹Û¸Û° ایÙا کرد. عراق در دوران صدام Ø·ÛŒ دهه‌ی Û±Û¹Û¸Û° به بخشی از این سیستم تبدیل شد، چون ایالات متØده با اکراه با این ارزیابی دولتهای Øاشیه‌ی خلیج‌Ùارس مواÙÙ‚ بود Ú©Ù‡ پیروزی ایران در میدان نبرد برای ثبات Ùˆ امنیت منطقه Ùاجعه‌بار خواهد بود. در نتیجه، دولت ریگان به تدریج Ø·ÛŒ دهه‌ی Û±Û¹Û¸Û° روابط سیاسی خود را با عراق مجدداً برقرار نمود Ùˆ در سال Û±Û¹Û¸Û² روابط دیپلماتیک خود را با عراق از سر گرÙت. این اقدامات راه را برای Øمایت از عراق در جریان جنگ در قالب ارائه‌ی اطلاعات Ùˆ تجهیزات دÙاعی غیر مرگبار هموار کرد. اقدامات ایالات متØده به منزله‌ی پذیرش ضمنی این دیدگاه بود Ú©Ù‡ یک عراق قدرتمند می‌تواند تهدیدات سیاسی Ùˆ نظامی تهران را دÙع کند.
به دنبال تهاجم عراق به کویت در اوت سال Û±Û¹Û¹Û°ØŒ ‌ایالات متØده پیشگام تشکیل ائتلاÙÛŒ برای برقراری نظم شد Ùˆ سرانجام به طور کامل خلأیی را Ú©Ù‡ نتیجه خروج بریتانیا بیست سال پیش از آن پدید آمده بود،‌ پرکرد. پس از جنگ،‌ ایالات متØده Ùˆ کشورهای Øاشیه خلیج‌Ùارس به یک رشته تÙاهمات ضمنی به عنوان بخشی از گسترش چتر امنیتی در دهه‌ی Û±Û¹Û¹Û° دست یاÙتند: کشورهای Øاشیه‌ی خلیج‌Ùارس تأسیسات خود را در دسترس ایالات متØده گذاشتند Ùˆ به طور علنی از سیاست مهار Øمایت کردند، آمریکا نیز در عوض امنیت آنها را تضمین کرد Ùˆ سیاست عدم مداخله در امور داخلی آنها را اتخاذ نمود. از برخی جهات، این نشانگر بازگشت به ترتیبات قرن Û±Û¹ بود Ú©Ù‡ بین بریتانیا Ùˆ شیخ‌نشینهای خلیج‌Ùارس برقرار شده بود Ùˆ تا خروج بریتانیا از منطقه تا سال Û±Û¹Û·Û± تداوم یاÙت.
Ø·ÛŒ دهه‌ی Û±Û¹Û¹Û° Ù€ دوره سیاست مهار دوجانبه Ù€ زیرساخت لجستیکی برای Øضور در خط مقدم به عنوان بخشی از استراتژی ØÙظ ثبات، بازدارندگی در برابر ایران Ùˆ عراق Ùˆ در صورت لزوم استÙاده از زور به Ùاصله‌ای کوتاه پس از دادن هشدار برای دÙاع از مناÙع منطقه‌ای آمریکا Ø´Ú©Ù„ گرÙت. در راستای این رهیاÙت، ایالات متØده به مذاکره درباره‌ی یک رشته مواÙقتنامه‌های همکاری دÙاعی با کشورهای Øاشیه‌ی خلیج‌Ùارس پرداخت:
Û±- با آنها به طور اصولی در خصوص استقرار تجهیزات نظامی به تواÙÙ‚ رسید:
۲- اجازه‌ی دسترسی به تأسیسات نظامی کشور میزبان را به دست آورد؛‌
Û³- به چارچوبی برای تعامل میان ارتش آمریکا Ùˆ ارتشهای این کشورها دست یاÙت Ùˆ
Û´- تضمین نمود Ú©Ù‡ پرسنل نظامی آمریکا مستقر در این کشورها تØت Øمایت قوانین آمریکا قرار گیرند.
ایالات متØده مجموعه‌ای از تجهیزات به اندازه‌ای سه تیپ سنگین را برای آزمایش سریع نیروها در صورت وقوع بØران، یکی در کویت، یکی در قطر Ùˆ یکی در شناور منطقه مستقر نمود. این نیروها با یک گروه ناو هواپیمابر Ú©Ù‡ Øضور دائمی داشت Ùˆ امکانات موجود در صØنه برای ایجاد منطقه ÛŒ پرواز ممنوع Ùˆ تØریم تجاری علیه عراق تکمیل می‌شدند.
در سال ۱۹۹۵، وزارت دÙاع به شناسایی شماری از مناÙع استراتژیک بسیار مهم در خاورمیانه پرداخت. تضمین دسترسی به Ù†Ùت خلیج‌Ùارس، ØÙاظت از آزادی کشتیرانی در طول خطوط دریایی کنترل، ØµÙ„Ø Ù¾Ø§ÛŒØ¯Ø§Ø± میان اعراب Ùˆ اسرائیل Ùˆ امنیت شرکای منطقه‌ای اصلی به عنوان اولویتهای ایالات متØده اعلام شدند. سیستم ØÙظ امنیت Ú©Ù‡ Ø·ÛŒ دهه‌ی Û±Û¹Û¹Û° به وجود آمده بود از این اهدا٠Øمایت می‌کرد Ùˆ اساساً نمایانگر یک استراتژی دÙاعی بود Ú©Ù‡ برای ØÙظ وضع موجود طراØÛŒ شده بود. ایالات متØده در Ù¾ÛŒ تضعی٠رژیم صدام از طریق ابزارهای Ù…Øرمانه بود Ùˆ از سال Û±Û¹Û¹Û· به بعد سیاستی را اتخاذ کرد Ú©Ù‡ در Ú¯Ùتار از تغییر رژیم استقبال می‌کرد.[Û±]
پس از Øملات Û±Û± سپتامبر دولت بوش در راهبرد امنیت ملّی خود بیان می‌داشت ایالات متØده در موارد بیشتری از زور استÙاده خواهد کرد. دولت بوش Ú©Ù‡ با یک Ù…Øیط امنیتی به ظاهر جدید Ùˆ خطرناک‌تری مواجه شده بود، این ایده سنتی را انکار Ù…ÛŒ کرد Ú©Ù‡ باید در انتظار Øمله‌ی دشمن نشست تا شرط لازم برای پاسخگویی با توسل به زور تØقق گردد. در عوض، دولت بوش وعده داد تا بروز تهدید Ùˆ پیش از آنکه تهدید بسیار جدی شود با استÙاده از زور درصدد از بین بردن آن برآید. آن‌گونه Ú©Ù‡ در گزارش استراتژی امنیت ملی آمده است «ایالات متØده از دیرباز گزینه اعمال پیش‌دستانه را برای مقابله با تهدید جدی علیه امنیت ملی خود Ù…ØÙوظ داشته است. هر Ú†Ù‡ تهدید بزرگتر باشد، مخاطره انÙعال بیشتر است- Ùˆ دست زدن به اقدام پیش‌دستانه برای دÙاع از خود، Øتی در صورتی Ú©Ù‡ زمان Ùˆ مکان Øمله دشمن نامشخص باشد- توجیه‌پذیرتر می‌گردد. ایالات متØده برای پیش‌گیری از انجام این‌گونه اقدامات خصمانه توسط دشمنان در صورت لزوم به اقدام پیش‌دستانه مبادرت خواهد ورزید». در این چارچوب بود Ú©Ù‡ آمریکا به بهانه پیشگیری از دستیابی عراق به جنگ اÙزارهای کشتارجمعی به عراق Øمله کرد Ùˆ از آن پس درصدد بازتعری٠سیاست امنیتی خود در خلیج Ùارس برآمد.[Û²]
