منابع‌ عظيم‌ ثروت‌هاي‌ خدادادي‌ ملت‌ ايران‌ در يكي‌ دو قرن‌ اخير مورد طمع‌ قدرت‌هاي‌ خارجي‌ بوده‌ است. در واقع‌ بخش‌ عظيمي‌ از تاريخ‌ معاصر ايران، تاريخ‌ رقابت‌هاي‌ آشكار Ùˆ نهان‌ قدرت‌هايي‌ نظير روسيه‌ Ùˆ انگليس‌ Ùˆ بعدها شوروي‌ سابق‌ Ùˆ امريكا براي‌ كسب‌ امتيازات‌ مختلÙ‌ سياسي، اقتصادي‌ Ùˆ نظامي‌ در ايران‌ بوده‌ است. يكي‌ از موضوعات‌ مهم‌ Ùˆ اصلي‌ رقابت‌ بين‌ اين‌ قدرت‌هاي‌ صاØب‌ Ù†Ùوذ در ايران‌ در اوايل‌ قرن‌ بيستم‌ ميلادي، امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌ ايران‌ بود.
بررسي‌ پيشينه‌ اين‌ موضوع‌ نشان‌ مي‌دهد كه‌ چگونه‌ چند قدرت‌ استعماري‌ با استÙاده‌ از ضعÙ‌ دولت‌هاي‌ ايران، براي‌ تصاØب‌ منابع‌ ثروت‌ ملت‌ ايران‌ همه‌ اصول‌ Ùˆ قوانين‌ بين‌المللي‌ را كه‌ خود مدعي‌ وضع‌ Ùˆ تدوين‌ آن‌ بوده‌اند، زير پا گذاشته‌ Ùˆ از هر وسيله‌ ممكن‌ براي‌ خارج‌ كردن‌ رقيب‌ از صØنه‌ رقابت‌ بهره‌ جسته‌اند. Ùˆ گاه‌ براي‌ به‌ غارت‌ بردن‌ منابع‌ ملتي، در پشت‌ پرده‌ با هم‌ كنار آمده‌ Ùˆ به‌ تقسيم‌ ثروت‌ Ùˆ غنايم‌ پرداخته‌اند.
امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌ ايران‌ از اين‌ Ù„Øاظ‌ موضوع‌ بكري‌ براي‌ مطالعه‌ رÙتار قدرت‌هاي‌ خارجي‌ ذينÙع‌ در آن‌ است؛ رÙتاري‌ كه‌ يادآور جدال‌ گرگ‌ها بر سر صيد است‌ Ùˆ ماهيت‌ چپاولگر آنان‌ را از پس‌ نقاب‌ شعارهاي‌ دروغين‌ تمدن‌ Ùˆ پيشرÙت‌ نشان‌ مي‌دهد. با چنين‌ چشم‌اندازي، در اين‌ نوشتار تلاش‌ مي‌شود با بررسي‌ موضوع‌ امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌ ايران، به‌ اين‌ پرسش‌ها پاسخ‌ داده‌ شود كه‌ راز ابراز دوستي‌ Ùˆ توجه‌ قدرت‌هاي‌ خارجي‌ به‌ ايران‌ چيست؟ آيا آنان‌ عاشق‌ چشم‌ Ùˆ ابروي‌ ملت‌ ايران‌ هستند Ùˆ به‌ تاريخ، تمدن‌ Ùˆ Ùرهنگ‌ ايراني‌ علاقه‌ دارند Ùˆ يا چشم‌ طمع‌ به‌ ثروت‌ اين‌ ملت‌ دوخته‌اند؟ تاريخ‌ نشان‌ مي‌دهد كه‌ تنها يك‌ Ùرضيه‌ اثبات‌ شده‌ براي‌ اين‌ پرسش‌ها وجود دارد Ùˆ آن‌ اين‌ كه‌ همه‌ قدرت‌هاي‌ خارجي‌ به‌ «مناÙع‌ ملي» خود مي‌انديشند Ùˆ تنها اصل‌ خدشه‌ناپذير Ùˆ هميشگي‌ دوستي‌ها Ùˆ دشمني‌هاي‌ آنان‌ با ملت‌هاي‌ ديگر، مناÙع‌ ملي‌ است. باز تاريخ‌ مي‌گويد كه‌ اين‌ قدرت‌ها اگر مناÙع‌ ملي‌ خود را در نابودي‌ ملتي‌ ببينند، از آن‌ دريغ‌ نمي‌كنند. رÙتار سه‌ قدرت‌ شوروي‌ (سابق)ØŒ انگلستان‌ Ùˆ امريكا در قبال‌ امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌ ايران، موضوع‌ مورد بررسي‌ اين‌ نوشتار است‌ تا با استÙاده‌ از يك‌ پديده‌ تاريخي، الگوي‌ رÙتاري‌ آنان‌ بازشناسي‌ شود؛ الگويي‌ كه‌ تنها به‌ زمان‌ گذشته‌ تعلق‌ ندارد، بلكه‌ در شرايط‌ Ùعلي‌ هم‌ مصداق‌هاي‌ بسياري‌ براي‌ آن‌ وجود دارد. در واقع‌ رÙتار چهاركشور روسيه‌ تزاري، شوروي‌ سابق، انگلستان‌ Ùˆ امريكا با چهار سيستم‌ سياسي‌ Ùˆ Ùرهنگي‌ ايدئولوژيك‌ متÙاوت‌ با هم‌ مقايسه‌ مي‌شود.
اولين‌ امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌
ناصرالدين‌ شاه‌ قاجار در بهمن‌ ماه‌ 1274 شمسي‌ (شعبان‌ 1313) با صدور Ùرماني‌ اجازه‌ استخراج‌ Ù†Ùت‌ را در سه‌ Ù…Øل‌ تنكابن، كجور Ùˆ كلارستاق‌ مازندران‌ به‌ Ù…Øمدولي‌خان‌ تنكابني‌ (سپهسالار اعظم) وزير خزانه‌ Ùˆ گمرك‌ وقت‌ اعطا كرد.(1) اين‌ Ùرمان‌ به‌ مدت‌ بيست‌ سال‌ به‌ دليل‌ Ùقدان‌ امكانات‌ اكتشاÙ‌ Ùˆ ØÙاري‌ معطل‌ ماند تا اين‌كه‌ در ششم‌ بهمن‌ 1294 مطابق‌ با 27 ژانويه‌ 1916 به‌ دنبال‌ انعقاد قراردادي‌ 10 ماده اي بين‌ Ù…Øمدولي‌خان‌ تنكابني‌ كه‌ در اين‌ زمان‌ وزير جنگ‌ كابينه‌ مستوÙي‌ الممالك‌ بود Ùˆ «آركادي‌ Ù…Ùوديوويچ‌ خوشداريا » ي‌ گرجي‌ تمام‌ Øقوق‌ آن‌ به‌ مدت‌ 99 سال‌ به‌ خوشداريا انتقال‌ ياÙت.
