اصل چهار، ارابه Ù†Ùوذ
پايان جنگ جهاني دوم در Øقيقت آغازي بر يك جنگ ديگر بود. آغاز رقابت آمريكا Ùˆ شوروي، در عرصه نظام نوين بين‌المللي كه به جنگ سرد مشهور گرديد. اروپاي ضعي٠شده از جنگ، برابري Ùˆ توان مقابله با دو ابرقدرت تازه سر برآورده جديد جهاني را نداشت. مردم كشورهاي درهم كوبيده شده اروپايي در پي لقمه ناني بودند براي ادامه معيشت خويش Ùˆ اين Ùرصتي بود براي شوروي كمونيست كه جنگ ايدئولوژيك خويش را در سراسر اروپاي گرسنه Ùˆ جنگ زده آغاز كند.(جلال Ùرهمند، بهارستان، 35). كشورهاي همسايه شوروي كه اشغال شده بودند سر تسليم Ùرود آوردند Ùˆ بلوك شرق شكل گرÙت. دولت‌هاي اروپاي غربي توان ÙروخÙتن اين نهضت عمومي را نداشتند Ùˆ تنها پناه آنها آمريكا بود. آمريكا كه تا قبل از جنگ جهاني سياست انزواگرايي را پيشه داشت، با استمداد اروپاييان Ùˆ خطر Ù†Ùوذ Ùˆ گسترش كمونيسم تغيير موضع داد. به دنبال خروج نيروهاي انگليس از يونان Ùˆ اØتمال پيروزي كمونيست‌ها در اين كشور Ùˆ Øتي همسايه‌اش تركيه Ùˆ اشغال ايران، ترومن رئيس‌جمهور آمريكا اعلام كرد كه كشورش جاي انگليس را در كمك به يونان Ùˆ تركيه خواهد گرÙت Ùˆ در مارس 1947 طي نطقي در كنگره آمريكا، دكترين جديدي را اعلام كرد كه بعدها به دكترين ترومن مشهور گرديد. دكترين وي سپس پايه اصلي Ø·Ø±Ø Ù…Ø§Ø±Ø´Ø§Ù„ گرديد كه كمك‌هاي Ùراواني را روانه جبهه نبرد با شوروي يعني اروپاي غربي نمود. دكترين ترومن تعهدات سياسي Ùراگير Ùˆ پايان‌ناپذيري را براي آمريكا به وجود آورد Ùˆ از سوي ديگر آن كشور را در بسياري از نقاط جغراÙيايي درگير كرد، ولي همواره هد٠اصلي آن جلوگيري از توسعه Ù†Ùوذ Ùˆ پيشروي كمونيسم در سراسر جهان بود. روابط نوين سلطه در پايان جنگ جهاني‌دوم؛ ماهيت Ùˆ تØليل روابط هد٠از رابطه سلطه‌آميز ارتقاي امنيت كشور سلطه‌گر Ùˆ Øاكمان كشور سلطه‌پذير است. به عبارت ديگر مي‌توان Ú¯Ùت در اين ميان كالايي به نام امنيت وجود دارد كه هر دو طر٠خواهان دستيابي به آن مي‌باشند. منظور از امنيت، صرÙا بعد نظامي آن نيست بلكه شامل ابعاد سياسي Ùˆ اقتصادي نيز مي‌شود. Øاكمان كشورهاي ضعي٠مي‌خواهند به هر Ù†ØÙˆ ممكن قدرت Ùˆ Øكومت خود را ادامه دهند، در مقابل نيز كشورهاي سلطه‌گر نياز به Øاكميت بر منابع مهم انرژي دارند. يعني در صورت تداوم سلطه در برابر تداوم امنيت صدور انرژي، رابطه سلطه شكل مي‌گيرد. كشورهايي كه در معرض روابط سلطه‌آميز قرار دارند داراي مشخصاتي هستند كه مهمترين آنها عبارتند از: 1- اين كشورها كه از نظر استراتژيك مهم هستند دو دسته‌اند: الÙ) كشورهايي كه به Ù„Øاظ جغراÙيايي نزديك يا هم مرز با كشور رقيب كشور سلطه‌گر هستند. ب) كشورهايي كه به Ù„Øاظ جغراÙيايي نزديك يا هم‌مرز با خود كشور سلطه گر هستند. ايران Ùˆ كوبا براي آمريكا Ùˆ شوروي از نوع كشورهاي ال٠بوده Ùˆ تمام كشورهايي كه نزديك به شوروي بودند براي آمريكا اهميت داشت Ùˆ سعي شد با سه پيمان نظامي ناتو، سنتو Ùˆ سيتو راه Ù†Ùوذ شوروي مسدود گردد.2- كشورهايي كه در مسير راه‌هاي استراتژيك Øمل‌ونقل بين‌المللي خصوصا راه‌هاي دريايي قرار دارند از اهميت Øياتي برخوردارند. مهمترين مناطق Ùˆ آبراه‌هاي استراتژيك عبارتند از: تنگه هرمز، تنگه باب‌المندب، تنگه جبل‌الطارق، تنگه لومبوك، تنگه سوندا، تنگه مالدي، تنگه اسكاژراك، تنگه كاتگات، تنگه بسÙر، تنگه داردانل، تنگه ماژلان، دماغه اميد نيك، كانال سوئز، كانال پاناما Ùˆ كانال مانش همچنين مناطق مهمي در سراسر جهان از جمله خاورميانه به Ù„Øاظ اقتصادي، صنعتي Ùˆ يا منابع انرژي از اهميت Øياتي برخوردارند. بنابراين همواره در معرض روابط سلطه‌آميز مي‌باشند. 3- كشورهايي كه از نظر ايدئولوژيكي اهميت دارند Ùˆ صاØب Ùكر، انديشه Ùˆ صاØب مكتب هستند Ùˆ مي‌توانند بر جوامع ديگر اثرگذار باشند. (عبدالعلي قوام، اصول سياست خارجي Ùˆ سياست بين‌الملل ص 69)‌بدون ترديد مي‌توان Ú¯Ùت كه شاخصه‌هاي كشورهاي با اهميت در ايران وجود دارد. يعني نزديكي Ùˆ همسايگي با شوروي (روسيه امروز)‌ به عنوان رقيب ايالات متØده آمريكا، در اختيار داشتن يكي از مهمترين آبراه‌هاي جهان يعني تنگه هرمز، در اختيار داشتن منابع عظيم انرژي اعم از Ù†Ùت Ùˆ گاز، برخورداري از منابع عظيم مواد خام Ùˆ مواد اوليه مورد نياز بسياري از صنايع استراتژيك جهان Ùˆ بالاخره اينكه ايران كشوري صاØب انديشه Ùˆ با مردماني Ùرهيخته با سابقه طولاني Ùرهنگي Ùˆ تمدني است. دلايل پذيرش سلطه 1- دستيابي به كمك‌هاي اقتصادي2- دستيابي به كمك‌هاي نظامي Ùˆ امنيتي. Øكومتي نظير رژيم پهلوي كه اØساس عدم مشروعيت مي‌كرد، براي ØÙظ Øكومت Ùˆ قدرت خود به آمريكا پناه مي‌آورد. اين وضعيت در كشورهاي ديگر Øوزه خليج Ùارس، عليرغم در اختيار داشتن امكانات وسيع مالي، به Ù„Øاظ امنيتي Ùˆ Ùقدان پايگاه مردمي خود را نيازمند بيگانگان مي‌دانند. 3- كسب Øمايت بيگانگان براي رويارويي با مخالÙان داخلي يا دشمنان اØتمالي خارجي. رژيم شاه علاوه بر نگراني از قيام مردم، از روس‌ها بويژه ايدئولوژي ماركسيزم نگران بود Ùˆ علاوه براين، خطر نظامي برخي همسايگان، توجيه رژيم شاه براي ارتباط گسترده با آمريكا بود. 4- كسب پرستيژ. بسياري از Øكومت‌هاي ضعي٠مي‌پندارند براي كسب يك نوع پرستيژ Ùˆ اØساس عظمت Ùˆ قدرت بايد خود را به قدرت‌هاي بزرگ نزديك سازند. (عليرضا ازغندي، روابط خارجي ايران – دولت دست نشانده) پيامدهاي روابط سلطه‌آميز1- سرمايه‌گذاري كشور سلطه‌گر در كشور تØت سلطه2- روابط بازرگاني، آموزشي Ùˆ Ùرهنگي بين دولت سلطه‌پذير Ùˆ دولت سلطه‌گر اÙزايش مي‌يابد. 3- تماس‌هاي شخصي بين مهره‌هاي دو Øكومت اÙزايش مي‌يابد. در اين وضعيت روابط خارجي گاه جاي خود را به رÙت‌‌وآمدهاي خانوادگي Ùˆ دوستانه مي‌دهد. 4- Ù†Ùوذ Ùرهنگي نظام سلطه‌گر در كشورهاي تØت سلطه، بي‌هويت كردن جامعه، تØميل روØيه Øقارت Ùˆ تسليم‌پذيري Ùˆ بالاخره از بين بردن اعتماد به Ù†Ùس مردم در جوامع تØت سلطه.5- وابستگي‌هاي عميق امنيتي، نظامي، اقتصادي، Ùرهنگي Ùˆ اجتماعي به گونه‌اي كه همه چيز از ارتش گرÙته تا سازمان‌هاي امنيتي Ùˆ مراكز آموزش، Ùرهنگي Ùˆ Øتي مديريت Ùˆ برنامه‌ريزي كشورهاي تØت سلطه به كشور سلطه‌گر واگذار مي‌شود. Øضور مشاوران Ùˆ كارشناسان خارجي جهت كنترل Ùˆ نظارت بر اوضاع در اين كشورها Ùراوان به چشم مي‌خورد. ايران در زمان شاه يك الگوي تمام عيار وابستگي Ùˆ سرسپردگي بود. (گازيوروسكي، سياست خارجي آمريكا Ùˆ شاه ص)6- عدم تÙكيك ميان امور داخلي Ùˆ خارجي به Ù†Øوي‌كه علاوه بر سياست خارجي شئونات داخلي كشور نيز تØت تأثير كشور سلطه‌گر تدوين Ùˆ تبيين مي‌گردد. (منوچهر Ù…Øمدي، مروري بر سياست خارجي ايران در دوره پهلوي.