بر اساس آنچه Ú¯Ùته شد Ù…ÛŒ توان به این جمع بندی رسید Ú©Ù‡ گسترش Øضور آمریکا در خلیج Ùارس از دهه Û±Û¹Û·Û° تاکنون بهگونهای بوده است Ú©Ù‡ امنیت خلیج Ùارس را بر اساس مولÙÙ‡ های امنیت برون زا تعری٠و طبعا ساختارهای امنیتی سازگار با آن را تØکیم کرده است. اهدا٠امنیت برونزا برقراری ثبات در منطقه خلیج Ùارس، تضمین صادرات امن انرژی، جلوگیری از بهمخوردن ثبات سیاسی در کشورهای همپیمان آمریکا Ùˆ مهار کشورهایی چون ایران Ùˆ عراق است. این اهدا٠بیانگر این واقعیتاند Ú©Ù‡ بهجای اینکه نیازها، Ù…ØµØ§Ù„Ø Ùˆ مقتضیات درون منطقهای مبنای شکلگیری ترتیبات امنیتی در خلیج Ùارس قرار گیرند، آنچه سرنوشت امنیتی منطقه را در Û´Û°-Û³Û° سال گذشته مشخص کرده است نیازها، Ù…ØµØ§Ù„Ø Ùˆ مقتضیات برون منطقهای بوده است. در طول این سالها تامین نیازمندیهای غرب به انرژی خلیج Ùارس Ùˆ ØÙظ ثبات منطقهای در راستای مناÙع ملّی آمریکا مهمترین سنگبنای راهبرد امنیتی آمریکا در خلیج Ùارس بوده است. به بیانی دیگر، هیچگاه مناÙع Ùˆ Ù…ØµØ§Ù„Ø Ø¨Ù„Ù†Ø¯Ù…Ø¯Øª کشورهای منطقه Ùˆ نیازهای امنیتی آنها مورد توجه قرار نگرÙته است؛ مناÙع Ùˆ مصالØÛŒ Ú©Ù‡ در ادامه مقاله در قالب امنیت درونزا مورد بررسی قرار میگیرد.
امنیت درون زا
اگر خلیج Ùارس را یک مجموعه امنیتی بر اساس تعری٠بوزان Ùˆ ویوور بدانیم برای تنظیم روابط امنیتی میان کشورهای عضو از یک سو Ùˆ مقابله با تهدیدات Ùˆ چالشهای درون منطقه ای از سوی دیگر، به یک سیستم امنیتی کارآمد نیاز Ú©Ù‡ بر اساس نیازهای دورنی این منطقه Ø´Ú©Ù„ گرÙته باشد. بنابراین Ùارغ از هرگونه برداشت Ùˆ ادراکی از سوی کشورهای عضو مجموعه، تعامل Ùˆ همکاری آنها در چارچوب یک نظم امنیتی بیش از آنکه تابع اراده Ùˆ خواست آنها باشد، برخاسته از یک ضرورت Ùˆ نیاز مشترک خواهد بود. بر این اساس کشورهای این منطقه در یک سیستم امنیتی به هم پیوسته Ùˆ به عنوان یک مجموعه، متاثر از وابستگی متقابل امنیتی میان همدیگر به سر میبرند. این امر بیش از هر چیز دیگر بیانگر این مسئله است Ú©Ù‡ تنها راه مقابله با تهدیدات Ùˆ چالشهای موجود Ùˆ نیز تاٌمین امنیت Ùˆ ØÙظ ثبات در منطقه، استÙاده از سازوکاری است Ú©Ù‡ در آن تمامی اعضا Ùˆ با مشارکتی همه جانبه Øضور داشته باشند. استÙاده از سیستم امنیتی دسته جمعی این Ùرصت Ùˆ امکان را در اختیار کشورهای منطقه قرار خواهد داد[Û³].
الگوی پیشنهادی مبتنی بر مشارکت Ùˆ همچنین مسئولیت امنیتی چند جانبه است. بر اساس این الگو به هر میزان، بازیگران منطقه ای در Ø´Ú©Ù„ بندی ساختار امنیت خلیج Ùارس نقش مؤثری داشته باشند، بی ثباتی‌های موجود کاهش یاÙته Ùˆ زمینه برای ایجاد ثبات منطقه ای Ùراهم می‌گردد[Û´]. تاکید در جهت استÙاده از این سیستم بیش از هر چیز نشان دهنده ناکارآمدی ترتیبات امنیتی در گذشته میباشد. سیستمهای گذشته از دو نقیصه مهم برخوردار بودند. نخست یا به مانند شورای همکاری خلیج Ùارس اتØادی علیه دیگر کشورها (ایران) بودند Ùˆ یا به مانند استراتژیهای امنیتی ایالات متØده آمریکا در Ø³Ø·Ø Ù…Ù†Ø·Ù‚Ù‡ØŒ از ویژگی هژمونیک برخوردار بودند[Ûµ]. این دو نقیصه به همراه این مسئله Ú©Ù‡ دو کشور ایران Ùˆ عراق همواره از ترتیبات منطقه ای کنار گذاشته شده اند، از جمله عوامل ناکارآمدی سیستمهای تاٌمین امنیت در منطقه خلیج Ùارس درگذشته به Øساب Ù…ÛŒ آیند. این در Øالی است Ú©Ù‡ در یک سیستم امنیتی دسته جمعی، امنیت تنها از طریق همراهی Ùˆ مشارکت تمامی اعضا میسر خواهد بود. چرا Ú©Ù‡ اساس استراتژی امنیت دسته جمعی در این است Ú©Ù‡ امنیت باید در کنار دیگر کشورها جستجو گردد Ùˆ علیه آنها نباشد در این صورت اگر تمامی کشورهای منطقه به آهستگی در یک شبکه از روابط امنیتی در هم تنیده اقتصادی Ùˆ نظامی مبتنی بر وابستگی متقابل امنیتی، با هم به تعامل بپردازند، آینده خلیج Ùارس امیدوارکننده خواهد بود[Û¶].