اين قرارداد يك‌ ماه‌ پس‌ از امضا در تاريخ‌ 27 Ùوريه‌ 1916 مطابق‌ با ششم‌ اسÙند 1294 به‌ شماره‌ 30 در دÙتر ثبت‌ اسناد وزارت‌ امور خارجه‌ ايران‌ به‌ ثبت‌ رسيد. به‌ اين‌ ترتيب، اولين‌ امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌ كشور به‌ يك‌ تبعه‌ خارجي‌ واگذار شد، Ùردي‌ كه‌ بعدها نقش‌ بيشتري‌ در صØنه‌ سياسي‌ ايÙا كرد.
خوشداريا چه‌ كسي‌ بود؟
آركادي‌ Ù…Ùوديوويچ‌ خوشداريا يكي‌ از عناصر مرموز در بازي‌هاي‌ سياسي‌ مربوط‌ به‌ Ù†Ùت‌ شمال‌ ايران‌ بود كه‌ با وجود ايÙاي‌ نقش‌ قابل‌ توجهي‌ در قضيه‌ قرارداد Ù†Ùت‌ شمال، كمتر شناخته‌ شده‌ است. براساس‌ اطلاعات‌ موجود، خوشداريا در جواني‌ باغبان‌ قصر پرنس‌ «الدن‌ بورسكي» يكي‌ از بزرگترين‌ شاهزادگان‌ دربار روسيه‌ تزاري‌ بود كه‌ به‌ همراه‌ خدم‌ Ùˆ Øشم‌ پرنس‌ در كاخ‌ ييلاقي‌ او در شهر باطوم‌ به‌ خدمت‌ اشتغال‌ داشت. اين‌ مرد متوسط‌ اندام، با ابرواني‌ پرپشت‌ Ùˆ چشمان‌ سياه‌ Ùˆ در عين‌ Øال‌ بسيار باهوش‌ Ùˆ زيرك، درصدد برآمد به‌ هر Ù†ØÙˆ ممكن‌ وضع‌ زندگي‌ خود را تغيير دهد. به‌ همين‌ علت‌ تلاش‌ كرد تا هر چه‌ بيشتر به‌ پرنس‌ نزديك‌ شود. او كه‌ به‌ نقطه‌ ضعÙ‌ ارباب‌ خود پي‌ برده‌ بود Ùˆ او را اسير شهوت‌ Ùˆ زنبارگي‌ مي‌ديد، با تدارك‌ بساط‌ عيش‌ Ùˆ نوش‌ Ùˆ Ùراهم‌آوردن‌ دختران‌ Ùˆ زنان‌ زيباروي‌ براي‌ او، موجبات‌ نزديكي‌ خود را با پرنس‌ Ùراهم‌ كرد؛ كاري‌ كه‌ براي‌ خوشداريا ثروت‌ بسياري‌ به‌ همراه‌ داشت.
اين‌ وضع‌ ادامه‌ ياÙت‌ تا اين‌ كه‌ پرنس‌ بورسكي‌ به‌ وزارت‌ كل‌ بهداري‌ روسيه‌ منصوب‌ شد. خوشداريا Ùرصت‌ را مغتنم‌ شمرد Ùˆ از پرنس‌ خواست‌ تا توصيه‌ او را به‌ سÙير روسيه‌ در ايران‌ بكند. با اين‌ توصيه‌نامه‌ خوشداريا مقارن‌ آغاز جنگ‌ اول‌ جهاني‌ به‌ ايران‌ آمد Ùˆ از سوي‌ پاكليوÙسكي‌ سÙير وقت‌ روسيه‌ در ايران‌ --- به‌ گرمي‌ پذيرÙته‌ شد. او پس‌ از مدتي‌ توسط‌ سÙير روسيه‌ تقاضاي‌ ملاقات‌ با رئيس‌الوزراي‌ وقت‌ ايران‌ -- مستوÙي‌الممالك‌ -- را كرد Ùˆ پس‌ از انجام‌ هماهنگي‌هاي‌ لازم‌ با او ديدار Ùˆ ملاقات‌ كرد. پس‌ از اين‌ ديدار اتومبيل‌ Ùˆ شوÙرش‌ را به‌ رئيس‌الوزرا اهدا كرد Ùˆ امتياز قطع‌ درختان‌ شمال‌ ايران‌ را به‌ دست‌ آورد. به‌ دنبال‌ آن‌ به‌ شمال‌ كشور مساÙرت‌ كرد Ùˆ زير نظر يك‌ مهندس‌ آلماني‌الاصل‌ به‌ نام‌ ينورت‌ به‌ طراØي‌ Ùˆ ساخت‌ چند دودكش‌ عظيم‌ به‌ سبك‌ كارخانه‌هاي‌ بزرگ‌ اقدام‌ نمود Ùˆ در اطراÙ‌ آن‌ چند ساختمان‌ چوبي‌ بنا نهاد Ùˆ در Øالي‌ كه‌ كارگران‌ با سوزاندن‌ كاه، دود غليظي‌ از دودكش‌ها به‌ هوا مي‌Ùرستادند، عكس‌هايي‌ از اين‌ دودكش‌ها گرÙت. سپس‌ با آلبومي‌ از عكس‌ راهي‌ مسكو شد Ùˆ اعلام‌ كرد كه‌ در ايران‌ كارخانه‌هاي‌ بزرگ‌ نجاري‌ Ùˆ تهيه‌ چوب‌ ايجاد كرده‌ است.
به‌ اين‌ ترتيب‌ با جلب‌ Øمايت‌ پرنس‌ الدن‌ بورسكي‌ توانست‌ به‌ Ùروش‌ سهام‌ اقدام‌ كند Ùˆ چون‌ پرنس‌ بورسكي‌ هم‌ جزو سهامداران‌ بود، تعداد زيادي‌ از تجار معتبر روسيه‌ نيز به‌ خريد سهام‌ خوشداريا علاقه‌مند شدند. در نتيجه‌ مبالغ‌ هنگÙتي‌ پول‌ به‌ دست‌ آمد. خوشداريا با در دست‌ داشتن‌ اين‌ پول‌ به‌ ايران‌ بازگشت‌ Ùˆ در منطقه‌اي‌ ميان‌ انزلي‌ Ùˆ رشت‌ يك‌ كارخانه‌ برق‌ Ùˆ چوب‌بري‌ اØداث‌ كرد Ùˆ راه‌آهن‌ كوچك‌ بين‌ پير بازار به‌ رشت‌ را بنا نهاد. اما اين‌ اقدامات‌ با اوج‌ نهضت‌ جنگل‌ همراه‌ بود. خوشداريا Ùرصت‌ را غنيمت‌ شمرد Ùˆ عمدا تمام‌ كارخانه‌ Ùˆ دستگاه‌هاي‌ چوب‌بري‌ را به‌ آتش‌ كشيد Ùˆ با جعل‌ يك‌سري‌ اسناد Ùˆ استشهاد Ù…Øلي‌ Ùˆ همچنين‌ به‌ كمك‌ پرنس، مناÙع‌ سهامداران‌ را از بين‌ رÙته‌ اعلام‌ كرد. سپس‌ با پول‌ سهامداران‌ كه‌ ده‌ ميليون‌ روبل‌ بود، به‌ استانبول‌ رÙت‌ Ùˆ آنجا بانك‌ بزرگي‌ اÙتتاØ‌ كرد.