ص ) ايران Ùˆ امنيت ملي آمريكامطالعه Ùˆ بررسي Ù…Øورهاي سياست خارجي آمريكا، در دوره ظهور سيستم سلطه‌گري كه سياست خارجي ايران نيز ذيل آن تعري٠مي‌شده است Øائز اهميت است. (بيژن ايزدي، Ùصلنامه علوم سياسي، شماره 9ØŒ ويژه امنيت ملي). دكترين ترومنهاري ترومن، از Øزب دموكرات آمريكا بين سال‌هاي 1945 تا 1953 رئيس‌جمهور بود. دستيابي آمريكا به بمب اتمي اين تصور را درآن كشور دامن زده بود كه آمريكا قادر است با داشتن اين بمب همه مسائل خارجي خود را به سادگي ØÙ„ كند، اما خيلي زود آمريكايي‌ها به عدم كارايي اين عامل پي بردند.خطر اØتمالي سقوط دولت دست راستي يونان به دامان كمونيست‌ها، مشكلات تركيه Ùˆ خطر تسلط شوروي بر تنگه داردانل Ùˆ بيرون نرÙتن روس‌ها از ايران، زنگ‌هاي خطر را در آمريكا به صدا درآورد. هرچند نيروهاي روس بالاخره در سال 1325 Ø´/ 1946 Ù…. خاك ايران را ترك كردند (Øسين Ùردوست، ظهور Ùˆ سقوط سلطنت پهلوي، ج2ØŒ ص 149) اما خطر گسترش Ù†Ùوذ كمونيسم Ùˆ شوروي در كشورهاي پيرامون منجر به تدوين Ùˆ اعلام دكترين ترومن در مارس 1947 در مجلس نمايندگان آمريكا شد. براساس اين دكترين، هر زمان Ùˆ هرجا كه يك دولت ضد كمونيست از طريق مختلÙØŒ مانند شوراندن ياغيان بومي، دخالت خارجي Ùˆ يا Øتي Ùشار ديپلماتيك مورد تهديد قرارگيرد، آمريكا با كمك‌هاي اقتصادي، سياسي Ùˆ مهمتر از همه نظامي از آن دولت Øمايت خواهد كرد. بدين ترتيب دكترين ترومن راه را بر هر انقلابي مي‌بست. ترومن معتقد بود كه كمونيسم در شرايط Ùقر رشد مي‌كند Ùˆ روش مقابله با آن اعطاي كمك‌هاي اقتصادي است. وي توانست Øمايت كنگره آمريكا را براي تصويب كمك‌ها به دست آورد. (استيÙÙ† امبروز، روند سلطه‌گري، ص 138-139)كنگره آمريكا بعدا ايران را نيز به دليل اهميت در ردي٠يونان Ùˆ تركيه قرار داد. همچنين در ژوئيه 1947 جورج كنان، مسئول ستاد سياستگذاري وزارت خارجه آمريكا، در مجله Ùارين اÙيرز foreign Affairs با نام مستعار ايكس مقاله‌اي تØت عنوان «منشا رÙتار شوروي» نوشت كه به زودي به صورت بيانيه نيمه رسمي سياست خارجي آمريكا درآمد Ùˆ در نهايت در سياست «سد Ù†Ùوذ» containment policy تجلي ياÙت، به موجب اين سياست، به تدريج چند پيمان دÙاعي زنجيره‌اي از اروپا تا آسياي جنوب شرقي در اطرا٠شوروي ايجاد شد. ايران عضو پيمان سنتو بود كه در زمان آيزنهاور تشكيل شد Ùˆ ميان پيمان‌هاي ناتو Ùˆ سيتو قرار داشت. آمريكا در چارچوب دكترين ترومن كمك‌ها Ùˆ وام‌هايي با بهره‌هاي زياد در اختيار ايران قرار مي‌داد؛ از جمله يك وام 250 ميليون دلاري در سال 1325 براي تشكيل سازمان برنامه (Øسين Ùردوست، پيشين، ص 275 ) Ùˆ كمك‌ها Ùˆ وام‌هاي نظامي به مبلغ 175 ميليون دلار بين سال‌هاي 1325 تا 1330 شمسي به ايران پرداخت كرد. (عليرضا ازغندي، روابط خارجي ايران؛ دولت دست نشانده، ص 180). همچنين ايران يكي از اولين كشورهايي بود كه اصل چهار ترومن در مورد آن اجرا شد. به موجب اين اصل، كه ترومن در سال 1949 ارائه كرد، آمريكا به كشورهاي خاصي در جهان سوم از جمله ايران كمك‌هاي Ùني Ùˆ مالي مي‌كرد؛ از اين‌رو در ايران «كميسيون مشترك ايران Ùˆ آمريكا براي بهبود امور روستايي» تشكيل شد. اسناد موجود نشان مي‌دهد كه آمريكا بعضي از عناصر كميسيون مانند Ùضل الله زاهدي، كه در پست معاونت خزانه‌داري مشغول بود، را در سال 1331 تØت پوشش آموزش به آمريكا برد. او همان كسي است كه در 28 مرداد 1332 دست به كودتا زد (Øسين Ùردوست، پيشين، ص 258)كمك‌هاي آمريكا به ايران در اين زمان به منظور ØÙظ مناÙع ملي Ùˆ امنيتي آمريكا بود، چرا كه به تصور آمريكايي‌ها اگر ايران از دست آمريكا خارج مي‌شد، راه ورود شوروي به خليج Ùارس هموار گرديده Ùˆ سراسر منطقه خليج Ùارس در خطر Ù†Ùوذ شوروي قرار مي‌گرÙت. (مصطÙÙŠ كواكبيان، ايران Ùˆ امنيت ملي آمريكا.) ‌البته Ú¯Ùتني است كه Ùرهنگ غني ديني Ùˆ تاريخي ايرانيان خود بزرگترين سد Ùˆ مانع در برابر Ù†Ùوذ كمونيسم در ايران بود. دكترين آيزنهاورژنرال آيزنهاور از Øزب جمهوريخواه آمريكا، به دليل شهرتي كه در جنگ جهاني دوم كسب كرده بود Ùˆ نيز تبليغات مك كارتيسم مبني بر ناتواني ترومن براي مهار كمونيسم كه ناشي از Ù†Ùوذ كمونيست‌ها در Øزب دموكرات Ùˆ وزارت خارجه Ùˆ سرويس‌هاي امنيتي تلقي مي‌شد، در انتخابات رياست‌جمهوري نوامبر 1952/1331 پيروز شد. جمهوريخواهان در اين زمان اعلام كردند كه ناامني شديد در آمريكا Ùˆ درگيري شديد اين كشور در جنگ كره نتيجه اشتباهات روزولت Ùˆ ترومن درباره شوروي در كنÙرانس‌هاي تهران، يالتا Ùˆ پوتسدام بوده است، زيرا آنها راه توسعه كمونيسم در دوره پس از جنگ را با از دست دادن اروپاي شرقي Ùˆ خيانت به چيانكاي Ú†Ùƒ (رئيس‌جمهور سابق چين پيش از روي كارآمدن كمونيست‌ها) هموار كردند. (عبدالرØمن عالم، سياست خارجي آمريكا بعد جنگ جهاني دوم، ص 47) به نظر جمهوريخواهان، سياست Øزب دموكرات در مورد همزيستي، به دليل هزينه سنگين تسليØات Ùˆ كمك اقتصادي، اقتصاد ملي را نابود كرده است Ùˆ هد٠شوروي اين است كه آمريكا با دست خود، خود را به اÙلاس بكشاند. آنها به مردم قول دادند كه يك استراتژي دÙاعي موثر ( به منظور عقب راندن شوروي Ùˆ تقويت دÙاعي آمريكا) Ùˆ يك بودجه متعادل تنظيم كنند Ùˆ ماليات‌ها را كاهش دهند براي اين كار، به نظر آنان، بايستي جنگ كره پايان مي‌ياÙت، مرز روشني در اطرا٠شوروي Ùˆ چين كشيده مي‌شد – كه اين كار را Øكومت قبلي كرده بود، ولي بايد تقويت مي‌گرديد Ùˆ خاورميانه Ùˆ خاور دور را در برمي‌گرÙت – Ùˆ اين مرز با قدرت بازدارندگي