بنابراین مدیریت دسته جمعی چند جانبه هنگامی Ø´Ú©Ù„ میگیرد Ú©Ù‡ دریابیم اقدامات مربوط به مدیریت، تاٌمین Ùˆ ØÙظ امنیت Ùˆ ØµÙ„Ø Ø¯Ø± یک مجموعه امنیتی نه تنها منØصر به قدرتهای بزرگ نیست بلکه همچنین این اقدامات باید از مواÙقت سایر اعضای کوچکتر نیز برخوردار گردد.[Û·] بدین ترتیب دریک نظام امنیتی دسته جمعی Øقوق همه کشورها Øتی کشورهای Ú©ÙˆÚ†Ú© نیز به رسمیت پذیرÙته میشود[Û¸]. این مسئله بیانگر این مطلب است Ú©Ù‡ موÙقیت یک سیستم امنیت دسته جمعی در این است Ú©Ù‡ مشارکت همه جانبه Ùˆ Øضور تمامی اعضای یک مجموعه Ùارغ از سلسله مراتب قدرت، برای تاٌمین Ùˆ ثبات Ú©Ù„ مجموعه ضروری خواهد بود.[Û¹]
از سوی دیگر نظام امنیت دسته جمعی میکوشد تا توجه کشورهای درگیر در مجموعه را به برخورداری از مناÙع بیشتر در صورت همکاری در خصوص موضوعات Ùˆ مسایل مشترک مورد نظر کشورهای عضو سیستم جلب نماید. زیرا هد٠اصلی در یک نظم امنیتی دسته جمعی، تعامل در مورد مسایل مشترک Ùˆ قابل توجه تمامی طرÙها است Ùˆ تلاش دارد Ú©Ù‡ اعضا در خصوص ادراکات خود در زمینه تهدیدها Ùˆ Ùرصتهای موجود در جهت ایجاد تغییرات مثبت در جهت نیل به مناÙع بیشتر به اجماع Ùˆ تواÙÙ‚ برسند.[Û±Û°] بنابراین کشورهای منطقه Ùارغ از برخی اختلاÙات، میتوانند به مناÙع مثبت Øاصله از همکاری Ùˆ همگرایی در جهت مقابله با تهدیدات Ùˆ چالشها در Ø³Ø·Ø Ù…Ù†Ø·Ù‚Ù‡ بیندیشند. بدین ترتیب ملاØظه میگردد Ú©Ù‡ مجموعه امنیتی خلیج Ùارس متشکل از کشورهایی است Ú©Ù‡ علیرغم وجود برخی اختلاÙات، در خصوص بسیاری از تهدیدات Ùˆ چالشهای منطقه ای نگرانیهای مشترکی دارند.[Û±Û±] ثبات در منطقه، ØÙ„ بØران عراق، تاٌمین Ùˆ تضمین جریان آزاد انتقال انرژی، همکاریهای اقتصادی Ùˆ تجاری میان کشوری، مبارزه با تروریسم، مقابله با بنیادگرایی Ùˆ اÙراطی گری، جرایم سازمان یاÙته، مهاجرتهای غیر قانونی، قاچاق مواد مخدر Ùˆ ØÙظ Ù…Øیط زیست از جمله نگرانیها Ùˆ دغدغه های مشترک کشورهای منطقه Ù…ÛŒ باشند.
بنابراین Ùˆ در واقع امنیت دسته جمعی بر این Ùرض استوار است Ú©Ù‡ Øتی با وجود رقابت Ùˆ خصومت؛ دشمنان نیز مانند دوستان وجود Ù…Øدودیتها Ùˆ موانعی را در رÙتارهای خود خواهند پذیرÙت.[Û±Û²](Û²Û°) این بدان معناست Ú©Ù‡ صر٠وجود اختلا٠میان برخی از کشورها نمیتواند مانعی در راه رسیدن به همکاری Ùˆ تعامل میان آنها در یک نظام امنیتی دسته جمعی باشد. بر همین اساس ملاØظه میگردد Ú©Ù‡ وجود پارهای از اختلاÙات میان دو کشور ایران Ùˆ امارات، نتوانسته مانع از روابط نسبتا بالای تجاری Ùˆ اقتصادی میان دو کشور گردد.