با شروع‌ انقلاب‌ سوسياليستي‌ در روسيه‌ در سال‌ 1917 Ùˆ Ùرار اشراÙ‌ Ùˆ شاهزادگان‌ آن‌ كشور به‌ كشورهاي‌ همسايه، خوشداريا به‌ خريد جواهرات‌ اين‌ آوارگان‌ پرداخت‌ Ùˆ از اين‌ طريق‌ هم‌ به‌ سرمايه‌ هنگÙتي‌ دست‌ ياÙت. پس‌ از چندي‌ Ùˆ همزمان‌ با به‌ قدرت‌ رسيدن‌ رضاشاه‌ در ايران، خوشداريا بار ديگر عازم‌ ايران‌ شد Ùˆ بناي‌ دوستي‌ با رضا شاه‌ Ùˆ تيمور تاش‌ را گذاشت. او در گراند هتل‌ ساكن‌ شد Ùˆ با دادن‌ مهماني‌هاي‌ پرخرج‌ براي‌ اشراÙ‌ Ùˆ دولتمردان، هر چه‌ بيشتر به‌ آنان‌ نزديك‌ شد. پس‌ از مدتي‌ در منطقه‌ ميان‌پشته‌ قصر مجللي‌ بنا نهاد Ùˆ در يكي‌ از ميهماني‌ها آن‌ را به‌ رضاشاه‌ پيش‌كش‌ كرد. اين‌ قصر در يكي‌ از زمستان‌هاي‌ سرد كه‌ ميهماني‌ بزرگي‌ در آن‌ برپا بود، طعمه‌ Øريق‌ شد Ùˆ از بين‌ رÙت‌ Ùˆ رضاشاه‌ بناي‌ جديدي‌ را ايجاد كرد كه‌ به‌ كاخ‌ ميان‌پشته‌ پهلوي‌ معروÙ‌ شد.
با چنين‌ اقداماتي‌ خوشداريا Ù†Ùوذ زيادي‌ در ميان‌ دولتمردان‌ ايران‌ ياÙت‌ Ùˆ با استÙاده‌ از Ù†Ùوذ روسيه‌ در ايران، به‌ كسب‌ امتياز Ù†Ùت‌ در مناطق‌ مختلÙ‌ كشور به‌ ويژه‌ در شمال‌ Ùˆ سمنان‌ پرداخت(2) Ùˆ همان‌ طور كه‌ پيش‌ از اين‌ بيان‌ شد، اولين‌ امتياز Ù†Ùت‌ را از Ù…Øمدولي‌خان‌ تنكابني‌ به‌ دست‌ آورد.
روسيه‌ تزاري‌ Ùˆ امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌
Ù…Øمدولي‌خان‌ تنكابني‌ در 9 مهر 1288 شمسي‌ پس‌ از گذشت‌ چند ماه‌ از ÙتØ‌ تهران‌ به‌ دست‌ مشروطه‌خواهان‌ Ùˆ پناهنده‌ شدن‌ Ù…Øمدعلي‌شاه‌ به‌ سÙارت‌ روسيه‌ در تهران، به‌ نخست‌وزيري‌ منصوب‌ شد Ùˆ اولين‌ كابينه‌ كامل‌ پس‌ از پيروزي‌ مشروطه‌خواهان‌ را تشكيل‌ داد. او كه‌ يكي‌ از دو سردار ÙاتØ‌ تهران‌ بود، پيش‌ از قبولي‌ پست‌ نخست‌وزيري، در هيات‌ دولتي‌ كه‌ بدون‌ رئيس‌الوزرا پس‌ از ÙتØ‌ تهران‌ تشكيل‌ شده‌ بود، سمت‌ وزارت‌ جنگ‌ را به‌ عهده‌ داشت.
به‌ هر Øال‌ Ù…Øمدولي‌خان‌ تنكابني‌ زماني‌ به‌ نخست‌وزيري‌ رسيد كه‌ مجلس‌ شوراي‌ ملي‌ تعطيل‌ بود Ùˆ نيروهاي‌ ارتش‌ تزاري‌ روسيه‌ سرتاسر شمال‌ ايران‌ را اشغال‌ كرده‌ بودند. دولت‌ روسيه‌ كه‌ از قرارداد ميان‌ خوشداريا Ùˆ تنكابني‌ اطلاع‌ ياÙته‌ بود، Ùرصت‌ را مغتنم‌ شمرد Ùˆ با اعمال‌ Ùشار بر سپهسالار اعظم‌ كوشيد تا Øوزه‌ آن‌ قرارداد را به‌ سراسر شمال‌ ايران‌ تعميم‌ Ùˆ گسترش‌ دهد. به‌ همين‌ منظور خواستار اعطاي‌ امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌ ايران‌ به‌ خوشداريا شد Ùˆ خروج‌ نظاميان‌ خود را از خاك‌ ايران‌ به‌ اعطاي‌ اين‌ امتياز مشروط‌ كرد.(3 )در نتيجه‌ اين‌ Ùشارها، دولت‌ سپهسالار مجبور شد «امتياز استخراج‌ Ù†Ùت‌ Ùˆ موم‌ طبيعي‌ معدني» را در سال‌ 1294 شمسي‌ (1916 ميلادي‌)به‌ خوشداريا Ùˆ در واقع‌ به‌ روسيه‌ تزاري‌ اعطا نمايد.
در قرارداد 12 ماده‌اي‌ كه‌ ميان‌ Ù…Øمدولي‌خان‌ تنكابني‌ نخست‌وزير Ùˆ وثوق‌الدوله‌ وزير خارجه‌ وقت‌ ايران‌ با خوشداريا منعقد شد، Øق‌ انØصار كشÙ‌ Ùˆ استخراج‌ Ù†Ùت، گاز طبيعي، قير Ùˆ موم‌ طبيعي‌ در Øوزه‌ استان‌هاي‌ گيلان، مازندران‌ Ùˆ استرآباد به‌ استثناي‌ منطقه‌ امتياز واگذاري‌ به‌ سپهسالار به‌ مدت‌ Ù‡Ùتاد سال‌ به‌ خوشداريا داده‌ شد. براساس‌ اين‌ قرارداد، صاØب‌ امتياز موظÙ‌ بود پس‌ از رسيدن‌ به‌ Ù†Ùت‌ يكصد هزار منات‌ نقره‌ Ùˆ يكصد هزار منات‌ بليط‌ اكسيون‌ بدون‌ Øق‌ استرداد Ùˆ همچنين‌ هر ساله‌ از مناÙع‌ خالص‌ صدي‌ شانزده‌ به‌ دولت‌ ايران‌ بدهد؛ كليه‌ عمله‌ Ùˆ كارگران‌ را از اتباع‌ ايران‌ به‌ كار گمارد Ùˆ پس‌ از انقضاي‌ مدت‌ قرارداد كليه‌ اسباب‌ Ùˆ ماشين‌آلات‌ Ùˆ ابنيه‌ Ùˆ ساختمان‌ها Ùˆ كليه‌ چاه‌ها Ùˆ چشمه‌هاي‌ Ù†Ùت‌ را بدون‌ استثنا به‌ دولت‌ ايران‌ تØويل‌ دهد.