اتمي ØÙظ مي‌گرديد، به گونه‌اي كه هشدار داده مي‌شد اگر شوروي Ùˆ چين از آن عبور كنند با نابودي كامل روبه‌رو خواهند شد. جان Ùاستردالس، وزير خارجه آيزنهاور، مي‌گÙت اگر به كمونيست‌هاي كره اخطار مي‌شد كه در صورت Øمله به كره شمالي، مسكو بمباران اتمي خواهد شد، از Øمله خودداري مي‌كردند. وي تأكيد مي‌كرد كه Øكومت ايزنهاور اين اشتباه را تكرار نخواهد كرد. (عبدالرØمن عالم، همان، ص 49)‌. دالس دكترين سد Ù†Ùوذ ترومن را سياست درجا زدن Treadmill policy خواند Ùˆ Ú¯Ùت اين سياست آمريكا، آمريكا را آنقدر در يك موقعيت Ù†Ú¯Ù‡ مي‌دارد كه به دليل خسته شدن انگيزه خود را براي مقابله با توطئه‌هاي بين‌المللي Ùˆ بØران‌هاي منطقه از دست بدهد. (ابراهيم متقي، تØولات سياست خارجي آمريكا، مداخله‌گرايي Ùˆ گسترش 1945- 1997ØŒ ص55) وي معتقد بود هد٠آمريكا نبايد همزيستي مسالمت‌آميز با كمونيسم باشد، بلكه بايد آن را از ميان بردارد. او هرگونه رÙتار مداخله‌گرايانه آمريكا را مشروع مي‌دانست. آيزنهاور Ùˆ دالس از «استراتژي تلاÙÙŠ گسترده» كه بر مبناي آ‌ن هر كشوري كه مناÙع Ùˆ اهدا٠آمريكا را در هر نقطه‌اي از جهان مورد تهاجم قرار مي‌داد، در هر نقطه‌اي Ùˆ با هر وسيله ممكن تنبيه مي‌شد، پشتيباني كردند. (ابراهيم متقي، همان، ص 57). اما در خصوص خاورميانه دكترين آيزنهاور كه در سال 1957 ميلادي در كنگره آمريكا ارائه شد تاكيد داشت كه آمريكا ØÙظ استقلال Ùˆ تماميت ارضي كشورهاي خاورميانه Ùˆ خليج Ùارس را براي امنيت خود امري Øياتي مي‌داند Ùˆ Øاضر است براي ØÙاظت از كشورهايي كه مورد تجاوز مسلØانه كمونيسم بين‌المللي قرار مي‌گيرند، از نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø Ø®ÙˆØ¯ استÙاده كند. (ريچارد نيكسون، Ùرصت را دريابيم، ص 257). به طور كلي با اقدامات امنيتي آيزنهاور، Øجم Ùˆ ميزان Øضور Ùˆ مداخله آمريكا در نقاط مختل٠جهان اÙزايش ياÙت؛ اما تهديد به استÙاده از Ø³Ù„Ø§Ø Ø§ØªÙ…ÙŠ عليه شوروي يا چين، باتوجه به دستيابي روس‌ها به آن، كارايي خود را از دست داد. در Øالي كه اين كشور تا قبل از جنگ جهاني دوم هيچگونه پيمان اتØادي با كشورهاي خارج از نيم‌كره غربي امضا نكرده بود Ùˆ همچنين Ùاقد پايگاه نظامي در ساير كشورها بود، اما تا سال 1959 داراي 1400 پايگاه در 31 كشور بود. (ابراهيم متقي، پيشين، ص 58). مداخله در ويتنام كه در تمامي دهه 1960 Ùˆ نيمه اول دهه 1970 نيز به طول انجاميد، كودتاي 28 مرداد 1332/1953 در ايران، كمك به شورشيان گواتمالا در 1954ØŒ گسيل ناوگان ششم آمريكا به مديترانه شرقي در سال 1957 براي نجات ملك Øسين پادشاه اردن در برابر شورش اÙسران طرÙدار ناصر Ùˆ كمك ده ميليون دلاري به وي، توسل به زور Ùˆ گسيل چهارده هزار نيرو به لبنان كه به دنبال كودتاي 1958 عراق در آستانه تغييرات راديكال قرار گرÙته بود Ùˆ كودتا در دومينيكن در سال 1962 عليه Øكومت خوان بوش از جمله اين مداخله‌ها هستند. (عبدالرØمن عالم، پيشين، ص 59 – ابراهيم متقي، پيشين، ص 60- استيÙÙ† امبروز، پيشين، ص 234 Ùˆ ناصرالدين نشاشيبي، در خاورميانه Ú†Ù‡ گذشت، ص 351)دستگاه سياست خارجي Ùˆ سرويس‌هاي امنيتي دولت آمريكا در زمان آيزنهاور بسيار بيشتر از زمان ترومن بر روي ايران تمركز نموده Ùˆ برØÙظ آن در زنجيره تأمين مناÙع غرب تأكيد كردند. كودتا عليه دولت دكتر مصدق، ورود ايران به پيمان بغداد (سنتو)ØŒ امضاي قراردادهاي نظامي ميان آمريكا Ùˆ ايران كه ورود مستشاران نظامي آمريكايي Ùˆ Ù†Ùوذ آنها در ارتش ايران را به همراه داشت Ùˆ تشكيل ساواك كه به كمك‌ Ùˆ همكاري سازمان سيا صورت گرÙت، همه مويد اين امر هستند. (مصطÙÙŠ كواكبيان، پيشين). دو Ù‡Ùته بعد از روي كارآمدن آيزنهاور، چند مقام بلندپايه آمريكايي Ùˆ انگليسي طرØÙŠ با نام رمز «آژاكس» Ajax كه رهبري آن با كروميت روزولت، بود را تهيه كردند Ùˆ سازمان سيا Ùˆ اينتليخبت سرويس انگلستان براي اجراي كودتا دست به كار شدند. (عليرضا ازغندي، پيشين، ص 237) بدين ترتيب، روزولت، در پانزده تير 1332 با نام مستعار جيمز ا٠لاكريج مخÙيانه از مرز عراق وارد ايران شد. در 10 مرداد نيز ژنرال شوارتسكÙØŒ كه قبلا يك مستشار نظامي آمريكا در ژاندارمري ايران بود، وارد تهران شد. آنها در 28 مرداد 1332 با همكاري عوامل داخلي دست به كودتا زدند. پس از كودتا، آيزنهاور پيام تبريكي به Ù…Øمدرضا پهلوي Ùرستاد Ùˆ به سرعت به تقويت نظامي، سياسي Ùˆ اقتصادي دولت زاهدي پرداخت. استراتژي نگاه نو آيزنهاور تأكيد زيادي بر كشورهاي پيرامون شوروي از جمله ايران داشت. از ديدگاه آمريكايي‌ها، جايگاه ايران در خط شمالي خاورميانه، موقعيت اين كشور را به عنوان پايگاهي براي Øمله هوايي يا زميني به درون شوروي Øياتي مي‌ساخت. منابع Ù†Ùت ايران Ùˆ ديگر كشورهاي خليج‌Ùارس براي بازسازي اروپاي غربي Ùˆ براي توانا ساختن غرب جهت دوام آوردن در يك جنگ طولاني نقش Øياتي داشتند. بنابراين، Øكومت آيزنهاور ايران را داراي اهميت تعيين كننده براي امنيت ملي آمريكا خواند. (كازيورسكي، ص 164).تلاش آمريكا براي سهيم شدن در Ù†Ùت ايران با قرارداد پيچ – اميني در 28 شهريور 1333 در تهران به ثمر نشست. براساس اين قراردداد، چهل درصد از سهام به شركت‌هاي انگليسي، چهل درصد به شركت‌هاي آمريكايي، چهارده درصد به شركت رويال داچ شل (هلندي – انگليسي) Ùˆ شش درصد به شركت Ù†Ùت Ùرانسه داده شد. زاهدي نخست‌وزير كودتا در جلسه مشترك هيأت دولت Ùˆ روساي دو مجلس Ú¯Ùت: «در واقع ما سر انگليس Ùˆ آمريكا كلاه گذاشته‌ايم، زيرا تا Ù‡Ùت - هشت سال ديگر نيروي اتم جاي Ù†Ùت را مي‌گيرد Ùˆ ذخاير Ù†Ùت ايران بي‌مصر٠مي‌ماند Ùˆ بنابراين، در اين ده ساله هرچه از كنسرسيوم بگيريم وجهي بازياÙتي است. (سيدجلال مدني،‌تاريخ سياسي معاصر ايران، ج 1ØŒ ص 310)‌كودتاي 28 مرداد، عقد قرارداد با كنسرسيوم Ù†Ùتي، عضويت ايران در پيمان بغداد، قانون جلب Ùˆ Øمايت از سرمايه‌هاي خارجي Ùˆ قانون بانكداري مصوب 1334 كه براساس آنها دولت ايران امتيازات بي‌سابقه اي به سرمايه‌داران خارجي مي‌داد، باعث گسترش شديد روابط سياسي، اقتصادي Ùˆ نظامي ايران Ùˆ آمريكا