دیگر ویژگی ترتیبات امنیتی منطقه در گذشته هژمونیک بودن آنهاست. استراتژی ایالات متØده در Ø·ÛŒ سالهای اخیر در منطقه همواره یک استراتژی هژمون Ù…Øور بوده است. این مسئله هر Ú†Ù‡ بیشتر سبب خواهد شد تا نظم امنیتی موجود هموراه در معرض خطر گسست قرار بگیرد. این استراتژی همچنان نیز در دستور کار ایالات متØده قرار دارد. بنابراین اØتمال شکست سیاسی آن بسیار بیشتر است Ùˆ از سوی دیگر تواÙقات دوجانبه این کشور در منطقه نیز نمیتواند به ØÙ„ کشمکشهای سیاسی موجود Ú©Ù…Ú© نماید.[Û±Û³] از نظر ایران مداخله Ùˆ اÙزایش Øضور آمریکا در منطقه را نه تنها به عنوان مانعی در راه تØکیم پیوندهای خود با کشورهای عربی برای امنیت‌سازی در خلیج Ùارس تلقی می‌کند، بلکه Øتی روابط دو جانبه نظامی- امنیتی آمریکا با این کشورها را به عنوان عاملی عمده در جهت پیشگیری از همکاری‌ها Ùˆ تعاملات خود با این کشورها به شمار می‌آورد.[Û±Û´]
استراتژی امنیتی آمریکا همواره بر این اساس استوار بوده Ú©Ù‡ دو کشور ایران Ùˆ عراق از ترتیبات موجود در منطقه بیرون Ù†Ú¯Ù‡ داشته شوند. این در Øالی است Ú©Ù‡ همانگونه Ú©Ù‡ ذکر گردید در یک مجموعه منطقه ای Ùˆ در یک سیستم امنیت دسته جمعی موÙقیت تاٌمین امنیت تنها در گرو مشارکت تمامی اعضا میباشد. بنابراین هر گونه تلاش از سوی آمریکا برای بنا نهادن یک سیستم جدید امنیت برای خلیج Ùارس بعنوان اتØادی علیه ایران با استÙاده از شورای همکاری خلیج Ùارس Ùˆ متØدان عراقی پس از صدام، بسیار شکننده خواهد بود Ú©Ù‡ به مانند سیستم های گذشته با شکست مواجه خواهد شد.[Û±Ûµ] این مسئله مطلوب سایر کشورهای منطقه خلیج Ùارس نیز نمیباشد. Øتی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج Ùارس نیز بهترین گزینه برای ایالات متØده آمریکا را Ú¯Ùتگو با ایران میدانند. به باور آنها همکاری با ایران بسیار اثر بخش تر از سیاست سد Ù†Ùوذ در برابر آن خواهد بود. آنها همچنین خواستار این مسئله هستند Ú©Ù‡ واشنگتن نگرانیهای امنیتی ایران را مورد توجه قرار دهد Ùˆ مانع از همکاریهای سیاسی، اقتصادی Ùˆ استراتژیک ایران با کشورهای منطقه نگردد. بعلاوه خواهان این مسئله هستند Ú©Ù‡ آمریکا به تØریمهای اقتصادی خود علیه ایران خاتمه دهد. از نظر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج Ùارس ایران Ùˆ عراق آنی ترین خطر Ù…Øسوب نمیگردند Ùˆ آنها بر این باورند Ú©Ù‡ ایالات متØده باید راهبردهایی را در جهت همکاری مثبت با ایران در پیش بگیرد.[Û±Û¶]
اما مسئله دیگر در خصوص Ø´Ú©Ù„ گیری نظام امنیت دسته جمعی در یک منطقه تا Øد زیادی به برداشتها Ùˆ ادراکات کشورهای منطقه به خصوص قدرتهای بزرگ در خصوص این سیستم مربوط خواهد بود. بدین ترتیب موÙقیت یک سیستم امنیت دسته جمعی تا Øد زیادی در گرو به رسمیت شناختن مناÙع بازیگران درگیر از سوی همدیگر خواهد بود. بنابراین اقدامات مشروع برای دÙاع از خود برای برخی از اعضا باید به رسمیت شناخته شود. به عنوان مثال ØÙ‚ ایران برای دÙاع از خود مانند برخورداری از ارتشی قدرتمند، به رسمیت شناخته شود Ùˆ از سوی دیگر Ù…Øدودیتها در خصوص سلاØهای کشتار جمعی Øتی باید شامل کشورهایی چون آمریکا، اسرائیل، پاکستان Ùˆ هند نیز به اجرا درآید.[Û±Û·]
در آخر اینکه نظام امنیت دسته جمعی میتواند از سوی ایران نیز پذیرÙته شود. سابقه ایران در خصوص تاٌمین امنیت منطقه ای این مسئله را تایید میکند. سیستم امنیت دسته جمعی در واقع جزء اولین خواسته های ایران بوده است. پس از خروج نیروهای انگلیسی از منطقه خلیج Ùارس، ایران بر این باور بود Ú©Ù‡ هر سیستم امنیتی برای منطقه Ú©Ù‡ Øتی بدون مشارکت یکی از کشورهای ساØÙ„ÛŒ باشد اÙزون بر ناقص بودن، به عنوان تهدیدی علیه کشور یا کشورهای غیر عضو این سیستم تبدیل خواهد شد.[Û±Û¸]Øتی میتوان ادعا نمود Ú©Ù‡ مسئله امنیت در خلیج Ùارس اصولاً یک نگرانی Ùˆ دغدغه ایرانی است زیرا Øیات اقتصادی ایران در زمینه صادرات Ù†Ùتی Ùˆ غیر Ù†Ùتی Ùˆ واردات به طور Ú©Ù„ÛŒ به آبهای خلیج Ùارس وابستگی بسیاری دارد.[Û±Û¹] بنابراین ØÙظ ثبات Ùˆ تامین امنیت در خلیج Ùارس همیشه جزء نگرانیهای اولیه امنیتی ایران بوده است Ùˆ خواهد ماند.
بر اساس آنچه Ú¯Ùته شد Ù…ÛŒ توان به این درک رسید Ú©Ù‡ از نگاه ایران، امنیت خلیج Ùارس بر اساس مولÙÙ‡ های درون منطقه ای تعری٠می شود. امنیت دسته جمعی با مشارکت همه بازیگران درون منطقه ای به این معناست Ú©Ù‡ خود کشورهای منطقه بهتر Ù…ÛŒ توانند ساختارهای بومی امنیت را به وجود آورند Ùˆ بر اساس آن، به امنیت پایدار دست یابند. در واقع ریشه مشکلات Ùˆ معضلات امنیتی خلیج Ùارس صرÙا در Øضور Ùˆ دخالت بازیگران خارجی دیده Ù…ÛŒ شود Ùˆ این تلقی وجود دارد Ú©Ù‡ چنانچه Øضور کشورهای خارجی در منطقه از بین برود ØµÙ„Ø Ùˆ ثبات در منطقه Øاصل Ù…ÛŒ شود. اما نباید از نظر دور داشت Ú©Ù‡ خلیج Ùارس به عنوان یک زیرسیستم منطقه ای خواه ناخواه تØت تاثیر قواعد Ùˆ مناسبات قدرت در عرصه جهانی است Ùˆ به دلیل جایگاه ژئوپلتیک Ùˆ ژئواستراتژیک خود، مورد توجه Ùˆ تمرکز جدی سیاستگذاران امنیتی بازیگران تاثیرگذار جهانی Ùˆ در راس آنها آمریکاست. خلیج Ùارس به دلیل ذخایر عظیم انرژی خود تا آینده ای قابل پیش بینی همچنان Ù…ØÙ„ منازعه Ùˆ دخالت بازیگران Ùرامنطقه ای خواهد بود Ùˆ در طراØÛŒ سیاست های امنیتی برای آینده خلیج Ùارس باید به این نکته توجه کرد. با توجه به بØران اقتصادی موجود در جهان Ùˆ آثار Ùˆ پیامدهای درازمدت آن Ùˆ نیز کمبود روزاÙزون انرژی های ارزان در جهان، خروج کامل نیروهای خارجی از خلیج Ùارس مانند آنچه در سال Û±Û¹Û¶Û¸ توسط نیرهای انگلیسی اتÙاق اÙتاد Øداقل در چشم انداز دو دهه آینده دور از ذهن به نظر Ù…ÛŒ رسد Ùˆ Ú†Ù‡ بسا این منطقه به Ù…ØÙ„ رقابت های شدیدتر بین رقبای جهانی برای تÙوق بر دیگران تبدیل شود. این رویه در دو سال اخیر تا Øدودی عملی شده است. قراردادهای هسته ای کشورهای Øاشیه جنوبی خلیج Ùارس با روسیه Ùˆ سیاست های جدید Ùرانسه در خلیج Ùارس Ú©Ù‡ منجر به تاسیس پایگاه نظامی در امارت شد در این راستا قابل تØلیل است.