دولت‌ ايران‌ هم‌ موظÙ‌ شده‌ بود اراضي‌ مورد نياز شركت‌ را مجاني‌ در اختيار آن‌ قرار دهد Ùˆ از اخذ Øقوق‌ گمركي‌ براي‌ اسباب‌ Ùˆ ماشين‌آلات‌ وارداتي‌ شركت‌ خودداري‌ نمايد.(4)
اما اين‌ قرارداد هم‌ سرنوشتي‌ بهتر از قرارداد اول‌ تنكابني‌ -- خوشداريا نداشت‌ Ùˆ هرگز به‌ مرØله‌ اجرا درنيامد. چرا كه‌ با انتشار خبر انعقاد اين‌ قرارداد مخالÙت‌ها با آن‌ بالا گرÙت. ماهيت‌ تØميلي‌ آن‌ Ùˆ نبود مجلس‌ به‌ عنوان‌ تنها مرجع‌ قانوني‌ اعطاي‌ امتيازات‌ دستمايه‌ اين‌ مخالÙت‌ها را تشكيل‌ مي‌داد. از سوي‌ ديگر شركت‌ Ù†Ùت‌ انگليس‌ Ùˆ ايران‌ نيز از ترس‌ آن‌ كه‌ رقيبي‌ در سرزمين‌ ايران‌ براي‌ آن‌ پيدا شود Ùˆ بازار Ù†Ùت‌ جهاني‌ را از دست‌ آن‌ خارج‌ كند، به‌ مخالÙت‌ با آن‌ برخاست‌ Ùˆ با استÙاده‌ از عناصر انگلوÙيل‌ درون‌ كابينه‌ كوشيد زمينه‌هاي‌ لغو قرارداد را Ùراهم‌ آورد.
در اثر اين‌ Ùشارها بود كه‌ وقتي‌ صمصام‌السلطنه‌ روي‌ كار آمد، اولين‌ اقدام‌ كابينه‌ خود را لغو امتياز خوشداريا قرار داد. همزمان‌ با اين‌ اقدامات، بخت‌ هم‌ به‌ ياري‌ ملت‌ ايران‌ آمد Ùˆ با پيروزي‌ انقلاب‌ اكتبر 1917 در روسيه، زمامداران‌ شوروي‌ كليه‌ امتيازات‌ غيرمشروع‌ را كه‌ در عهد تزاري‌ با عنÙ‌ Ùˆ زور از ايران‌ گرÙته‌ شده‌ بود، به‌ طور يك‌جانبه‌ ملغي‌ كردند. به‌ اين‌ ترتيب، به‌ نظر مي‌رسيد براي‌ اولين‌ بار در تاريخ‌ معاصر ايران، يك‌ امتياز استعماري‌ بدون‌ آن‌ كه‌ هزينه‌ جاني‌ Ùˆ مالي‌ براي‌ ملت‌ ايران‌ داشته‌ باشد، لغو شده‌ است.
انگلستان‌ Ùˆ اولين‌ خيزش‌ براي‌ تصاØب‌ امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌
اميدواري‌ نسبت‌ به‌ لغو قرارداد Ù†Ùت‌ شمال‌ از سوي‌ زمامداران‌ جديد شوروي‌ چندان‌ نپاييد، چرا كه‌ خوشداريا پس‌ از اعلام‌ موضع‌ مسكو نسبت‌ به‌ معاهدات‌ Ùˆ امتيازات‌ دوران‌ تزاري‌ Ùˆ همچنين‌ ناكامي‌ در به‌ تصويب‌رساندن‌ قرارداد در مجلس‌ شوراي‌ ملي‌ ايران، راهي‌ اروپا شد تا شايد خريداري‌ براي‌ امتياز خود بيابد. او پس‌ از تلاش‌ بسيار Ùˆ سرگرداني‌ در پايتخت‌هاي‌ اروپايي، سرانجام‌ موÙق‌ شد نظر مساعد اولياي‌ شركت‌ Ù†Ùت‌ انگليس‌ Ùˆ ايران‌ را نسبت‌ به‌ خريد امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌ ايران‌ جلب‌ نمايد. انگليسي‌ها كه‌ پس‌ از انقلاب‌ اكتبر شوروي‌ به‌ آرزوي‌ ديرين‌ خود رسيده‌ Ùˆ يكه‌تاز ميدان‌ ايران‌ شده‌ بودند، با درياÙت‌ پيشنهاد خوشداريا، از آن‌ استقبال‌ كردند Ùˆ Øاضر شدند اين‌ امتياز را به‌ مبلغ‌ يكصد هزار ليره‌ خريداري‌ كنند. به‌ اين‌ ترتيب، به‌ دنبال‌ خريد امتياز از خوشداريا، شركت‌ Ù†Ùت‌ انگليس‌ Ùˆ ايران‌ به‌ تاسيس‌ يك‌ شركت‌ تابعه‌ به‌ نام‌ «شركت‌ Ù†Ùت‌هاي‌ شمال‌ ايران» با سرمايه‌ سه‌ ميليون‌ ليره‌ در لندن‌ كرد Ùˆ كوشيد مقدمات‌ اجراي‌ آن‌ را Ùراهم‌ آورد.(5 )از سوي‌ ديگر، در همين‌ زمان‌ دولت‌ گرجستان‌ با Øمايت‌ لندن‌ از شوروي‌ اعلام‌ استقلال‌ كرد Ùˆ بهانه‌ لازم‌ را به‌ اولياي‌ شركت‌ Ù†Ùت‌ انگليس‌ Ùˆ ايران‌ داد تا اعلام‌ كنند كه‌ قرارداد Ù†Ùت‌ شمال‌ ايران‌ ارتباطي‌ به‌ دولت‌ روسيه‌ سابق‌ Ùˆ شوروي‌ پس‌ از انقلاب‌ اكتبر ندارد Ùˆ...