شد. ملاقات‌ها Ùˆ رÙت‌و آمدهاي مكرر مقامات دو كشور در دوره آيزنهاور از شواهد اين گسترش رابطه بود. (عليرضا ازغندي، ص 376) سپس كودتاي عراق Ùˆ نزديكي اين كشور به شوروي وابستگي شاه به آمريكا را بيشتر كرد Ùˆ برتعداد مستشاران Ùˆ ماموران سازمان سيا در ايران اÙزود. دكترين كنديجان اÙÙƒ كندي از Øزب دموكرات آمريكا، از ژانويه 1961 تا نوامبر 1963 رئيس‌جمهور اين كشور بود كه در اين سال ترور شد Ùˆ جاي خود را به ليندون جانسون داد. به نظر وي، هر چند آيزنهاور Ùˆ جمهوريخواهان در برابر شوروي خصومت آشتي‌ ناپذير نشان مي‌دادند، اما در عمل Ù…Øتاط Ùˆ Ù…Øدود بودند Ùˆ به اندازه كاÙÙŠ تهاجمي عمل نمي‌كردند. (استيÙÙ† امبروز، ص 254) با پيروزي انقلاب كوبا در 1959ØŒ كمونيسم تا Øيات خلوت آمريكا يعني آمريكاي لاتين نيز پيشروي كرده بود. در خط مشي كندي تأكيد بر اصلاØات از بالا Ùˆ پشتيباني از آن از راه استÙاده از نيروي نظامي براي جلوگيري از وقوع انقلاب در جهان سوم Ùˆ مسابقه تسليØاتي گسترده با اتØاد شوروي ديده مي‌شد. كندي در تبيين دكترين خود در پيامي به كنگره در مي 1961 Ú¯Ùت: پيمان‌هاي نظامي نمي‌تواند به كشورهايي كه بي‌عدالتي Ùˆ هرج Ùˆ مرج اقتصادي راه خرابكاري را در آنها باز كرده كمك نمايد. آمريكا نمي‌تواند به مشكلات كشورهاي كم رشد Ùقط از نظر نظامي توجه كند. اين امر خاصه در مورد كشورهاي كم توسعه ياÙته، كه به ميدان بزرگ مبارزه تبديل شده‌اند، صادق است... هيچ مقدار اسلØÙ‡ Ùˆ قشوني نمي‌تواند به رژيم‌هايي كه نمي‌خواهند يا نمي‌توانند اصلاØات اجتماعي كنند ثبات Ùˆ استواري ببخشد. (سيدØميد روØاني، بررسي Ùˆ تØليلي از نهضت امام خميني، ص 120)‌ كانون اصلي برنامه كندي Ø·Ø±Ø Â«Ø§ØªØاد براي پيشرÙت» Ùˆ شروع آن از آمريكاي لاتين بود. ايران نيز در Ùهرست كشورهايي قرار داشت كه بايد اصلاØات مورد نظر آمريكا را اجرا مي‌كرد. (جيمز بيل، شيرو عقاب، ص 161) كندي در دكترين خود از مشاور امنيتي‌اش والت وتيمن روستو Ùˆ نظريه توسعه خاص او الهام مي‌گرÙت. روستو در كتاب مدل توسعه پنج مرØله‌اي‌اش اين جملات را آورده بود: «هم‌اكنون كه اين رساله را در دست تألي٠دارم نه به آمريكا، بلكه به جاكارتا، رانگون، دهلي نو، كراچي، تهران، بغداد Ùˆ قاهره مي‌انديشم. (والت ويتمن روستو،؟؟ ) نتيجه يك بررسي سيا در پايان سال 1958 اين بود كه اگر Ù…Øمدرضا شاه دست به اصلاØات نزند، ظر٠يكي دوسال سقوط خواهد كرد. (گازيوروسكي، ص 170)‌مصاØبه والتر ليپمن، روزنامه‌نگار آمريكايي، با خروشچ٠رهبر شوروي نيز برنگراني مقامات آمريكايي اÙزود؛ خروشچ٠در اين مصاØبه Ú¯Ùت ايران مثل يك سيب رسيده است Ùˆ ما منتظر اÙتادن آن در دامان خود هستيم. (عبدالرضا هوشنگ مهدوي، تاريخ روابط خارجي ايران، ص 160)به طور كلي در اوايل دهه 1960 در آمريكا اين نگراني پديد آمده بود كه به زودي در ايران اتÙاقات ناگواري خواهد اÙتاد. بنابراين هشدارها Ùˆ پيشنهادات متÙاوتي براي آغاز اصلاØات در ايران از سوي مقامات آمريكايي اظهار مي‌شد. (جيمز بيل، ص 185)‌اما Ù…Øمدرضا پهلوي در برابر خواست اصلاØات مقاومت كرد Ùˆ معتقد بود كه با قدرت پليس Ùˆ سازمان اطلاعاتي مي‌تواند هر Øركتي را از بين ببرد Ùˆ برهمين اساس در انتخابات رياست‌‌جمهوري آمريكا با ارسال كمك‌هاي مالي قابل‌توجهي به صندوق انتخاباتي نيكسون (رقيب كندي) از او Øمايت كرده بود. (Ù…Øمد طلوعي، پدر Ùˆ پسر، ناگÙته‌ها از زندگي Ùˆ روزگار پهلوي‌ها، ص 817) سرانجام با اصرار كندي دكتر علي اميني به نخست‌وزيري رسيد Ùˆ روند اصلاØات در ايران پيگيري شد. شاه به آمريكا سÙر كرد (Ùروردين 1341) Ùˆ آمريكايي‌ها كه از شاه در Øمايت از اصلاØات راضي به نظر مي‌رسيدند، دست او را براي انتخاب نخست‌وزير باز گذاشتند Ùˆ او يار مطمئن خود اسدا... علم را به نخست وزيري برگزيد. شاه از اين مي‌ترسيد كه آمريكايي‌ها از طريق اميني به Ùكر تغيير او بيÙتند. بدين ترتيب، اجراي اصلاØات ارضي، تدوين لايØÙ‡ انجمن‌هاي ايالتي Ùˆ ولايتي Ùˆ Ø·Ø±Ø Ùˆ اجراي اصول انقلاب سÙيد به دنبال درخواست آمريكايي‌ها انجام شد. بعدها اين روند در دوره جانشين كندي به اØياي كاپيتولاسيون Ùˆ واكنش شديد امام خميني انجاميد. دكترين نيكسونريچارد نيكسون از Øزب جمهوريخواه از سال 1969 تا 1974 رئيس‌جمهور آمريكا بود Ùˆ در اين سال به دنبال رسوايي واترگيت استعÙا داد. قبل از به قدرت رسيدن او تØولات بين‌المللي مهمي اتÙاق اÙتاده بود. اين تØولات تغيير عمده‌اي را در استراتژي امنيتي آمريكا به دنبال داشت. از جمله اين تØولات، درگيري Ùˆ شكست آمريكا در جنگ ويتنام Ùˆ نارضايتي مردم آمريكا، پيروزي‌هاي بزرگ نهضت‌هاي رهايي‌بخش در آسيا Ùˆ Ø¢Ùريقا Ùˆ آمريكاي لاتين، دستيابي شوروي به بمب اتمي Ùˆ تصميم انگليس به خروج از شرق سوئز تا 1971 بود. نيكسون در 22 ژوئيه 1969 در راه سÙر به Ùيليپين در جزيره گوام دكترين خود را اعلام كرد: «گمان مي‌كنم وقت آن رسيده باشد كه ايالات متØده در زمينه مناسباتش با كشورهاي آسيايي به دو نكته توجه كند: اولا، ما به همه تعهدات قراردادي خود اØترام خواهيم گذاشت؛ ثانيا، تا جايي كه مربوط به مسائل امنيت داخلي Ùˆ مسائل دÙاع نظامي باشد – صرÙنظر از تهديد از جانب يك دولت بزرگ كه مسلما منجر به استÙاده از Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø³ØªÙ‡â€ŒØ§ÙŠ خواهد شد- دولت آمريكا، ملل آسيايي را تشويق مي‌كند كه مسائل امنيت داخلي Ùˆ دÙاعي را بين خودشان ØÙ„ Ùˆ Ùصل كنند Ùˆ انتظار دارد خودشان مسووليت را به عهده بگيرند.» (آندره Ùونتن، يك بستر Ùˆ دو رويا، ص 174 )‌. در سخنراني‌هاي ديگر، نيكسون مي‌گÙت كه آمريكا به كشورهاي ديگر كمك خواهد كرد تا قادر باشند از خودشان دÙاع كنند. (هنري كيسينجر، سياست خارجي آمريكا، ص 7)‌ براساس دكترين جديد، آمريكا ديگر در جنگ‌هاي Ù…Øدود در اطرا٠شوروي مانند جنگ ويتنام شركت نمي‌كرد Ùˆ مسووليت دÙاع را به خود كشورها واگذار مي‌كرد Ùˆ بدين منظور آنها را به پيشرÙته‌ترين سلاØ‌هاي غيراتمي مجهز مي‌كرد. بدين ترتيب هم مجتمع‌هاي صنعتي – نظامي آمريكا رونق ياÙتند Ùˆ هم از بدنامي شكست در جنگ‌ها Ùˆ از تلÙات انساني Ùˆ مادي دور مي‌ماند. در منطقه خاورميانه Ùˆ خليج Ùارس، نيكسون Ùˆ كيسينجر، وزير خارجه‌اش، براي دÙاع از مناÙع ملي Ùˆ امنيتي آمريكا روي رژيم شاه در ايران دست گذاشتند Ùˆ او را به صورت ژاندارم آمريكا درآوردند. در اين استراتژي ايران به عنوان ستون نظامي Ùˆ عربستان سعودي به عنوان ستون مالي در منطقه در نظر گرÙته شدند. تعدادي از علل مربوط به انتخاب ايران به عنوان ستون نظامي «استراتژي دوستوني» عبارت بودند از: 1- مرزهاي طولاني ايران Ùˆ شوروي.2- عضويت ايران در سنتو كه Øلقه مياني پيمان‌هاي زنجيره‌اي غرب در اطرا٠شوروي بود.3- موقعيت جغراÙيايي ايران كه بر سراسر سواØÙ„ شمالي خليج‌Ùارس Ùˆ تنگه هرمز تسلط داشت.4- جمعيت زياد ايران نسبت به ساير كشورهاي منطقه (به طوريكه از 55 ميليون جمعيت منطقه Øدود 35 ميليون Ù†Ùر در ايران بودند). 