بنابراین اگر امنیت برونزا بر اساس نگاه آمریکایی در خلیج Ùارس قابل تØقق نبوده است Ùˆ ناکارآمدی خود را در برقراری امنیت پایدار در خلیج Ùارس نشان داده است Ùˆ از طر٠دیگر راهبردهای امنیتی درونزای آرمانگرایانه مثل ترتیبات امنیت دسته جمعی یا تشکیل اتØادیههای منطقهای نیز راه به جایی نبرده است، با توجه به وضعیت راهبردی در خلیج Ùارس Ùˆ ساختار توزیع قدرت در Ø³Ø·Ø Ù…Ù†Ø·Ù‚Ù‡ از یک طر٠و واقعیات جهانی قدرت در قالب دخالت Ùˆ Øضور نیروهای خارجی در منطقه Ú†Ù‡ ساختار تلÙیقی را برای برقراری امنیت در خلیج Ùارس Ù…ÛŒ توان پیشنهاد داد Ú©Ù‡ سازگاری بیشتری با واقعیات خارجی داشته باشد. در واقع سوال این است Ú©Ù‡ مهمترین بازیگران منطقه ای Ùˆ جهانی در خلیج Ùارس کدام ها هستند. روندهای اصلی Ùˆ Ù…Øوری در شکلبندی ساختار امنیتی آینده خلیج Ùارس Ú†Ù‡ روندهایی هستند. Ú†Ù‡ الگوی ترتیبات امنیتی میتواند جایگزین الگوهای شکست خورده پیشینی یعنی الگوی آمریکامØور Ùˆ امنیت دسته جمعی شود. مهمترین عناصر Ùˆ مولÙههای تشکیل دهنده این ترتیبات نوین Ú†Ù‡ هستند Ùˆ Ú†Ù‡ نسبتی با وضعیت موجود در خلیج Ùارس دارند. آیا میتوان نشانه هایی از وضعیت آینده را در مناسبات کنونی امنیت در خلیج Ùارس یاÙت. این سوالها Ùˆ سوالهای از این دست مبنای بØØ«ÛŒ Ú©Ù‡ در ادامه Ù¾ÛŒ گرÙته Ù…ÛŒ شود.
رابطه ایران Ù€ آمریکا: زمینه ترتیبات امنیتی آینده در خلیج Ùارس
ایران بیشترین مرز آبی را با خلیج Ùارس داراست Ùˆ تمام کرانه شمالی این پهنه آبی را در اختیار دارد. ایران در طول تاریخ پیوندهای Ùرهنگی، اقتصادی Ùˆ سیاسی Ùراوانی با خلیج Ùارس داشته است Ùˆ شاید بتوان ادعا کرد Ú©Ù‡ خلیج Ùارس همزاد آبی سرزمین ایران بوده است. گستره Ù†Ùوذ Ùرهنگی Ùˆ تاریخ Øضور سیاسی ایران در Ùراسوی آبهای خلیج Ùارس گویای این واقعیت انکارناپذیر است Ú©Ù‡ ایران در گذشتههای نه چندان دور، قدرت اول در خلیج Ùارس بوده است Ùˆ همواره این پتانسیل همواره را دارد Ú©Ù‡ Ù†Ùوذ گذشته خود را بازیابد. Øتی در شرایطی Ú©Ù‡ ایران از معادلات امنیتی خلیج Ùارس کنار گذاشته شده است به همراه عربستان سعودی دو قدرت بزرگ در منطقه خلیج Ùارس به Øساب Ù…ÛŒ آیند. ایران پیوندهای عمیق Ùرهنگی، اقتصادی Ùˆ اجتماعی با کشورهای منطقه خلیج Ùارس دارد Ùˆ Ù…ÛŒ تواند در مناسبات امنیتی خلیج Ùارس نقش پررنگ تری را بازی کند. اما با تعری٠کنونی امنیت خلیج Ùارس، ایران نه تنها جایی در ساختار سنتی امنیت ندارد بلکه ساختارهای امنیتی خلیج Ùارس در برابر تهدیدات ایران طراØÛŒ Ùˆ اجراء Ù…ÛŒ شود. بنابراین ایران علی رغم قدرت تاثیرگذاری Ùˆ Ù†Ùوذی Ú©Ù‡ در منطقه دارد غایب بزرگ ترتیبات امنیتی خلیج Ùارس است.
از طر٠دیگر، ایالات متØده آمریکا کشوری است Ú©Ù‡ بعد از جنگ جهانی دوم جایگزین انگلستان در منطقه شد Ùˆ رÙته رÙته Ùˆ به خصوص بعد از جنگ اول خلیج Ùارس یعنی عملیات آزادسازی کویت در سال Û±Û¹Û¹Û± به مهمترین قدرت خارجی تاثیرگذار بر معادلات امنیتی خلیج Ùارس تبدیل شد. هم اکنون آمریکا با بیش از Û±Û·Û° هزار Ù†Ùر نیروی نظامی Ùˆ پایگاههای نظامی متعدد در کشورهای Øاشیه جنوبی خلیج Ùارس، قدرتمندترین نیروی تاثیرگذار در خلیج Ùارس به Øساب میآید. Øجم Ùˆ گستره Ù†Ùوذ آمریکا در منطقه خلیج Ùارس آنچنان قدرتمند است Ú©Ù‡ در طراØÛŒ ساختارهای امنیتی جدید در خلیج Ùارس نمیتوان آن را نادیده گرÙت یا دستکم شمرد.