خوشداريا تبعه‌ دولت‌ گرجستان‌ بود Ùˆ به‌ عنوان‌ يك‌ گرجي‌ Ùˆ نه‌ روس‌ با آن‌ شركت‌ وارد مذاكره‌ شده‌( 6 ) اما دولت‌ وقت‌ ايران‌ نگران‌ واكنش‌ دولت‌ شوروي‌ بود Ùˆ از گسترش‌ Øوزه‌ Ùعاليت‌ شركت‌ Ù†Ùت‌ انگليس‌ Ùˆ ايران‌ واهمه‌ داشت. چرا كه‌ آن‌ را مقدمه‌اي‌ براي‌ اعمال‌ Ù†Ùوذ كامل‌ انگلستان‌ بر سرتاسر ايران‌ مي‌پنداشت. به‌ همين‌ دليل‌ دولت‌ ايران‌ قرارداد خوشداريا را Ùاقد وجاهت‌ قانوني‌ خواند Ùˆ اعلام‌ كرد چون‌ اين‌ امتياز توسط‌ مجلس‌ شوراي‌ ملي‌ به‌ عنوان‌ تنها مرجع‌ قانوني‌ اعطاي‌ امتيازات‌ به‌ تصويب‌ نرسيده‌ است، بنابراين‌ جنبه‌ قانوني‌ Ùˆ رسمي‌ ندارد. همزمان‌ با اين‌ چالش‌ها، دولت‌ ايران‌ در سال‌ 1921 (6 بهمن‌ 1399) قراردادي‌ را با دولت‌ شوروي‌ به‌ امضا رساند كه‌ به‌ موجب‌ آن‌ تمامي‌ امتيازات‌ واگذار شده‌ در دوره‌ تزاري‌ به‌ استثناي‌ يك‌ قرارداد، لغو شد. اضاÙه‌ بر اين‌ در قرارداد مقرر شده‌ بود كه‌ دولت‌ ايران‌ نبايد در آينده‌ هيچ‌ امتيازي‌ در منطقه‌ تØت‌ Ù†Ùوذ روسيه‌ به‌ قدرت‌ سومي‌ واگذار كند.(7 )با انعقاد اين‌ قرارداد، بهانه‌هايي‌ را كه‌ دولت‌ ايران‌ براي‌ اثبات‌ الغاي‌ امتياز خوشتاريا نياز داشت‌ Ùراهم‌ آمد. با وجود اين، شركت‌ Ù†Ùت‌ انگليس‌ Ùˆ ايران‌ دست‌بردار نبود Ùˆ اصرار داشت‌ خوشداريا تبعه‌ روسيه‌ نبوده‌ بلكه‌ شهروند دولت‌ گرجستان‌ است‌ Ùˆ بنابراين‌ قرارداد او با دولت‌ وقت‌ ايران‌ ارتباطي‌ به‌ دولت‌ شوروي‌ ندارد؛ اما اين‌ استدلال‌ شركت‌ Ù†Ùت‌ انگليس‌ Ùˆ ايران‌ به‌ زودي‌ Ùروپاشيد، چرا كه‌ در اول‌ Ùروردين‌ 1300 جمهوري‌ گرجستان‌ به‌ اتØاد جماهير شوروي‌ پيوست‌ Ùˆ از Øالت‌ يك‌ كشور مستقل‌ خارج‌ شد. به‌ اين‌ ترتيب، نخستين‌ اقدام‌ دولت‌ انگلستان‌ تØت‌ پوشش‌ شركت‌ Ù†Ùت‌ انگليس‌ Ùˆ ايران‌ براي‌ تصاØب‌ Ù†Ùت‌ شمال‌ ايران‌ ناكام‌ ماند. با وجود اين، لندن‌ از پاي‌ ننشست‌ Ùˆ با طراØي‌ Ùˆ اجراي‌ كودتاي‌ سوم‌ اسÙند 1299 سناريوي‌ جديدي‌ را در ايران‌ به‌ مورد اجرا گذاشت‌ كه‌ در صورت‌ اجراي‌ كامل‌ آن، ديگر نيازي‌ به‌ انعقاد قراردادهاي‌ استعماري‌ همچون‌ قرارداد Ù†Ùت‌ شمال‌ ايران‌ نبود. چرا كه‌ در اثر كودتا، دولتي‌ در ايران‌ بر سر كار آمد كه‌ ظاهري‌ مستقل‌ Ùˆ ملي‌ داشت، ولي‌ به‌ شدت‌ تØت‌ سيطره‌ Ùˆ Ù†Ùوذ انگلستان‌ بود. هدÙ‌ انگلستان‌ جايگزيني‌ استعمار پنهان‌ Ùˆ غيرمستقيم‌ به‌ جاي‌ استعمار مستقيم‌ در ايران‌ بود تا Øساسيت‌ رقباي‌ ديريني‌ همچون‌ شوروي‌ Ùˆ دولت‌ تازه‌ به‌ دوران‌ رسيده‌ امريكا كه‌ داعيه‌ ضديت‌ با استعمار را داشت، برنينگيزد. با كودتاي‌ رضاخان‌ عليه‌ سلسله‌ قاجار، مرØله‌ نويني‌ در Øيات‌ سياسي‌ ايران‌ آغاز شد كه‌ تاثير بسزايي‌ بر سرنوشت‌ Ù†Ùت‌ ايران‌ داشت.
امريكا Ùˆ امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌
سياست‌ ورود « قدرت‌ سوم» به‌ ضمه‌ سياسي‌ ايران‌ به‌ منظور خنثي‌سازي‌ Ù†Ùوذ سنتي‌ روس‌ Ùˆ انگليس‌ در ايران‌ از زمان‌ اميركبير مطرØ‌ بوده‌ است. اين‌ سياست‌ در طول‌ سال‌هاي‌ طولاني‌ با وجود تلاش‌ دولت‌هاي‌ مختلÙ‌ ايران‌ براي‌ كشاندن‌ پاي‌ ديگر قدرت‌هاي‌ اروپايي‌ نظير Ùرانسه ناپلئون، آلمان‌ دوره‌ بيسمارك‌ Ùˆ... با واكنش‌ شديد روسيه‌ وانگليس‌ مواجه‌ شد Ùˆ ناكام‌ ماند. با وجود اين‌ در سال‌هاي‌ پاياني‌ عمر سلسله‌ قاجار، ميرزا Øسن‌خان‌ مشيرالدوله‌ سياست‌ ورود قدرت‌ سوم‌ در ايران‌ را بار ديگر در پيش‌ گرÙت. او با هدÙ‌ تجديد سازمان‌ نظام‌ مالي‌ آشÙته‌ كشور Ùˆ بازسازي‌ اقتصاد آن‌ Ùˆ مقابله‌ با رقابت‌ انØصاري‌ روس‌ Ùˆ انگليس، دست‌ به‌ سوي‌ قدرت‌ تازه‌ Ù†Ùس‌ امريكا دراز كرد.(8 )در اين‌ زمان، ايالات‌ متØده‌ امريكا با پيروي‌ از سياست‌ «درهاي‌ باز» در ميان‌ ملت‌هاي‌ استعمارزده‌ جهان، جايگاه‌ Ùˆ اعتباري‌ كسب‌ كرده‌ بود. در ايران‌ نيز مخالÙت‌ دولت‌ امريكا به‌ قرارداد 1919 وثوق‌الدوله‌ Ùˆ Øمايت‌ از ايران‌ در كنÙرانس‌ صلØ‌ Ùˆ رساي‌ سبب‌ Ù…Øبوبيت‌ زيادي‌ براي‌ آن‌ كشور شده‌ بود. ملت‌ Ùˆ دولت‌ ايران‌ كه‌ از دخالت‌هاي‌ آشكار Ùˆ نهان‌ روسيه‌ Ùˆ انگليس‌ در امور كشور به‌ شدت‌ نگران‌ بودند، در مقابل‌ تنÙر شديد از اين‌ دو قدرت‌ استعماري، از سياست‌ نزديكي‌ به‌ امريكا Øمايت‌ مي‌كردند. به‌ همين‌ منظور، Øسين‌ علا --- وزير مختار ايران‌ در واشنگتن‌ --- با انتشار اعلاميه‌اي‌ تمايل‌ دولتمردان‌ ايران‌ را براي‌ واگذاري‌ امتياز Ù†Ùت‌ در پنج‌ ايالت‌ شمالي‌ به‌ اطلاع‌ مقامات‌ Ùˆ شركت‌هاي‌ Ù†Ùتي‌ امريكايي‌ مي‌رساند.(9)