5- رژيم شاه تنها متØد مورد اعتماد اسرائيل در منطقه بود.6- خصوصيات شخصي بلندپروازانه Ù…Øمدرضا شاه.بدين ترتيب، نيكسون ØªØ³Ù„ÙŠØ Ø¨Ø¯ÙˆÙ† Ù…Øدوديت ايران را اعلام كرد. سپس اÙزايش بهاي بين‌المللي Ù†Ùت، كه به دنبال بستن شيرهاي Ù†Ùت از سوي اعراب در جنگ 1973 اعراب Ùˆ اسرائيل رخ داد، دست شاه را براي خريد تسليØات لازم باز گذارد. بدينگونه، تا اواسط دهه 1350 شمسي، ايران بزرگترين خريدار اسلØÙ‡ آمريكايي، از جمله هواپيماهاي پيشرÙته، تبديل شد. مخارج نظامي ايران از 241 ميليون دلار در سال 1946 به 3680 ميليون دلار در سال 1974 رسيد. Ùˆ در سال‌هاي بعد به مراتب اÙزايش ياÙت. (مصطÙÙŠ كواكبيان، ص 8)‌درØالي كه در دهه 1340 شمسي ايران يكي از Øلقه‌هاي زنجيره دÙاعي آمريكا بوده كه بايد مواظبش بود كه از دست نرود، در دهه 1350 به گونه‌اي تقويت شد كه بتواند به جاي Øضور مستقيم آمريكا، مناÙع منطقه‌اي اين كشور را تأمين كند. كمك شاه به سركوب شورشيان ظÙار در عمان Ùˆ سلطنت‌طلبان يمن شمالي Ùˆ اردن Ùˆ اتيوپي Ùˆ سومالي در اين راستا ارزيابي مي‌گردد.دكترين كارتر جيمي كارتر از Øزب دموكرات آخرين رئيس‌جمهور آمريكا تا پيش از پيروزي انقلاب اسلامي بود. كارتر براي ايجاد چهره‌اي مثبت از آمريكا Ùˆ زدودن آثار مداخلات اين كشور در جهان Ùˆ تقويت Ùˆ ايجاد ثبات در كشورهاي پيرامون با ايده «Øقوق بشر» پا به ميدان‌ گذارد. گرچه به قول نيكي كدي، آمريكا در زمان كارتر هرگز ايران را به طور جدي تهديد نكرد كه اگر Ù…Øمدرضا پهلوي Øقوق بشر را رعايت نكند تØريم تسليØاتي Ùˆ غيره خواهد شد؛ اما ترس Ùˆ نگراني شاه باعث گرايش گزينش به سمت Ùضاي باز سياسي شد. عليرغم اين ايران، در زمان كارتر قراردادهاي جديدي در زمينه خريدهاي تسليØاتي بين ايران Ùˆ آمريكا امضا شد. كارتر نيز همانند روساي جمهور پيشين به اهميت ايران تأكيد مي‌كرد. وي در دي ماه 1356 در سÙر به تهران، ايران را «جزيره ثبات در يكي از پرآشوب‌ترين نقاط دنيا» خواند Ùˆ Ú¯Ùت: در مسائل مربوط به امنيت نظامي، ديدگاه‌هاي ما با هيچ كشوري به اندازه ايران نزديك نيست. (عبدالرضا هوشنگ مهدوي، پيشين، ص 468) در زمان وقوع انقلاب اسلامي هر دو گروه كاخ سÙيد – يعني گروه سايروس ونس وزير خارجه كه سياست‌هاي ملايم را تجويز مي‌كرد Ùˆ گروه برژينكسي مشاور امنيت ملي كارتر كه ايستادگي Ùˆ برخورد قاطع با انقلابيون را تأكيد مي‌كرد – بر مناÙع ملي Ùˆ امنيتي آمريكا نظر داشتند Ùˆ توصيه‌هاي خود را با هد٠ØÙظ ايران در دستان آمريكا ارائه مي‌دادند. سپهبد على رزم‌آرا نخست وزير وقت ايران روز Û²Û· مهر Û±Û³Û²Û¹ قرارداد همكارى براى استÙاده از اصل چهار ترومن را با سÙير ايالات متØده در تهران امضا كرد. «اصل چهار» به عنوان بخشى از دكترين هرى ترومن رئيس جمهور آمريكا تلقى مى‌شد كه بر اساس آن كمك به «كشورهاى آزاد» براى ØÙظ امنيت ايالات متØده مورد توجه قرار مى‌گرÙت. دولت ايران از زمان نخست وزيرى اØمد قوام در سال Û±Û³Û²Ûµ تقاضاى يك كمك Ùورى Û´Ûµ ميليون دلارى را براى اجراى طرØ‌هاى بازسازى ايران به آمريكا ارائه كرده بود. اما واشينگتن در پاسخ تنها يك وام ده ميليون دلارى را وعده داد. در همان هنگام يكى از معاونان وزارت امور خارجه آمريكا كه در جريان مذاكره با دولت ايران قرار داشت، نسبت به بى‌توجهى دولت ايالات‌متØده به نيازهاى ايران هشدار داد Ùˆ آن را زمينه‌ساز از ميان رÙتن Ù†Ùوذ آمريكا در ايران به Ù†Ùع قدرت‌هاى ديگر، بويژه شوروى دانست. در سال 1951 ويليام وارن به عنوان رئيس برنامه اصل چهار آمريكاوارد ايران شد. آمريكايي‌ها اميدوار بودند كه كمك‌هايشان در ايران در Ù…Øدوده همين برنامه براي نيل به هدÙ‌هايشان در ايران كاÙÙŠ باشد. برنامه اصل چهار در ايران شامل اقداماتي از قبيل مبارزه با مالاريا، بهبود وضع كشاورزي Ùˆ اÙزايش توليد گندم، تأمين آب بهداشتي، اØداث كارخانجات نساجي Ùˆ تعليم آموزگاران بود ولي همين اصل چهار، پايه‌گذار دخالت‌هاي سياسي آينده آمريكا در ايران بود. ورود كادرهاي ايراني به بدنه كارمندان اصل چهار زمينه وابستگي هر Ú†Ù‡ بيشترايرانيان به سياست‌هاي آمريكابود. Ùردي چون اردشير زاهدي كه در جواني پا به اين سازمان گذاشته بود از جمله آنان بود كه نقش مهمي همراه با پدرش در جريان كودتاي 28 مرداد داشت. بالاخره در سال 1967 چون وضعيت رژيم شاه در ايران تثبيت شده بود ديگر از كمك‌هاي بلاعوض نيز خبري نبود Ùˆ اين نقطه پايان اصل چهار در ايران بود. آمريكا بعد از آذر 1325 در زمينه‌هاي مختل٠اجتماعي، سياسي، اقتصادي، نظامي Ùˆ Ùرهنگي همچنان به استØكام ارتباط Ùˆ جايگاه خود در ايران ادامه داد. روابط Ùˆ بستر سازي‌هاي اجتماعي Ùˆ سياسي: در مجلس پانزدهم 3 Ùراكسيون عمده وجود داشت كه از اين 3 Ùراكسيون، Ùراكسيون Øزب دموكرات با داشتن 8 كرسي، بيشترين كرسي مجلس را دارا بود. Øزب دموكرات به رهبري «قوام» تاسيس شد Ùˆ با بيرون آمدن قوام از Øكومت عملا متلاشي گرديد. به هر Øال اين Øزب در صØنه سياست Ùˆ در يكي از بØراني‌ترين مقاطع تاريخ معاصر، توانست در مجلس نقش خوبي را به Ù†Ùع آمريكا بازي كند Ùˆ اين مساله باعث شد تا Ù†Ùوذ شوروي در ايران با شكست سختي روبه رو شود. در مجلس شانزدهم نيز عملا