شبکه هاي اطلاعاتي انگليس و آمريکا در ايران (1320- 1332 )
اشاره:مقاله Øاضر اولين بار در Ùصلنامه تخصصي تاريخ معاصر ايران، سال ششم، شماره 23ØŒ پائيز 1381ØŒ صص 103- 204 به همراه تصوير تعدادي از اسناد مربوطه به چاپ رسيد. از زمان شروع کار اين سايت، متن کامل مقاله Ùوق را به صورت Ùايل PDF در دسترس علاقمندان قرار دادم. اخيراً Ùراغتي Øاصل شد Ùˆ متن کامل اين مقاله را مورد بازنگري قرار داده Ùˆ براي درج در سايت، به صورت Ùايل htmlØŒ آماده کردم. در اين ويرايش تصاوير Ùˆ اسناد جديدي را اÙزوده ام Ú©Ù‡ در نسخه چاپي موجود نيست. برخي از اين تصاوير Ùˆ اسناد براي نخستين بار منتشر مي شود. در برخي موارد اصلاØاتي نيز انجام داده Ùˆ مطالبي را اÙزوده ام. قسمت اوّل سÙر شاپور ريپورتر اکنون 81 ساله است.از زمان تدوين زندگينامه او Ùˆ پدرش، سÙر اردشير ريپورتر، تا به امروز قريب به 12 سال است Ú©Ù‡ براي شناخت جامع تر Ùˆ دقيق تر اين دو شخصيت مرموز Ùˆ مؤثر تاريخ معاصر ايران تلاش مي کنم. Øاصل کار بيش از يکهزار برگ سند است Ú©Ù‡ در مجموع از ارزش تاريخي يگانه برخوردار مي باشد. در سال 1377 کتابي مرموز Ùˆ قابل تأمل در تهران منتشر شد با عنوان به دام اÙتاده: بزرگ ترين رويارويي جاسوسي شرق Ùˆ غرب در تهران. اين کتاب Øاوي بخشي از خاطرات ÙŠÚ© مأمور اطلاعاتي بريتانيا در ايران است Ùˆ ماجراي ستيز او با مأموران مخÙÙŠ شوروي در سال 1354. هر چند نويسنده نام مستعار "آرين رنجي شري" را بر خود نهاده، ولي مطالعه کتاب خواننده مطلع را «با قاطعيت» به اين نتيجه مي رساند Ú©Ù‡ مؤل٠کسي جز شاپورجي ريپورتر Ùرزند اردشيرجي نيست. قسمت دوّم سند بيوگراÙÙŠÚ© شاپور از اهميت تاريخي Ùراوان برخوردار است به ويژه در آنجا Ú©Ù‡ جايگاه شاپور را در مقام رئيس عمليات داخلي (عمليات صØنه) در Ø·Ø±Ø Ù…Ø´ØªØ±Ú© سيا Ùˆ ام. آي. 6 براي کودتاي 28 مرداد 1332 بيان مي دارد. با اتکا بر اين سند امروزه ما مي توانيم ابعاد ناشناخته Ùˆ جديدي از کودتاي 28 مرداد را ترسيم کنيم. قسمت سوّم شاپور ريپورتر در تمامي دوران دو ساله اوجگيري نهضت Ù†Ùت در ايران، در سمت معلم زبان انگليسي ملکه ثريا Ùˆ همبازي تنيس شاه، به طور منظم Ùˆ بدون ايجاد سوءظن به دربار تردد داشت Ùˆ با شاه به طور مستقيم مرتبط بود. قسمت چهارم دولت اتلي در قبال جنبش ملّي شدن صنعت Ù†Ùت در ايران رويه اي مسالمت جويانه Ùˆ معتدل داشت Ùˆ راهکارهاي خشونت آميز را نمي پذيرÙت. به تبع همين نگرش است Ú©Ù‡ اتلي با Ø·Ø±Ø "عمليات باکانير" مواÙقت نکرد. اين Ø·Ø±Ø Ø±Ø§ شعبه خاورنزديک ام. آي. 6 به رياست جرج کندي يانگ براي ساقط کردن دولت مصدق Ùˆ سرکوب جنبش ملّي در ايران تهيه کرده بود. يانگ اندکي بعد قائم مقام ام. آي. 6 شد Ùˆ نقش بزرگي در هدايت کودتاي 28 مرداد به دست گرÙت. او در سال هاي پسين با شاه Ùˆ دوست Ùˆ همکار ديرين Ùˆ صميمي اش، سÙر شاپور ريپورتر، رابطه نزديک داشت. قسمت پنجم در سند بيوگراÙÙŠÚ© شاپور ريپورتر، مسئوليت هاي وي در دوران جنبش ملّي شدن صنعت Ù†Ùت (1950-1953) چنين عنوان شده است: «در دوران بØران Ù†Ùت Ùˆ براي ÙŠÚ© دوره سه ساله به وزارت امور خارجه ايالات متØده آمريکا مأمور شد Ùˆ در مقام مشاور سياسي هندرسون، سÙير کبير، خدمت کرد. او در تمامي دوراني Ú©Ù‡ به سرنگوني مصدق انجاميد مسئوليت عمليات در صØنه را به عهده داشت...»