با انتشار اين‌ خبر، دولت‌ انگلستان‌ بلاÙاصله‌ در آبان‌ 1299 نماينده‌ شركت‌ Ù†Ùت‌ انگليس‌ Ùˆ ايران‌ را به‌ تهران‌ Ùرستاد تا درخصوص‌ درياÙت‌ امتياز Ù†Ùت‌ در ايالات‌ خراسان‌ Ùˆ آذربايجان‌ كه‌ جزو امتياز خوشتاريا Ù…Øسوب‌ نمي‌شد، مذاكراتي‌ را با مقامات‌ ايراني‌ انجام‌ دهد؛ اما به‌ Ù…Øض‌ ورود نماينده‌ شركت‌ به‌ تهران، وزير مختار امريكا در تهران‌ از دولت‌ ايران‌ خواست‌ هرگونه‌ مذاكره‌ درباره‌ Ù†Ùت‌ شمال‌ را تا ورود نمايندگان‌ شركت‌هاي‌ امريكايي‌ به‌ تعويق‌ اندازد تا اين‌ شركت‌ها بتوانند در برابر شركت‌ Ù†Ùت‌ انگليس‌ Ùˆ ايران‌ از Ùرصتي‌ برابر براي‌ كسب‌ امتياز برخوردار شوند.(10 )دولت‌ ايران‌ هم‌ چنين‌ كرد Ùˆ از مذاكره‌ با نماينده‌ اعزامي‌ شركت‌ Ù†Ùت‌ انگليس‌ Ùˆ ايران‌ سرباز زد. متعاقب‌ آن‌ رئيس‌ هيات‌ مديره‌ شركت‌ Ù†Ùت‌ انگليس‌ Ùˆ ايران‌ به‌ كميته‌ Ù†Ùت‌ ايران‌ در لندن‌ اطلاع‌ داد چون‌ Ú¯Ùت‌وگو درباره‌ امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌ معوق‌ مانده‌ است، شركت‌ نخواهد توانست‌ Øق‌ امتياز دولت‌ ايران‌ را بابت‌ امتياز دارسي‌ پرداخت‌ كند. دولت‌ ايران‌ كه‌ به‌ شدت‌ تØت‌ Ùشار مالي‌ قرار داشت، از دولت‌ امريكا درخواست‌ وامي‌ به‌ مبلغ‌ ده‌ ميليون‌ دلار كرد.(11) اما هنوز مذاكرات‌ براي‌ درياÙت‌ وام‌ آغاز نشده‌ بود كه‌ كودتاي‌ سوم‌ اسÙند 1299 رخ‌ داد Ùˆ دولت‌ سيدضيأ زمام‌ امور كشور را به‌ دست‌ گرÙت.
سيدضيأ كه‌ عنصري‌ انگلوÙيل‌ بود، رغبت‌ چنداني‌ به‌ نزديكي‌ به‌ امريكا نداشت‌ Ùˆ در دوره‌ سه‌ ماهه‌ زمامداري‌ او موضوع‌ Ù†Ùت‌ شمال‌ Ùˆ مذاكره‌ با شركت‌هاي‌ امريكايي‌ مسكوت‌ ماند. تا اين‌ كه‌ سرانجام‌ دولت‌ مستعجل‌ سيدضيأ در سوم‌ خرداد 1300 سقوط‌ كرد Ùˆ قوام‌السلطنه‌ سياستمدار كهنه‌ كار Ùˆ طرÙدار جدي‌ نزديكي‌ به‌ امريكا به‌ قدرت‌ رسيد. او به‌ Ù…Øض‌ اين‌ كه‌ قدرت‌ را در اختيار گرÙت، به‌ شدت‌ با درياÙت‌ وام‌ از انگليس‌ در مقابل‌ اعطاي‌ امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌ مخالÙت‌ كرد Ùˆ به‌ Øسين‌ علا وزير مختار ايران‌ در واشنگتن‌ دستور داد مذاكرات‌ Ù…Øرمانه‌اي‌ را با شركت‌هاي‌ امريكايي‌ براي‌ انعقاد قرارداد Ù†Ùت‌ شمال‌ آغاز كند. علا نيز چنين‌ كرد Ùˆ Ú¯Ùت‌وگوهايي‌ را با مقامات‌ شركت‌ استاندارد اويل‌ وسينكلر امريكا در پاييز 1300 انجام‌ داد Ùˆ پيشنهاد ايران‌ مبني‌ بر درياÙت‌ وام‌ Ùˆ كمك‌ مالي‌ در ازاي‌ اعطاي‌ امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌ را مطرØ‌ كرد.(12) اما مقامات‌ امريكايي‌ ناامني‌ داخلي‌ ايران‌ را پيش‌ كشيدند Ùˆ خواستار وثيقه‌ معتبر براي‌ استقراض‌ دولت‌ ايران‌ شدند Ùˆ اتخاذ هرگونه‌ تصميمي‌ را به‌ گزارش‌ وزير مختار امريكا در تهران‌ از وضعيت‌ داخلي‌ ايران‌ منوط‌ كردند.(13)
دولت‌ ايران‌ ابتدا عايدات‌ Ù†Ùت‌ جنوب‌ را به‌ عنوان‌ وثيقه‌ پيشنهاد كرد كه‌ از طرÙ‌ امريكايي‌ها به‌ خاطر اØتمال‌ مخالÙت‌ انگلستان‌ رد شد. سپس‌ عايدات‌ ترياك‌ Ùˆ دخانيات‌ مطرØ‌ شد تا موجبات‌ رنجش‌ انگليسي‌ها Ùراهم‌ نشود. در اين‌ زمان، دولت‌ قوام‌ كه‌ به‌ شدت‌ با بØران‌ مالي‌ Ùˆ ورشكستگي‌ اقتصادي‌ مواجه‌ بود، تقلا مي‌كرد كه‌ قرارداد هر چه‌ سريع‌تر منعقد شود. به‌ همين‌ منظور در نامه‌اي‌ به‌ Øسين‌ علا صريØا خاطرنشان‌ كرد كه‌ «هر طور است‌ اساس‌ امتياز را به‌ امضا برسانيد. از سهم‌ مجاني‌ براي‌ دولت‌ صرÙ‌نظر نماييد. Øق‌ دولت‌ را هر قدر ممكن‌ مي‌شود علاوه‌ بر صدي‌ ده‌ نماييد...» Ùˆ در پايان‌ تاكيد كرد: «... اگر به‌ Ùوريت‌ وجه‌ از امريكا نرسد براي‌ كابينه‌ امكان‌ مداومت‌ در كار باقي‌ نمانده، بانك‌ شاهنشاهي‌ ديناري‌ مساعدت‌ نمي‌كند. انگليسي‌ها شرايطي‌ در مساعدت‌ نمودن‌ به‌ بانك‌ عنوان‌ كردند كه‌ براي‌ دولت‌ قبول‌ آنها غيرممكن‌ Ùˆ با نقشه‌اي‌ كه‌ توسط‌ جناب‌عالي‌ در جريان‌ است، مناÙات‌ دارد. در اين‌ صورت‌ اگر وجه‌ Ùوري‌ نرسد، مجبور به‌ استعÙا خواهيم‌ بود.»(14)
شرايطي‌ كه‌ انگليسي‌ها براي‌ اعطاي‌ وام‌ پيش‌ كشيده‌ بودند Ùˆ قوام‌ در نامه‌ به‌ علا مطرØ‌ كرد عبارت‌ بودند از:
1 - مذاكرات‌ با كمپاني‌ استاندارد Ùورا قطع‌ شود.