چهارگروه وجود داشت كه يكي از اين گروه‌ها، گروه «جبهه ملي» بود كه تعداد نمايندگان آن اندك بود. برخي از سران جبهه ملي، مثل «مظÙر بقايي» از طرÙداران سياست آمريكا بودند. همچنين اين جبهه در رسيدن به اهدا٠ملي خود Ùˆ مبارزه با استعمار پير انگليس، سعي نمود تا از رقيب تازه وارد انگلستان، يعني آمريكا استÙاده نمايد كه اين مساله خود به خود باعث گسترش Ùˆ Ù†Ùوذ آمريكا در اين جبهه Ùˆ در كشور گرديد. در ضمن بخش وسيعي از جامعه روشنÙكران به دليل سياست ضد روسي Ùˆ ضد انگليسي آمريكا به اين كشور گرايش داشتند. در اين مقطع عوامل سياسي Ù†Ùوذ آمريكا در ايران عبارتند از: - مخالÙت آمريكا با مواÙقت نامه «قوام – ساد چيكÙ» Ùˆ تشويق ايران در رد آن - توصيه آمريكايي‌ها به ايران Ùˆ تشويق ايران به تجديد نظر در قرارداد «الÙت» ايران Ùˆ انگليس - مخالÙت آمريكاييها با شاه در تغيير قانون اساسي Ùˆ اÙزايش قدرت وي Ùˆ قدرت انØلال مجلس - اعزام «گريدي» بعنوان سÙير جديد آمريكا در ايران - مساÙرت شاه Ùˆ برادرانش به آمريكا - پشتيباني آمريكا در رد قرارداد الØاقي «گس- گلشاييان» توسط ايران - همدردي Ùˆ پشتيباني آمريكا از نهضت ملي - Ù†Ùوذ آمريكا بر نخست وزيراني، همچون قوام Ùˆ هژير Ùˆ تواÙÙ‚ جهت روي‌كار آمدن رزم آرا بستر سازي اقتصادي در تاريخ 24/9/1327 قراردادي بين ايران Ùˆ آمريكا مبني بر استخدام 56 Ù†Ùر مستشار براي اجراي برنامه‌هاي Ù‡Ùت ساله به تصويب دولت آمريكا رسيد. در 24 آبان 1328 Ù…Øمدرضا پهلوي به آمريكا سÙر كرد Ùˆ يكي از اهدا٠مساÙرت او به آمريكا جلب نظر Ùˆ مواÙقت دولت آمريكا مبني بر اعطاي كمك‌هاي اقتصادي به ايران بود. او مي‌خواست هزينه اولين برنامه عمراني خود را كه بالغ بر 250ميليون دلار بود از بانك صادرات Ùˆ واردات آمريكا تامين نمايد، اما آمريكا علاقه‌اي جهت همكاري با ايران در امور مالي از خود نشان نداد. مقامات آمريكايي توجه شاه را به اصلاØات اقتصادي Ùˆ اجتماعي معطو٠نمود Ùˆ به او توصيه نمودند كه ارز مورد نياز خود را از طريق اÙزايش درآمد Ù†Ùت تامين نمايد Ùˆ «ترومن» در مورد اعطاي كمك‌هاي اقتصادي Ùˆ مالي به ايران وعده‌هاي مبهمي داد. اين ديدگاه بدان جهت بود كه سياست مشابه آمريكا در چين با شكست روبرو شد Ùˆ كمونيست‌ها به قدرت رسيده بودند. طي كنÙرانس‌هايي كه در سال 1328 Ùˆ 1329 در قاهره Ùˆ استانبول تشكيل گرديد، مساله چگونگي كمك آمريكا به ايران مورد مذاكره قرار گرÙت. وزارت امور خارجه آمريكا تØت تاثير تصميمات اين كنÙرانس‌ها به دولت ايران يادآوري كرد كه ايالات متØده در صورتي آماده همكاري مالي با ايران است كه: اولا: Øكومتي قدرتمند در ايران بر سر كار باشد. ثانيا : اين Øكومت بتواند بي درنگ به تغيير Ùˆ تØولات اداري Ùˆ سياسي ضروري در دستگاه Øكومتي اقدام ورزد. ظاهرا به قدرت رسيدن رزم آرا در 6 تير 1329 شرايط همكاري ايران Ùˆ آمريكا در زمينه مالي بيشتر از گذشته Ùراهم شده بود. در 27 مهر 1329 مواÙقت‌نامه‌اي بين رزم‌آرا Ùˆ «هنري گريدي» سÙير آمريكا در ايران به امضا رسيد. به موجب اين قرارداد، «موسسه اصل چهار» در ايران به وجود آمد تا به رشد كشاورزي Ùˆ بهبود وضعيت بهداشتي Ùˆ Ùرهنگي روستاهاي ايران كمك كند. علاوه بر مبلغ 500 هزار دلاري كه در سال‌هاي 1329 Ùˆ 1330 در چهارچوب برنامه اصل چهارم در اختيار ايران قرار گرÙت، بانك صادرات Ùˆ واردات آمريكا اعلام كرد، آماده است تا وامي به مبلغ 25 ميليون دلار در اختيار ايران قرار دهد. در واقع ايران نخستين كشوري بود كه مشمول قانون توسعه بين‌المللي با استÙاده از كمك‌هاي Ùني به كشورهاي كم رشد در خرداد 1329 در كنگره آمريكا قرار گرÙت Ùˆ اصل چهارم در آن به اجرا گذاشته شد. Ùعاليت اصل چهار، با تشكيل 3 مركز نمونه در «اصÙهانك» نزديك اصÙهان، «شبانكار» در Øوالي بوشهر Ùˆ «كمال آباد» در 50 كيلومتري تهران آغاز گرديد. قرار بود تا اواسط سال 1331 در سراسر ايران 10 مركز نمونه عمران روستايي تاسيس شود. دولت ايران متعهد شده بود، زمين زراعي، ساختمان‌هاي مورد نياز، وسايل كشاورزي Ùˆ همچنين امكانات مالي را در اختيار اصل چهار قرار دهد. در مقابل آمريكايي‌ها مي‌بايست 500 هزار دلار وسايل مورد نياز را در اختيار ايران قرار دهند. در سال 1329 يك هيات بررسي كننده ويژه اقتصادي براي ارزيابي نيازهاي اقتصادي كشور به ايران آمد. در ماه اكتبر يك وام بيست Ùˆ پنج ميليوني دلاري بانك صادرات Ùˆ واردات (گرچه عملا هرگز اعطا نشد) تصويب شد Ùˆ يك برنامه كمك معتدل اصل چهار آغاز گرديد. همچنين ايالات متØده از تقاضاي وام ده ميليون دلاري ايران از بانك جهاني پشتيباني نمود. روابط Ùˆ بستر سازي‌هاي نظامي تقاضاي جدي درياÙت وسايل Ùˆ تجهيزات نظامي از سوي ايران در دوره نخست وزيري اØمد قوام در شهريور 1326 صورت گرÙت Ùˆ در نتيجه مذاكراتي كه در مهرماه همان سال در زمينه همكاري‌هاي نظامي انجام گرÙت پيشرÙت چشمگيري در روابط دو كشور Øاصل شد؛ به طوري كه در 30 خرداد 1326 يك مواÙقت نامه واگذاري اعتبار به مبلغ Øدود 10 ميليون دلار به ايران براي خريد تجهيزات نظامي بين ايران Ùˆ آمريكا به امضا رسيد. دولت ايران پيش از عقد اين مواÙقت‌نامه، هياتي را به رياست «ژنرال هدايت» به واشنگتن Ùرستاده بود تا درباره نيازهاي اساسي ژاندارمري Ùˆ ارتش با مقامات نظامي بين ايران Ùˆ آمريكايي به مذاكره بپردازد. اعتبار اين مواÙقت‌نامه همانند ساير قراردادهاي دولتي، منوط به تصويب مجلس بود كه در 27 بهمن 1326 مجلس شوراي ملي آن را به تصويب رساند. اين مصوبه مدت خدمت ماموران نظامي Ùˆ ژاندارمري آمريكايي را به مدت يك سال ديگر تمديد كرد. بر طبق اين مصوبه مجلس به وزارت جنگ اجازه مي‌دهد تا وامي به مبلغي كه از ده ميليون دلار تجاوز نكند جهت خريد تجهيزات نظامي درياÙت كند تا براي تكميل وسايل Ùˆ تجهيزات نيروهاي زميني، هوايي، Ùˆ هم چنين ژاندارمري بكار برد. مدت بازپرداخت وام 12 سال با اقساط سالانه Ùˆ با بهره 8/3 درصد تعيين شده بود. ولي با توجه به اينكه دولت ايران ارز كاÙÙŠ براي پرداخت بدهي خويش را نداشت، تواÙق‌نامه جديدي در 7 مرداد بين ايران Ùˆ آمريكا به