لذا با تØولات جدید ایجاد تعادل در آینده سیاست Ùˆ قدرت در منطقه خاورمیانه نیازمند درجه‌ای از Øضور همزمان قدرتهای خارجی Ùˆ با Ú©Ù…Ú© Ùˆ همکاری قدرتهای منطقه‌ای است. امری Ú©Ù‡ به «نیازمندی متقابل» تعبیر می‌شود. به عبارت دیگر ضمن اینکه قدرتهای خارجی برای ØÙظ مناÙع خود به نقش Ùˆ Øضور قدرتهای منطقه‌ای نیازمندند، قدرتهای منطقه‌ای نیز برای Ùرصت‌سازی Ùˆ تثبیت پایه‌های Ù†Ùوذ Ùˆ نقش خود به قدرتهای Ùرامنطقه‌ای Ùˆ صاØب Ù†Ùوذ نیاز دارند. این استدلال بر این منطق استوار است Ú©Ù‡ صر٠بهره‌مندی از پایه‌های قدرت در Ø³Ø·Ø Ù…Ù„ÛŒØŒ ملاک اعتبار Ùˆ Ùرصت‌سازی در صØنه‌ خارجی نیست، بلکه قدرت دولتها (بالقوه) باید تبدیل به نقش (بالÙعل) از طریق کسب همکاری Ùˆ پذیرش قواعد بازی Ùˆ نقش سایر بازیگران در Ø³Ø·Ø Ùراملی شود تا زمینه‌های Ùرصت‌سازی برای آن کشور در صØنه سیاست بین‌الملل پدید آید. به عبارت دیگر استÙاده از ظرÙیت‌های ملی ثروت Ùˆ قدرت کشورها تنها تا Øدود مشخصی زمینه‌ساز دستیابی به سهم متناسبی از نقش‌ها می‌باشند. بعد دیگر نقش Ø¢Ùرینی بستگی به درجه Ù†Ùوذ در خارج از مرزهای ملی دارد. به همین دلیل در تقسیم نقشها وجود درجه‌ای از همکاری متقابل بین بازیگران در قالب بازی برد- برد ضروری است. در واقع نقش بازیگران اصلی در این روند،‌ همکاری در جهت خواست واراده موجود Ùˆ ایجاد ثبات Ùˆ امنیت است تا در سایه آن نقش‌ها Ùˆ زمینه‌های Ùرصت‌سازی قابلیت بالقوه ظهور پیدا کرده است Ùˆ از آن طریق در قالب نظام‌های کارآمد اقتصادی، سیاسی Ùˆ امنیتی منجر به مناÙع ملموس برای تمامی بازیگران گردد.[Û²Û°]
بنابراین به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ ایران Ùˆ آمریکا دو قدرت منطقه ای Ùˆ Ùرامنطقه ای هستند Ú©Ù‡ آینده امنیت خلیج Ùارس بستگی مستقیمی به معادله قدرت بین آنها دارد. اگر بتوان پذیرÙت Ú©Ù‡ ترتیبات امنیتی در خلیج Ùارس هم اکنون در دوران گذار خود قرار دارد، باید Ú¯Ùت Ú©Ù‡ مهمترین چالش های لاینØÙ„ در امنیت خلیج Ùارس مولود منازعه ایران Ù€ آمریکاست Ùˆ ØÙ„ یا تداوم همین منازعه است Ú©Ù‡ آینده امنیت خلیج Ùارس را مشخص خواهد کرد. یعنی ساختارهای امنیتی آتی خلیج Ùارس تابعی از رابطه ایران Ùˆ آمریکا خواهد بود. به عبارت دیگر، سرنوشت امنیت در خلیج Ùارس در دست آمریکا به عنوان مهمترین Ùˆ تاثیرگذارترین بازیگر Ùعال Ùˆ ایران به عنوان مهمترین Ùˆ تاثیرگذارترین بازیگر غیرÙعال در ترتیبات امنیتی خلیج Ùارس خواهد بود. در ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø§ÛŒÙ† مسئله، در ادامه ابتدا پیوستگی امنیت خلیج Ùارس Ùˆ رابطه ایران Ùˆ آمریکا را بررسی خواهیم کرد Ùˆ سپس تلاش Ù…ÛŒ کنیم با الهام از این پیوستگی به ارایه پیشالگوی ترتیبات جدید امنیتی در خلیج Ùارس بپردازیم.
پیوستگی امنیت خلیج Ùارس با رابطه ایران Ùˆ آمریکا
در این بخش Ù…Øورهای عمده منازعه ایران Ùˆ آمریکا را بررسی کرده Ùˆ Ù†Øوه تاثیرگذاری آنها را بر امنیت خلیج Ùارس مورد واکاوی قرار خواهیم داد.
Ù†Ùوذ ایران در عراق Ùˆ تاثیر آن بر امنیت خلیج Ùارس
ایران معتقد است شکل‌گیری ساختار جدید دموکراتیک در عراق می‌تواند Ùرصت جدیدی برای کشورهای منطقه باشد Ùˆ آنها را از قابلیت لازم برای توسعه ØµÙ„Ø Ùˆ ثبات منطقه‌ای برخوردار سازد. براین اساس، Øمایت از دولت مرکزی عراق Ùˆ Ú©Ù…Ú© به آن برای کنترل ناامنی Ùˆ بی‌ثباتی Ùˆ مدیریت تنش‌های قومی Ùˆ مذهبی، Øمایت از ÙˆØدت Ùˆ ØÙظ یکپارچگی Ùˆ تمامیت ارضی عراق Ùˆ مدیریت متعادل گرایش‌ها Ùˆ اختیارات واØدهای Ùدرال موجود براساس قانون اساسی عراق Ùˆ نیز واØدهایی Ú©Ù‡ اØتمالاً در آینده Ø´Ú©Ù„ خواهند گرÙت، در کانون سیاست خارجی ایران در قبال عراق پس از صدام قرار دارد. در این میان، مبارزه با تروریسم Ùˆ اÙراط‌گرایی Ú©Ù‡ می‌تواند به تدریج همسایگان عراق را تØت تأثیر قرار دهد نیز اهمیت به سزایی دارا می‌باشد[Û²Û±].