2 - عايدات‌ Ù†Ùت‌ جنوب‌ وثيقه‌ طرÙ‌ ثالثي‌ قرار نگيرد.
3 - امتيازات‌ معتبر و موجود انگليس‌ كاملا به‌ تاييد و تصديق‌ دولت‌ ايران‌ برسد.
4 - امتياز راه‌آهن‌ كه‌ با سنديكاي‌ انگليسي‌ تØت‌ مذاكره‌ است‌ به‌ ديگري‌ واگذار شود.(15)
دولت‌ قوام‌ به‌ شدت‌ اين‌ شروط‌ را رد كرد Ùˆ تمام‌ هم‌ خود را متوجه‌ درياÙت‌ وام‌ از امريكا Ùˆ انعقاد قرارداد امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌ كرد.اما استاندارد اويل‌ كه‌ به‌ وخامت‌ اوضاع‌ پولي‌ Ùˆ مالي‌ دولت‌ ايران‌ پي‌ برده‌ بود، به‌ بيش‌ از 10 درصد Øق‌ دولت‌ از Ù†Ùت‌ استخراجي‌ Ùˆ اعطاي‌ پنج‌ ميليون‌ دلار استقراض‌ با وثيقه‌ عايدات‌ Ù†Ùت‌ جنوب‌ Ùˆ در صورت‌ لزوم‌ عايدات‌ ترياك‌ Ùˆ توتون‌ رضايت‌ نمي‌داد.(16) قوام‌ نيز با وجود تلاش‌ براي‌ به‌ وثيقه‌ گذاشتن‌ عايدات‌ تنباكو Ùˆ ترياك‌ در قبال‌ استقراض‌ از كمپاني، به‌ دليل‌ بØران مالي‌ چاره‌ نياÙت‌ تا شرايط‌ استاندارد را مبني‌ بر وثيقه‌ گذاشتن‌ عايدات‌ Ù†Ùت‌ جنوب‌ بپذيرد، مشروط‌ به‌ اين‌ كه‌ شركت‌ استاندارد كتبا آن‌ را قبول‌ كند تا بعدا امتناع‌ نكند.(17)از سوي‌ ديگر كمپاني‌ استاندارد پرداخت‌ وام‌ را به‌ تصويب‌ مجلس‌ شوراي‌ ملي‌ ايران‌ منوط‌ كرد؛ اما قوام‌ آن‌ را در Øكم‌ معادلات‌ عادي‌ دولت‌ مي‌دانست‌ كه‌ با بانك‌ها انجام‌ مي‌شود Ùˆ نيازي‌ به‌ مصوبه‌ مجلس‌ ندارد. با وجود اين‌ متعهد شد آن‌ را به‌ تصويب‌ مجلس‌ برساند.(18)
استاندارد اويل‌ از انØصار انگلستان‌ بر Ù†Ùت‌ ايران‌ آگاهي‌ داشت‌ Ùˆ به‌ همين‌ علت‌ مي‌كوشيد موجبات‌ برانگيختن‌ اعتراض‌ Ùˆ خصومت‌ انگليسي‌ها را Ùراهم‌ نياورد Ùˆ قبل‌ از انعقاد قرارداد امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌ تا Øد ممكن‌ نظر مواÙق‌ لندن‌ را به‌ دست‌ آورد. نگراني‌ استاندارد، بيشتر از امتياز خوشداريا نشات‌ مي‌گرÙت.(19) به‌ نظر استاندارد دلايل‌ ايران‌ براي‌ بطلان‌ امتياز خوشداريا -- عدم‌ تصويب‌ در مجلس‌ -- قانع‌ كننده‌ نيست‌ Ùˆ در دوران‌ تعطيلي‌ شش‌ ساله‌ مجلس‌ شوراي‌ ملي‌ ايران‌ Ùˆ برقراري‌ Øكومت‌ نظامي، دولت‌هاي‌ موقت‌ عملا به‌ جاي‌ مجلس‌ انجام‌ وظيÙه‌ مي‌كردند. بنابراين‌ امتياز خوشداريا قانوني‌ بوده‌ Ùˆ انتقال‌ آن‌ به‌ كمپاني‌ Ù†Ùت‌ جنوب‌ نيز صØÙŠØ‌ است‌ پس‌ نمي‌توان‌ آن‌ را به‌ شخص‌ ثالثي‌ به‌ عنوان‌ مثال‌ شركت‌هاي‌ امريكايي‌ واگذار كرد.(20 )در مقابل، طرÙ‌ ايراني‌ پاسخ‌ داد با تعطيل‌ شدن‌ مجلس، مشروطه‌ تعطيل‌ نشده‌ Ùˆ مطابق‌ با قانون‌اساسي‌ ايران، قوه‌ مجريه‌ تØت‌ هيچ‌ شرايطي‌ اجازه‌ اعطاي‌ امتياز به‌ خارجيان‌ را ندارد. همچنين‌ Øكومت‌ نظامي‌ نيز قوانين‌ Ùˆ مقررات‌ خاص‌ خود را دارد Ùˆ در اين‌ دوران‌ هيچ‌ دولتي‌ Øق‌ اعطاي‌ امتياز را ندارد. بنابراين‌ هرگاه‌ اساس‌ امتياز را لغو بدانيم، انتقال‌ Ùˆ امتياز خود به‌ خود بي‌اعتبار مي‌شود. از طرÙ‌ ديگر خوشداريا نه‌ تنها Øق‌ انتقال‌ امتياز را نداشته‌ Ùˆ انتقال‌ را به‌ دولت‌ ايران‌ اطلاع‌ نداده‌ است، در موقع‌ انتقال‌ نيز دولت‌ ايران‌ بلاÙاصله‌ دلايل‌ خود را بر بطلان‌ امتياز خوشداريا اعلام‌ كرده‌ Ùˆ وزير مختار انگليس، سرپرسي‌ كاكس‌ نيز آن‌ را تاييد نموده‌ است. (21)
سرانجام‌ پس‌ از مذاكرات‌ طولاني، قرارداد امتياز استخراج‌ Ùˆ بهره‌برداري‌ از Ù†Ùت‌ شمال‌ ايران‌ به‌ مدت‌ پنجاه‌ سال‌ با شركت‌ امريكايي‌ استاندارد در 20 نوامبر 1921 برابر با 29 آبان‌ 1300 به‌ امضا رسيد. به‌ دنبال‌ امضاي‌ اين‌ قرارداد، دولت‌ قوام‌ كه‌ از كارشكني‌هاي‌ دولت‌هاي‌ شوروي‌ Ùˆ انگلستان‌ بيم‌ داشت، به‌ Ùوريت‌ قرارداد را تقديم‌ مجلس‌ شوراي‌ ملي‌ كرد. مجلس‌ نيز در جلسه‌ 30 آبان‌ 1300 «قانون‌ اعطاي‌ امتياز معادن‌ Ù†Ùت‌ شمال‌ به‌ كمپاني‌ استاندارد اويل‌ امريكايي» را مشتمل‌ بر 5 ماده‌ به‌ تصويب‌ رساند. اين‌ مواد پنج‌گانه‌ عبارت‌ بودند از:
ماده‌ اول: مجلس‌ شوراي‌ ملي‌ واگذاردن‌ امتياز استخراج‌ Ù†Ùت‌ را در ايالات‌ آذربايجان، خراسان، گيلان، استرآباد Ùˆ مازندران‌ به‌ كمپاني‌ استاندارد اويل‌ امريكايي‌ به‌ شرايط‌ ذيل‌ تصويب‌ مي‌نمايد.