امضا رسيد كه بر طبق آن، دولت آمريكا يك اعتبار 10 ميليون دلاري براي خريد تجهيزات نظامي اضاÙÙŠ Ùˆ يك اعتبار ديگر كه از 16 ميليون دلار تجاوز نمي كرد، جهت تامين هزينه‌هاي ديگر در اختيار ايران قرار بدهد Ùˆ اين تواÙق‌نامه جايگزين تواÙق‌نامه 30 خرداد شد. در اسÙند 1326 بر اساس قراردادي كه در خصوص Ùروش جنگ‌اÙزارهاي آمريكايي به ايران در 18 خرداد 1326 به امضا رسيده بود، نخستين Ù…Øموله نظامي وارد ايران شد. همچنين در 13 مهرماه 1326 قرارداد جديدي با آمريكا به امضا رسيد كه اين قرارداد مهم، Ù†Øوه عمليات نيروهاي نظامي آمريكايي مستقر در ايران را مشخص مي‌نمود. در اين قرارداد قيد شده بود كه تمامي اعضاي مستشار، نسبت به تمام نظاميان ايراني هم ردي٠خود ØÙ‚ ارشديت خواهند داشت، آنها ØÙ‚ بازرسي ادارات نظامي ارتش ايران را داشته Ùˆ Øتي مي‌توانستند در امور سري نيز دخالت كنند. همچنين دولت ايران متعهد گرديد كه از هيچ كشور ديگري براي انجام وظايÙÙŠ كه در ارتباط با ارتش ايران است، مستشار نظامي استخدام نكند. مگر با مواÙقت دو كشور آمريكا Ùˆ ايران، اين قرارداد كه در زمان قوام به امضاي «مØمود جم» وزير جنگ Ùˆ «جرج آلن» سÙير آمريكا در ايران رسيد، تا 29 اسÙند 1327 اعتبار داشت Ùˆ بعدها نيز تمديد شد. در ارديبهشت 1329 يك معاهده دو جانبه كمك دÙاعي بين دو كشور ايران Ùˆ آمريكا به امضا رسيد كه ميانگين 23 ميليون دلار كمك نظامي سالانه تا سال 1956 را براي ايران پيش‌بيني مي‌كرد. علاوه بر اين، كنگره آمريكا دو ماه بعد با اÙزودن اصلاØيه‌اي به قانون كمك به دÙاع مشترك، ايران را به دليل كسب اهميت جهاني، در ردي٠كشورهاي يونان Ùˆ تركيه قرار داد Ùˆ مبلغ 131 ميليون دلار براي كمك‌‌هاي نظامي به اين سه كشور در نظر گرÙت. در سال 1329 مقادير زيادي تجهيزات آموزشي آمريكا در اختيار ژاندارمري قرار گرÙت كه باعث بهبود تØرك قدرت آتش Ùˆ تواناييهاي ارتباطي ژاندارمري شد Ùˆ همچنين Ùراهم نمودن تعداد زيادي كاميون، موتور سيكلت، اتومبيل ضد گلوله، دو هواپيماي سبك Ùˆ انواع سلاØهاي سبك Ùˆ سيستم راديويي پيچيده Ùˆ گسترش تشكيلات Ùˆ Ù†Ùرات ژاندارمري را در پي داشت. در مجموع، از سال 1325 تا 1330 ايالات متØده 175 ميليون دلار كمك نظامي در اختيار ايران قرار داد. جنگ اÙزارهاي درياÙتي ايران شامل هواپيماهاي جنگي، تانك‌هاي سبك، خمپاره اندازها، مسلسل‌هاي سبك Ùˆ سنگين Ùˆ ديگر سلاØ‌هاي سبك بود. نظر آمريكاييان بر اين بود كه ارتش ايران را به ارتش نيم ميليون Ù†Ùري اÙزايش دهند. بنابراين با توجه به اين مساله نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø ÙƒÙ‡ از 65 هزار Ù†Ùر در سال 1320 به 102 هزار Ù†Ùر در سال 1325 رسيده بود، در سال 1328 با كمك آمريكايي‌ها به 120 هزار Ù†Ùر رسيد Ùˆ اين آمار مرتبا در Øال اÙزايش بود. روابط Ùˆ بسترسازي‌هاي Ùرهنگي دراين مقطع ما شاهد مناسبات Ùرهنگي ايران Ùˆ آمريكا هستيم كه اين مناسبات به ازدياد Ù†Ùوذ Ùرهنگي آمريكا در ايران مي‌انجامد. در 10 شهريور 1328 قراردادي Ùرهنگي بين ايران Ùˆ آمريكا منعقد شد كه به موجب آن – كه به امضاي «جان وايلي» سÙير آمريكا Ùˆ «علي اصغر Øكمت» وزير امور خارجه ايران رسيد – كميسيوني مركب از شش Ù†Ùر عضو – سه آمريكايي Ùˆ سه ايراني – به منظور همكاري Ùرهنگي به ويژه تامين هزينه تØصيل Ùˆ تØقيق Ùˆ تعليم اتباع ايالات متØده آمريكا در مدارس Ùˆ موسسات عالي Ùرهنگي ايران Ùˆ اتباع ايران در مدارس Ùˆ موسسات عالي Ùرهنگي آمريكا Ùˆ ساير كشورهايي كه آمريكا موسسات Ùرهنگي در آن دارد، تشكيل شد. دولت آمريكا در ظر٠سي روز – از تاريخ امضاي اين مواÙقت‌نامه Ùرهنگي – مبلغ 10 ميليون ريالي در بانك ملي ايران به Øساب كميسيون ياد شده واريز كرد Ùˆ اين وجوه به منظور تامين تعهدات اين مواÙقت‌نامه در اختيار كميسيون قرار مي‌گرÙت. اين مواÙقت‌نامه از جمله اقدامات ايالات متØده بود كه زمينه همكاري دو جانبه Ùرهنگي ميان دو كشور Ùˆ در نتيجه امكانات Ù†Ùوذ بيشتر Ùرهنگي Ùˆ … آمريكا در ايران را Ùراهم مي‌نمود. مهمترين Ùعاليت‌هايي كه سازمان اطلاعات مركزي آمريكا در اين دوره بدان دست زد، برنامه «مبادله‌اي Ùوبرايت Ùˆ صداي آمريكا» بود. برنامه Ùوبرايت، پيرو يك معاهده مراوده بي‌Ùرهنگي كه دربالا بدان پرداختيم كارخود را درايران آغاز نمود. اين معاهده در نهايت به 1368 Ù†Ùر ايراني امكان تØصيل Ùˆ تدريس در آمريكا Ùˆ 293 Ù†Ùر آمريكايي Ùرصت تدريس Ùˆ تØصيل در ايران را داد. صداي آمريكا نيز طي جنگ دوم جهاني راه اندازي شد Ùˆ بجز مدت كوتاهي وقÙÙ‡ تا سال 1960 معمولا روزي 2 تا 3 ساعت برنامه پخش كرد. در سال‌هاي دهه 1950 Ùˆ اوايل دهه 60 دست كم نود كتاب در ايران ترجمه Ùˆ توزيع گرديد كه «كالبد شكاÙÙŠ كمونيسم»، « Ù‡Ùت سال در اردوگاه‌هاي زندانهاي شوروي »، «ايالات متØده، انقلاب مداوم»، « تاريخ جيبي ايالات متØده» Ùˆ … از جمله آنها بود. در همين زمان تعداد زيادي كتابخانه از سوي آمريكايي‌ها در ايران اÙØªØªØ§Ø Ùˆ اداره مي‌شد روزنامه Ùˆ مجلاتي نيز به زبان Ùارسي منتشر مي‌گرديد Ùˆ مواد خام اطلاعاتي اكثريت روزنامه‌ها نيز از ناØيه آنان تامين مي‌شد. قطعا موارد Ùوق الذكر بازتاب دهنده مراودات ايران Ùˆ آمريكا در قبل از انقلاب نمي‌باشد؛ ليكن مي‌تواند خط سير كلي اين روابط را نشان دهد. شايد اولين مطلبي كه در ذهن خواننده اين سطور تداعي گردد آن است كه چرا ايالات متØده تا به اين Øد به ايران بها داده Ùˆ اين همه در امور اقتصادي، سياسي، نظامي، Ùرهنگي Ùˆ... ايران سرمايه گذاري مي‌كرد. شايد در آن مقطع هيچ كشوري به استثناي رژيم اشغالگر قدس – به اندازه ايران از ايالات متØده كمك درياÙت نكرده است. به‌نظر نگارنده كليدي ترين سوال در چيستي Ùˆ ماهيت نظام شاهنشاهي ميزان عط٠توجه آمريكاييها به ايران آن زمان Ùˆ هزينه‌هايي است كه در اين رابطه متØمل مي‌شدند. درمقابل ميزان عظمت Ùˆ بزرگي انقلاب اسلامي Ùˆ اقدامي كه امام خميني (ره) با اتكا به پشتيباني ملت ايران نيز انجام داد، از اينجا معلوم مي‌گردد. ضمن آنكه ريشه دشمني Ùˆ عداوتي ديروز، امروز Ùˆ Ùرداي آمريكا به انقلاب Ùˆ مردم ايران نيز از اين جا روشن مي‌گردد. * سند شماره 240 ( پرونده شماره NSC - s/sØŒ بخش 63ØŒ د 351 ) « شورای امنیت ملی 136 »، بیانیه سیاست ایالات متØده Ùˆ پیشنهاد از سوی شورای امنیت ملی، وضعیت کنونی در ایران، واشنگتن، بیستم نوامبر 1952 بکلی سری ( شورای امنیت ملی 1 / 136 )ØŒ سیاستی را Ú©Ù‡ Øکومت ترومن اتخاذ کرده بود، ØªØ´Ø±ÛŒØ Ù…ÛŒ کند : 1 - برای ایالات متØده دارای اهمیت خطیر Ùˆ سرنوشت سازی است Ú©Ù‡ ایران به Ø´Ú©Ù„ یک کشور مستقل Ùˆ دارای Øاکمیت باقی بماند Ùˆ تØت تسلط اتØاد شوروی قرار نگیرد . به مناسبت موقعیت کلیدی استراتژیکی، به جهت منابع Ù†Ùتی Ùˆ به Ù„Øاظ آسیب پذیری آن در قبال مداخله Ùˆ یا Øمله نیروهای Ù…Ø³Ù„Ø Ø§ØªØاد شوروی Ùˆ شکنندگی آن در قبال براندازی سیاسی، ایران بایستی به عنوان یکی از هدÙهای توسعه طلبی اتØاد شوروی تلقی شود ... 