بنابراین با بروز تØولات جدید سیاسی در عراق Ùˆ منطقه بی‌تردید جایگاه Ùˆ اهمیت منطقه‌ای‌ جمهوری اسلامی ایران اÙزایش پیدا کرده است. لذا جایگاه ایران در نظام امنیت منطقه‌ای باید براساس نقش جدید آن تعری٠گردد. منطق اÙزایش نقش ایران به دلیل برخورداری از پایه‌های طبیعی قدرت به خصوص در جنبه‌های Ùرهنگی، اجتماعی Ùˆ ژئوپلتیک به خصوص در عراق است Ú©Ù‡ نادیده گرÙتن آنها به ضرر نظام امنیت منطقه‌ای می‌باشد. در طول دو دهه گذشته، Øضور قدرتهای خارجی (آمریکا) در اطرا٠مرزهای ایران Ùˆ تهدید این کشور، تعادل طبیعی قدرت در Ø³Ø·Ø Ù…Ù†Ø·Ù‚Ù‡ را بهم ریخته Ùˆ منجر به Ùراهم شدن بی‌اعتمادی میان دولتها شده است. رابطه تنش‌آمیز ایران Ùˆ عراق مثال آشکاری در این زمینه به Øساب می‌آیند.[Û²Û²]
پرونده هسته ای ایران Ùˆ تاثیر آن بر امنیت خلیج Ùارس
مسئله هسته‌ای ایران از سال‌های Û²Û°Û°Û³ Ù€ ۲۰۰۲، با گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی Ùˆ Øساسیت‌ها Ùˆ واکنش‌های قدرت‌ها Ùˆ سازمان‌های بین‌المللی، به مسئله‌ای بین‌المللی تبدیل شد. در چند سال نخست، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی Ùˆ اتØادیه اروپا با نمایندگی سه کشور آلمان، Ùرانسه Ùˆ انگلستان بیشترین Ùعالیت را برای ØÙ„ Ùˆ Ùصل مسئله هسته‌ای ایران داشتند. این مذاکرات Ø·ÛŒ Û¶-Ûµ سال اخیر بصورت جست Ùˆ گریخته ادامه داشته است. آمریکا ابتدا بر تØقق پیش شرط توق٠کامل غنی سازی اورانیوم برای ورود به مذاکرات چندجانبه با ایران تاکید Ù…ÛŒ کرد. اما روی کار آمدن اوباما منجر به اتخاذ سیاست مسالمت آمیزتر در قبال ایران شد Ùˆ اوباما بر اساس رویکرد قدرت نرم Ùˆ برای ثمربخشی بیشتر مذاکرات چندجانبه با تهران ابتدا به طور غیر رسمی Ùˆ سپس به طور رسمی وارد مذاکره با ایران شد. کشورهای گروه Û±+Ûµ ایران را متهم Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ در پوشش غنی سازی اورانیوم برای Ù…ØµØ§Ø±Ù ØµÙ„Ø Ø¢Ù…ÛŒØ²ØŒ درصدد پیشبرد برنامه هسته ای نظامی است. اما ایران این اتهام را رد کرده Ùˆ اهدا٠برنامه هسته ای خود را صررÙا ØµÙ„Ø Ø¢Ù…ÛŒØ² Ù…ÛŒ داند.
برنامه هسته ای ایران با واکنشهای مختلÙÛŒ از جانب کشورهای Øوزه خلیج Ùارس مواجه شده است. اما درخصوص نگرانی سران کشورهای خلیج‌Ùارس در قبال برنامه هسته‌ای ایران، Ø´Ú© Ùˆ تردید چندانی وجود ندارد. به نظر می‌رسد Ú©Ù‡ به‌رغم تلاش‌های دیپلماتیک دایمی ایران برای متقاعد ساختن سران خلیج‌Ùارس، نسبت به صلØ‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای Ùˆ تهدیدآمیز نبودن آن، مقامات عربی هنوز با ابهام Ùˆ تردید در این خصوص می‌نگرند Ùˆ گزارش‌هایی مانند گزارش جامعه اطلاعاتی آمریکا بر پیچیدگی مسئله هسته‌ای ایران از منظر سران شورای همکاری اÙزوده است. Ùارغ از نظامی یا غیرنظامی بودن برنامه هسته‌‌ای ایران، دغدغه اصلی دولت‌های خلیج‌Ùارس به پیامدهای پیشرÙت ایران در برنامه هسته‌ای، ولو در ابعاد غیرنظامی، برای توازن قدرت منطقه‌ای مربوط است. با توجه به قابلیت تبدیل برنامه هسته‌‌ای غیرنظامی به نظامی، نگرانی سران عرب کاهش قدرت تأثیرگذاری Ùˆ نقش‌آÙرینی کشورهای خلیج‌ Ùارس در عرصه منطقه‌ای، به دلیل اÙزایش Ùاصله خود با اسرائیل Ùˆ ایران در عرصه تکنولوژیک Ùˆ یا نظامی است. براین اساس این دولت‌ها با توجه به Øجم Ù…Øدود قدرت خود، رویکرد اصلی خود را بر استÙاده از بازیگران Ùˆ سازمان‌های بین‌المللی در جهت جلوگیری از پیشرÙت هسته‌ای ایران قرار داده‌اند.
امنیت صدور انرژی خلیج Ùارس
آمریکا بیشترین واردات Ù†Ùت خلیج Ùارس را در بین کشورهای جهان داراست. به همین علت امنیت صدور انرژی از خلیج Ùارس از اهمیت Ùوق العاده برای تداوم Øیات اقتصادی آمریکا برخوردار است. اساسا Ù…ÛŒ توان نیت Ùˆ هد٠اولیه آمریکا از استقرار نیروی نظامی در خلیج Ùارس را ØÙظ برتری Ùˆ تÙوق بر رقبای دیگر مثل اروپا Ùˆ چین در بازار انرژی جهان دانست. در مقابل، تهدیدات مختلÙÛŒ در خلیج Ùارس وجود دارند Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توانند امنیت این پهنه ترانزیت انرژی را به مخاطره اندازند. از نظر آمریکا Ùˆ متØدان آن در منطقه، ایران مهمترین تهدید برای امنیت صدور انرژی خلیج Ùارس است. چراکه ایران از موقعیت ممتاز جغراÙیایی در مرزهای جنوبی
خود برای تسلط بر خلیج Ùارس به خصوص از طریق تنگه هرمز برخوردار است Ùˆ Ù…ÛŒ تواند عبور Ùˆ مرور در این آبراهه را به کنترل خود درآورد.
برآوردها Øاکی از این است Ú©Ù‡ در صورت Øمله به تاسیسات اتمی ایران، خلیج Ùارس یکی از Øوزههای جغراÙیایی Ù…Øتملی است Ú©Ù‡ ایران از توان واکنش سریع Ùˆ تاثیرگذار در آن به صورت بالقوه برخوردار است. اگرچه امنیت مرزهای آبی ایران Ùˆ تداوم صادرات امن Ù†Ùت از خلیج Ùارس همپوشانی Ùراوانی با مناÙع ملّی ایران دارد اما به هر Øال در صورت بØرانیشدن اوضاع بین ایران Ùˆ آمریکا Ùˆ اسرائیل، خلیج Ùارس یکی از تاثیرپذیرترین Ùˆ Øساس ترین نقاط جغراÙیایی است Ú©Ù‡ ممکن است به عرصه رویارویی دو طر٠تبدیل شود.