ماده‌ دوم: مدت‌ اين‌ امتياز بيش‌ از پنجاه‌ سال‌ نخواهد بود.
ماده‌ سوم: Øقوق‌ دولت‌ بيشتر از صدي‌ ده‌ كليه‌ Ù†Ùت‌ است‌ كه‌ كمپاني‌ از چاه‌ها خارج‌ مي‌نمايد قبل‌ از آن‌كه‌ هرگونه‌ خرجي‌ بر آن‌ تعلق‌ گيرد.
ماده‌ چهارم: شرايط‌ ديگر اين‌ امتياز از قبيل‌ تسعير (نرخ‌گذاري) سهم‌ دولت‌ در صورتي‌ كه‌ دولت‌ صلاØ‌ بداند Ùˆ طرز تاديه‌ آن‌ Ùˆ طرز نظارت‌ دولت‌ در عوايد كمپاني‌ Ùˆ شرايط‌ ابطال‌كننده‌ امتياز Ùˆ ساير شرايط‌ لازم‌ براي‌ ØÙظ‌ Øقوق‌ دولت‌ Ùˆ مملكت‌ را دولت‌ تهيه‌ Ùˆ پس‌ از تواÙق‌ نظر با كمپاني‌ مزبور به‌ مجلس‌ شوراي‌ ملي‌ پيشنهاد خواهد نمود.
ماده‌ پنجم: كمپاني‌ استاندارد اويل‌ نمي‌تواند به‌ هيچ‌ وجه‌ اين‌ امتياز را به‌ هيچ‌ دولت‌ يا كمپاني‌ يا شخصي‌ انتقال‌ دهد و همچنين‌ شراكت‌ با سرمايه‌داران‌ ديگر منوط‌ به‌ تصويب‌ مجلس‌ شوراي‌ ملي‌ ايران‌ است. عدم‌ رعايت‌ اين‌ ماده‌ باعث‌ سقوط‌ امتياز از درجه‌ اعتبار خواهد بود.(22)
دولت‌ قوام‌ پس‌ از تصويب‌ قانون‌ Ùوق، بلاÙاصله‌ آن‌ را براي‌ توشيØ‌ به‌ اØمدشاه‌ قاجار تسليم‌ داشت‌ Ùˆ اØمدشاه‌ نيز در Øاشيه‌ نامه‌ دولت‌ نوشت: «مقرر مي‌داريم‌ مدلول‌ آن‌ به‌ موقع‌ اجرا گذاشته‌ شود.»(23) به‌ اين‌ ترتيب، قرارداد امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌ ايران، مراØل‌ قانوني‌ خود را پشت‌ سر گذاشت‌ Ùˆ آماده‌ اجرا شد.
پي‌نوشت‌ها:
1- مصطÙي‌ ÙاتØØŒ پنجاه‌ سال‌ Ù†Ùت‌ ايران، تهران، نشر پيام، 1358ØŒ ص‌ 326.
2- مركز انتشارات‌ ملي‌ ايران، اسرار Ù†Ùت‌ شمال، تهران، مركز انتشارات‌ ملي‌ ايران، 1323ØŒ صص‌ --327 325.
3- اداره‌ كل‌ آرشيو، اسناد Ùˆ موزه‌ دÙتر رياست‌ جمهوري، امتياز Ù†Ùت‌ شمال‌ به‌ روايت‌ اسناد نخست‌وزيري، ص‌ 1.
4- مركز انتشارات‌ ملي‌ ايران، پيشين، ضمايم.
6- الول‌ ساتن، Ù†Ùت‌ ايران، ترجمه‌ رضا رئيسي‌ طوسي، تهران، نشر صابرين، 1372ØŒ ص‌ 52.
7- اداره‌ كل‌ آرشيو، اسناد و موزه، پيشين، ص‌ 3.
8- عبدالرضا هوشنگ‌ مهدوي، سياست‌ خارجي‌ ايران‌ در دوران‌ پهلوي، تهران، نشر البرز، چاپ‌ دوم، 1374، صص‌ --13 12.
9- علي‌ اصغر زرگر، تاريخ‌ روابط‌ سياسي‌ ايران‌ و انگليس‌ در دوره‌ رضاشاه، ترجمه‌ كاوه‌ بيات، تهران، نشر پروين‌ و معيني‌ 1372، ص‌ 101.
10- ايرج‌ ذوقي، مسائل‌ سياسي‌ -- اقتصادي‌ Ù†Ùت، تهران، نشر پاژنگ، 1375ØŒ ص‌ 99.
11- همان.
12- Øسين‌ مكي، تاريخ‌ بيست‌ ساله‌ ايران، تهران، بنگاه‌ ترجمه‌ Ùˆ نشر كتاب، ج‌ دوم، 1359ØŒ صص‌ --92 90.
13- عبدالرضا هوشنگ‌ مهدوي، پيشين، ص‌ 13.
14- تلگراÙ‌ Øسين‌ علا وزير مختار ايران‌ در واشنگتن‌ به‌ اØمد قوام‌ رئيس‌الوزرأ سوم‌ دسامبر 1921.
15- تلگرام‌ اØمد قوام‌ رئيس‌الوزرا به‌ Øسين‌ علا وزير مختار ايران‌ در واشنگتن، 11 دسامبر 1921.
16- مركز اسناد رياست‌ جمهوري، درياÙت‌ وام‌ از امريكا به‌ ازاي‌ واگذاري‌ امتياز Ù†Ùت‌ شمال، دÙتر اسناد برگزيده‌ شماره‌ 70ØŒ سند شماره‌ 10.
17- همان، سند شماره‌ 1/23.
18- همان، سند شماره‌ 24.
19- ماخذ شماره‌ 16، سند شماره‌ 3.
20- مركز اسناد رياست‌ جمهوري، پيشين، سند شماره‌ 34.
21- پيشين، سند شماره‌ 35.
22- پيشين، سند شماره‌ 38.
23- پيشين، سند شماره‌ 3/1.