2 - گرایشها Ùˆ روندهای کنونی در ایران برای ØÙظ کنترل آن کشور از سوی یک رژیم غیر کمونیستی برای یک مدت طولانی ناخوشایند است . با خارج ساختن ابتکار سیاسی از ک٠شاه، مالکان ارضی Ùˆ سایر صاØبان قدرت سنتی، سیاست کاران جبهه ملی Ú©Ù‡ اینک بر سر قدرت هستند، Øداقل به‌طور موقت هر راه Ùˆ گزینه دیگری در مقابل Øکومت خود را، جز Øزب کمونیست، از میان برداشته اند . به هر Øال، توانايی Ùˆ لیاقت جبهه ملی برای کنترل وضعیت کنونی، برای مدت غیر مشخص، مورد تردید است ... ناتوانی ملیون از بکار انداختن Ùعالیت صنعت Ù†Ùت موجب ته کشیدن ذخائر مالی دولت Ùˆ توسل دولت به استÙاده از روش کسر بودجه برای پرداخت هزینه‌های جاری شده است Ùˆ اØتمال دارد موجب پیدایش آشÙتگی شتابنده در وضعیت مجموع اقتصاد کشور بگردد . 3 - اینک برآورد Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ نیروهای کمونیستی اØتمالاً نخواهند توانست زمام امور دولت ایران را در طول سال 1953ØŒ بدست گیرند. مع‌الوصÙØŒ در وضعیت کنونی ایران، اجزا Ùˆ عناصر مهمی برای ایجاد عدم ثبات Øضور دارند . بنا بر این، هر روش سیاسی ایالات متØده، در قبال ایران، می‌بایستی این خطر را در نظر بگیرد Ú©Ù‡ کمونیست‌ها ممکن است بتوانند ... زمام امور کشور را بدست بگیرند . روشن است Ú©Ù‡ انگلستان دیگر دارای ظرÙیتی Ú©Ù‡ به تنهايی ثبات منطقه را تأمین کند، نمی باشد . اگر روند کنونی، بدون ممیزی ادامه یابد، ایران ممکن است بطور قطع، از ک٠جهان آزاد بدر رود ... با توجه به وضعیت کنونی، ایالات متØده بایستی سیاستهای ذیل را برگزیده Ùˆ آن را پیگیری کند: ال٠- به تلاش خویشتن برای این Ú©Ù‡ به هر ترتیب Ú©Ù‡ عملی باشد اختلا٠ناشی از موضوع Ù†Ùت به شیوه عادلانه ØÙ„ شود، ادامه دهد . ب - آماده باشد تدابیر ضرور در دادن Ú©Ù…Ú© به ایران، برای شروع Ùعالیت صنعت Ù†Ùت آن کشور Ùˆ در بدست آوردن بازارهايی برای Ù†Ùت آن کشور، اتخاذ نماید تا ایران از درآمدهای سرشار خود بهره‌مند شود . ج - آماده باشد تا Ú©Ù…Ú© بودجه ای Ùوری از سوی ایالات متØده به ایران بنماید . تا زمانی Ú©Ù‡ از سرگیری Ùعالیت صنعت Ù†Ùت آن کشور Ùˆ بدست آوردن بازارهای Ù†Ùتی، دادن این Ú©Ù…Ú© برای متوق٠ساختن روند نارسايی‌ها Ùˆ وخامت شدید در وضعیت مالی Ùˆ سیاسی ایران، ضرورت دارد . در انجام بندهای ال٠و ب Ùˆ ج، ایالات متØده باید : 1 - با دولت انگلیس مشاوره کامل انجام دهد . 2 - از Ùدا نمودن Ùˆ گذشت غیر لازم از مناÙع مشروع انگلستان Ùˆ یا آسیب رساندن غیر ضرور به روابط ایالات متØده با این کشور اجتناب نماید . 3 - اجازه ندهد Ú©Ù‡ انگلیس اقداماتی را Ú©Ù‡ به نظر ایالات متØده برای تØقق هدÙهای سیاسی بالا بیان شده است، وتو نموده Ùˆ از انجام آن جلوگیری کند . 4 - آماده باشد Ú©Ù‡ از اختیارات ریاست جمهوری برای تصویب تواÙقهای داوطلبانه Ùˆ برنامه‌ها بر اساس ماده 708 ( تبصره‌های ال٠و ب ) قانون تولید دÙاعی مصوب سال 1950 Ùˆ اصلاØیه آن را مورد استÙاده قرار دهد . د - توان اØساسات ناسیونالیستی ایرانیان را بشناسد . سعی کند آن را به مسیرهای سازنده هدایت نماید Ùˆ آماده باشد Ú©Ù‡ برای این کار، از هر Ùرصتی استÙاده نماید Ùˆ مطلوبیت توانمندی Ùˆ اراده مردم ایران برای مقاومت Ùˆ پایداری در مقابل Ùشار کمونیسم را همواره در نظر داشته باشد. 5 - در صورتی Ú©Ù‡ تلاش برای تسلط Ùˆ یا تسلط عملی کمونیستها بر یک Ùˆ یا تعداد بیشتری از استان‌های ایران Ùˆ یا برتهران، ایالات متØده بایستی از یک دولت غیر کمونیست ایرانی پشتیبانی نماید Ùˆ بعلاوه، در پشتیبانی نظامی از آن دولت، چنانچه ضرور Ùˆ Ù…Ùید باشد، مشارکت کند... 6 - در صورتی Ú©Ù‡ یک دولت کمونیستی بتواند تسلط کامل بر ایران را آنقدر سریع انجام دهد Ú©Ù‡ هیچ دولت غیر کمونیستی در ایران باقی نماند Ú©Ù‡ در خواست Ú©Ù…Ú© کند، موضع ایالات متØده Ù…ÛŒ بایستی با توجه به موقعیت موجود در آن هنگام تعیین Ùˆ اتخاذ شود ... 7 - در صورت Øمله از سوی نیروهای Ù…Ø³Ù„Ø Ùˆ سازمان یاÙته شوروی به ایران، ایالات متØده با Øزم Ùˆ اØتیاط Ù…ÛŒ بایستی بر اساس این Ùرض Ú©Ù‡ جنگ جهانی اØتمالاً در شر٠وقوع است Øرکت نماید . بنابراین، ایالات متØده Ù…ÛŒ بایستی بلاÙاصله: ال٠- با توجه به اوضاع Ùˆ اØوال موجود در آن زمان تصمیم بگیرد Ùˆ سعی نماید جنگ را به صورت یک رویداد Ù…ØÙ„ÛŒ Ù…Øدود نماید... (3 ) - تØصیل اختیار Ùˆ مجوز از سازمان ملل متØد برای کشورهای عضو جهت مبادرت به اقدام مناسب Ùˆ دادن Ú©Ù…Ú© به ایران به‌نام سازمان ملل متØد ( صÙØات 796 - 792 ) انقلاب اسلامی : بدین قرار، در بیستم نوامبر 1952ØŒ Øکومت آمریکا سیاستی را اتخاذ کرده Ú©Ù‡ گزارشگر پیروزی سیاست مصدق بوده است . در این تاریخ، آیزنهاور به ریاست جمهوری آمریکا انتخاب شده Ùˆ او از 20 ژانویه 1953ØŒ مقام خویش را تصدی Ù…ÛŒ کرده است . پرسش اساسی Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ باید در سندهای بعدی برایش پاسخ بجويیم، این است : علت به عمل در نیامدن این سیاست Ùˆ تغییر آن به سیاست همکاری با انگلستان Ùˆ تدارک کودتا، در ایران Ùˆ از سوی «ایرانیان» ساخته شده Ùˆ یا Øاصل به ریاست جمهوری رسیدن نامزد Øزب جمهوریخواه آمریکا بوده است.