نتیجه گیری
سوال اصلی این مقاله این بود Ú©Ù‡ آینده رابطه ایران Ùˆ آمریکا Ú†Ù‡ تاثیری بر امنیت خلیج Ùارس میگذارد. رهیاÙتهای مختل٠در باب امنیت در خلیج Ùارس بررسی شد. ابتدا رهیاÙت امنیت برونزا Ùˆ مولÙههای آن مورد بررسی قرار گرÙت Ùˆ این جمع بندی Øاصل شد Ú©Ù‡ بهجای اینکه نیازها، Ù…ØµØ§Ù„Ø Ùˆ مقتضیات درون منطقهای مبنای شکلگیری ترتیبات امنیتی در خلیج Ùارس قرار گیرند، آنچه سرنوشت امنیتی منطقه را در Û´Û°-Û³Û° سال گذشته مشخص کرده است نیازها، Ù…ØµØ§Ù„Ø Ùˆ مقتضیات برونمنطقهای بوده است. سپس امنیت درونزا مورد بØØ« قرار گرÙت Ùˆ به این ارزیابی منتهی شد Ú©Ù‡ الگوهای امنیت دسته جمعی صرÙا بر مولÙÙ‡ های داخلی منطقه تاکید دارند Ùˆ بخشی از واقعیتهای انکارناپذیر منطقه را نادیده میگیرند Ùˆ بنابراین نمیتوانند جوابگوی برقراری ترتیبات امنیتی نوین در منطقه باشند. بنابراین این نتیجه Øاصل شد Ú©Ù‡ رهیاÙتی تلÙیقی میتواند راهگشای تØولات آینده باشد. این رهیاÙت مبتنی بر شناسایی روندها Ùˆ بازیگران درون Ùˆ برون منطقهای عمده برای Ø´Ú©Ù„ دادن به ساختارهای امنیتی آینده در خلیج Ùارس است. در این رهیاÙت، بازیگران عمده Ùˆ تاثیرگذار، ایران Ùˆ آمریکا هستند Ùˆ پویایی رابطه این دو کنشگر است Ú©Ù‡ Ø´Ú©Ù„ Ùˆ ساخت الگوی امنیتی آینده خلیج Ùارس را مشخص خواهد کرد. به بیانی دیگر، مهمترین دغدغه های امنیتی در خلیج Ùارس یعنی اÙزایش Ù†Ùوذ ایران در عراق Ùˆ به تبع آن در منطقه خلیج Ùارس، پرونده هستهای ایران Ùˆ بهم خوردن توازن منطقهای به Ù†Ùع ایران Ùˆ اØتمال واکنش ایران به Øمله اØتمالی آمریکا یا اسرائیل در خلیج Ùارس کاملا درهمتنیده با رابطه ایران Ùˆ آمریکاست. در واقع ساختار امنیتی آینده خلیج Ùارس تابعی از رابطه آمریکا به عنوان بزرگترین Ùˆ تاثیرگذارترین بازیگر Øاضر Ùˆ ایران به عنوان بزرگترین Ùˆ تاثیرگذارترین بازیگر غایب در مناسبات امنیتی خلیج Ùارس است.
Û²Û±
--------------------------------------------------------------------------------
[Û±] . James A. Russell, Strategy, Security, & War in Iraq : The United States & the [Persianl Gulf in the 21 st Century, Cambridge Review of International Affairs, Vol. 18, Number 2, July 2005.
[2]. Ibid.
[3] . Joseph McMillan, “Toward a new regional security architectureâ€, The Washington Quarterly, Summer 2003, Vol. 26, pp. 161 -163.
[4] . با ثباتسازی منطقهای Ùˆ اجتماع امنیتی در خلیج Ùارس“. ویژه نامه همشهری دیپلماتیک. ترجمه ابراهیم متقی از: http://www.did.ir/document/index.fa.asp?cn=PP00020050202002617
[5]. Michael Kraig, “assessing Alternative security framework for the Persian gulfâ€, Middle East Policy, Fall 2004, Vol. 11, pp. 145-147
[6] . مایکل کریگ.†بررسی چهارچوبهای امنیتی جایگزین در خلیج Ùارس“، ترجمه خدیجه Øیدری. گزارش پژوهشی. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، چاپ مجدد۱۳۸۶، ص Û³Û±.
[Û·] . دیوید ای.لیک Ùˆ پاتریک ام. مورگان، نظمهای منطقهای: امنیت سازی در جهانی نوین. ترجمه سید جلال دهقانی Ùیروز آبادی. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، ۱۳۸۱ص ÛµÛ¹Ù«
[Û¸] . علی عبدالهخانی. نظریههای امنیت. تهران: موسسه Ùرهنگی مطالعات Ùˆ تØقیقات بینالمللی ابرار معاصر تهران،۱۳۸۳، ص Û³Û·Û°Ù«
[Û¹] . Joseph McMillan, op cit, p. 165
[10]. مایکل کریگ، پیشین، ص ۲۸
[Û±Û±] . Kenneth M Pollack, “Securing the Persian Gulfâ€, The Brookings Review, Fall 2003, Vol. 21, p. 18
[12] . مایکل کریگ، پیشین، ص ۱۲.
[۱۳] . مایکل کریگ، پیشین، ص ۳۰.
[Û±Û´] . Ù…Øمود واعظی، چالش‌ها‌ Ùˆ رویکرد امنیتی ایران در Ù…Øیط پیرامونی، گزارش راهبردی، (Û±Û³Û¸Û¶) گرÙته شده از سایت رسمی مرکز تØقیقات استراتژیک به نشانی: www.csr.ir/departments.aspx?lng=fa&abtid=07…44..
[15] . Andrew Rathmell, Theodore Karasik, and David Gompert: “A New Persian Gulf Security Systemâ€, 2003, p.10 available at :http://rand.org/pubs/issue_papers/IP248.retrieved
[16] . جودیس اس. یاÙÙ‡. “استراتژیهای امنیتی خلیج Ùارس“. ترجمه سید مجتبی عزیزی. گزارش پژوهشی. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، چاپ مجدد۱۳۸۶، ص Û²Û±.
[۱۷] . مایکل کریگ،همان.
[Û±Û¸] . پیروز مجتهد زاده. امنیت Ùˆ مسایل سرزمینی در خلیج Ùارس: جغراÙیای سیاسی دریایی. ترجمه امیر مسعود اجتهادی. تهران: مرکز چاپ Ùˆ انتشارات وزارت امور خارجه، Û±Û³Û¸Û°ØŒ ص ÛµÙ«
[۱۹] . همان ص ۸٫
[Û²Û°] . کیهان برزگر، ایران، عراق جدید Ùˆ نظام امنیت منطقه‌ای خلیج Ùارس، مجله راهبرد (Û±Û³Û¸Ûµ)
[۲۱]. واعظی، همان.
[۲۲] . برزگر، همان.