اسناد شاپور ريپورتر ادعاي ويلبر را نقض مي کند Ùˆ نشان مي دهد Ú©Ù‡ شاپور، در چارچوب عمليات مشترک ام. آي. 6 Ùˆ سيا، بسيار زودتر از نوامبر 1952 در سÙارت آمريکا در تهران مأموريت ياÙت.قسمت ششم در 11 نوامبر 1969/ 19 آبان 1348 نشان طريقت امپراتوري بريتانيا (OBE) در کاخ باکينگهام به شاپور ريپورتر اعطا شد بي آن Ú©Ù‡ جنجالي در پيرامون آن برانگيخته شود؛ Ùˆ در 20 مارس 1973/ 29 اسÙند 1351 شاپور نشان شهسوار Ùرمانده طريقت امپراتوري بريتانيا (KBE) را از ملکه اليزابت دوّم درياÙت داشت. قسمت Ù‡Ùتم تاريخنگاري معاصر در زمينه شناخت دو کودتايي Ú©Ù‡ سرنوشت تاريخي ايران را در سده بيستم ميلادي رقم زد با دشواري هايي مواجه است Ú©Ù‡ از عدم دستيابي به اسناد سرويس هاي اطلاعاتي مرتبط با اين دو Øادثه ناشي مي شود. به رغم گذشت بيش از هشت دهه از کودتاي 3 اسÙند 1299ØŒ سرويس اطلاعاتي بريتانيا، Ú©Ù‡ نقش اصلي را در اين Øادثه داشت، تاکنون هيچ سندي در اين زمينه منتشر نکرده Ùˆ همين رويه را در قبال کودتاي 28 مرداد 1332 در پيش گرÙته است. قسمت هشتم تاريخچه ويلبر به طور رسمي از سوي سازمان سيا انتشار نياÙته Ùˆ ناشر آن روزنامه نيويورک تايمز است. بنابراين، سند Ùوق Ùاقد مهر رسمي ويژه اسناد "از طبقه بندي خارج شده" (declassified) است Ùˆ در واقع به Ù†Øوي عرضه شده Ú©Ù‡ Ùاقد ارزش Øقوقي Ùˆ غيرقابل ارائه به Ù…Øاکم بين المللي باشد. قسمت نهم نقش اصلي برادران رشيديان در عمليات کودتا جنجال Ø¢Ùريني Ùˆ جلب توجه همگان به سوي خويش بود تا در سايه اين انØرا٠شبکه هاي پنهان ام. آي. 6 با Ùراغ بال کار خود را پيش برند. دکتر مصدق نيز، با شناختي Ú©Ù‡ از شخصيت Ùˆ روØيات برادران رشيديان داشت، هدايت عمليات براندازي عليه خود را در قواره ايشان نمي ديد Ùˆ لذا به طور جدّي متعرض شان نمي شد. اغراق ها Ùˆ شايعه پراکني ها دربارۀ نقش برادران رشيديان سهم بزرگي در غيرجدّي کردن خطر کودتا داشت. بدينسان، برادران رشيديان، از همان زمان، شهرتي بسيار بزرگ تر از عملکرد واقعي خود ياÙتند Ùˆ عملاً به نام رمزي بدل شدند براي تمامي مأموران Ùˆ شبکه هاي اينتليجنس سرويس در ايران. در منابعي Ú©Ù‡ بعدها از سوي سرويس هاي اطلاعاتي بريتانيا Ùˆ ايالات متØده منتشر شد، از اين شهرت استÙاده شد Ùˆ تمامي عوامل متنÙØ° ام. آي. 6 در ايران در زير ÙŠÚ© نام رمز قرار گرÙتند: "برادران رشيديان" !قسمت دهم عوامل ايراني "اختصاصي" Ùˆ "انØصاري" سيا، Ú©Ù‡ کرميت روزولت Ùˆ دونالد ويلبر دربارۀ آنان لا٠مي زنند Ùˆ از اهميت جايگاه Ùˆ نقش ايشان در کودتا سخن مي گويند، براي مورخان ايراني نمي توانند ناشناخته باشند. کساني چون اسÙنديار بزرگمهر، Øسن ارسنجاني Ùˆ اØمد آرامش از سال هاي 1320 با سرويس اطلاعاتي آمريکا ارتباط داشتند. آنان در سال هاي 1328- 1332 در پيرامون رؤساي ايستگاه سيا در تهران، جرالد دوهر، راجر گويران Ùˆ سپس جو گودوين گرد آمدند Ùˆ در پيشبرد Ø·Ø±Ø Ù‡Ø§ÙŠ سرويس اطلاعاتي آمريکا ايÙاي نقش کردند. همينان بودند Ú©Ù‡ به صعود رزم آرا ياري رسانيدند؛ ژنرالي Ú©Ù‡ به عنوان رقيب شاه Ùˆ آلترناتيو ايالات متØده براي ايجاد ÙŠÚ© Øکومت نظامي مقتدر Ùˆ باثبات در ايران شناخته مي شد. Ùˆ بعدها، همينان بودند Ú©Ù‡ در پيوند با گراتيان ياتسوويچ به رغم خواست شاه به صعود علي اميني Ú©Ù…Ú© کردند. برخي از اين اÙراد ØŒ تشنگان قدرتي بودند Ú©Ù‡ براي تØقق اميال خود کژترين راه را برگزيدند. آنان، شايد به تأثير از بدآموزي هاي نخستين آموزگارشان، جرالد دوهر، دچار توهّمات شديد "ضدانگليسي" شدند Ùˆ گمان بردند Ú©Ù‡ ميان ايالات متØده Ùˆ بريتانيا خصومت ژرÙÙŠ وجود دارد Ú©Ù‡ از آن مي توان سودهاي کلان برد؛ Ùˆ به اين دليل نيز از صØنه سياست ايران Øذ٠شدند. بخش تبليغاتي عمليات بدامن شامل درج مقالات Ùˆ کاريکاتورهاي ضد کمونيستي در روزنامه هاي ايران Ùˆ تهيه Ùˆ توزيع کتب Ùˆ جزوات عليه اتØاد شوروي Ùˆ Øزب توده Ùˆ پخش شايعات در اين زمينه Ùˆ اقدامات مشابه بود. بخش سياسي عمليات بدامن Øملات مستقيم به متØدان شوروي در ايران Ùˆ "عمليات سياه" را در بر مي گرÙت. هد٠از "عمليات سياه" تØريک ايرانيان عليه Øزب توده بود. «Øمله به متØدان شوروي» شامل اقداماتي چون اجير کردن دسته هاي اوباش خياباني براي بر هم زدن گردهمايي هاي Øزب توده مي شد Ùˆ تغذيه مالي سازمان هاي اÙراطي ضد کمونيست مانند سومکا Ùˆ پان ايرانيست Ú©Ù‡ در خيابان هاي تهران به طور منظم به نبرد با هواداران Øزب توده مشغول بودند. "عمليات سياه" Ù†Ùوذ عناصر پرووکاتور (تØريک کننده) به درون صÙÙˆÙ Øزب توده را نيز در بر مي گرÙت. اين اÙراد توده اي ها را به اقدامات اÙراطي Ùˆ قانون شکنانه تشويق مي کردند. شاخه سياسي بدامن Øمله به مساجد Ùˆ شخصيت هاي اجتماعي را به نام Øزب توده سازمان مي داد. قسمت يازدهم هياهويي Ú©Ù‡ بر سر پرونده قتل اÙشارطوس برانگيخته شد، به Ø§Ø³ØªÙŠØ¶Ø§Ø Ø¯ÙˆÙ„Øª مصدق به وسيله علي زهري، نماينده تهران، انجاميد. اين استيضاØÙŠ است Ú©Ù‡ Øسين خطيبي از درون زندان پيشنهاد کرده بود. مصدق، Ú©Ù‡ نگران رأي عدم اعتماد مجلس Ù‡Ùدهم بود،در 5 مرداد 1332 طي ÙŠÚ© پيام راديويي مردم را به رÙراندوم براي انØلال مجلس Ùراخواند. اين رÙراندوم در 12 مرداد در تهران Ùˆ در 18 مرداد در شهرستان ها برگزار شد Ùˆ به سود انØلال مجلس نظر داد. در ظهر 25 مرداد، درست در زماني Ú©Ù‡ عمليات نهايي کودتا آغاز شده بود، مصدق طي ÙŠÚ© پيام راديويي کوتاه انØلال مجلس را اعلام کرد. قسمت دوازدهم شبکه هاي سيا Ùˆ ام. آي. 6 در ايران با ايجاد آشوب 23 تير 1330 سÙر هيئت هريمن را براي ميانجيگري ميان ايران Ùˆ شرکت Ù†Ùت انگليس Ùˆ ايران به بن بست کشانيدند Ùˆ پس از آن نيز در جهت تشديد نابساماني Ùˆ بغرنج تر کردن مسائل داخلي ايران Ùˆ لاينØÙ„ کردن مناقشه Ù†Ùت عمل نمودند. اين "Ùيل سرکش" در تØولات داخلي ايران به دنبال اهدا٠معيني بود Ú©Ù‡ از طريق سوق دادن Øوادث ايران به سمت کودتا Ùˆ استقرار ÙŠÚ© نظام ديکتاتوري دست نشانده به دست مي آمد. اتکا بر اسناد علني شده قدرت هاي بزرگ براي بازشناسي تاريخ معاصر ايران به تنهايي کاÙÙŠ نيست Ùˆ از اين دست معابد نمي توان توقع "اعجاز" داشت. تاريخ سياست خارجي قدرت هاي استعماري Ùˆ امپرياليستي چيزي نيست به جز داستان مداخلات آشکار Ùˆ پنهان در تاريخ معاصر ملت هاي جهان سوّم Ùˆ روشن است Ú©Ù‡ پرده هاي تاريک Ùˆ مستور اين داستان بايد توسط خود آنان آشکار شود.
منبع: سایت عبدالله شهبازی - تاريخ نشر 15/06/1382