نگاهی به اقدامات مورگان شوستر در ایران
او در Û±Û¹ سالگی به عنوان منشی Ùˆ تندنویس اداره لشگری ایالات متØده آمریکا از خود چهره‌ای برجای نهاد Ú©Ù‡ پس از مدتی کوتاه به عضویت هیاتی درآمد Ú©Ù‡ بر تخلیه کوبا از قشون اسپانیا نظارت می‌کرد. این سوابق Ùˆ تجربه سبب شد Ú©Ù‡ در Û²Û¹ سالگی به سال Û±Û¹Û°Û¶ میلادی مدیریت اداره گمرک Ùیلیپین را به بسپارند تا به سه وظیÙÙ‡ عمده در آن منطقه همت گمارد: تجدیدنظر در تعرÙÙ‡ گمرکی، تجدید تشکیلات اداره گمرکات Ùˆ اداره امور مهاجرین. شوستر در Û±Û²Û¹Û° شمسی Ûµ سال پس از انقلاب مشروطیت Ùˆ Û¹ سال پیش از کودتای رضاخان به ایران آمد تا در Û³Ûµ سالگی خزانه داری Ú©Ù„ را در ایران بر عهده گیرد. او پیش از آنکه آمریکا را به قصد ایران ترک کند، کتاب انقلاب مشروطه «ادوارد براون» را خوانده Ùˆ سخت تØت تاثیر آراء Ùˆ نظرات براون قرار گرÙت. مورگان شوستر در جهت گیری‌های سیاسی به Øزب دموکرات گرایش بسیار داشت Ùˆ مشروطه ایرانی را به دیده مثبت می‌نگریست. او پیش از آنکه به ایران اعزام شود، در میانه راه در شهر استامبول با سید Øسن تقی‌زاده یکی از اعضای دموکرات مجلس اول ملاقات کرد Ùˆ پیش از آن تØت تاثیر بیانات علیقلی نبیل الدوله کاردار سÙارت ایران در واشنگتن قرار گرÙت. مورگان شوستر علاوه بر چهار معاون Ùˆ Û±Û´ کارمند آمریکایی در ایران دو معاون ایرانی نیز داشت Ú©Ù‡ در کار مالیه Ùˆ Øسابرسی‌ها به او یاری می‌رساندند. ورود شوستر به تهران در روز Û±Û² جمادی الاول Û±Û³Û²Û¹ صورت گرÙت. این آمریکایی از‌‌ همان روز اول شروع به مطالعه اوضاع Ùˆ اØوال سیاسی Ùˆ اقتصادی Ùˆ Øتی اجتماعی Ùˆ شناخت رجال Ùˆ دولتمردان ایرانی کرد. در ابتدای ورود شوستر، موضوع استقراض Û±Û²ÛµÛ°Û°Û°Û° پوندی از بانک شاهی Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ Ùˆ به تصویب رسید. بلژیکی‌ها Ú©Ù‡ گمرکات ایران را در دست داشتند، با Ú©Ù…Ú© رجال طرÙدار روسیه سعی داشتند مبلغ مورد نظر را در اختیار خود بگیرند. شوستر وضع مالی وخیم ایران را به کابینه ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø¯Ø§Ø¯ Ùˆ آنان را متقاعد کرد Ú©Ù‡ وجه استقراض بایستی قانونا در اختیار خزانه دار (یعنی شوستر) باشد. دولت نیز او را تایید کره، Ùˆ بدین ترتیب روس‌ها Ùˆ بلژیکی‌های طرÙدار روسیه، اولین ضرب شصت شوستر را دریاÙت کردند. روزی Ú©Ù‡ ویلیام مورگان شوستر، خزانه را تØویل می‌گرÙت Ùقط Øواله Û¶Û°Û° هزار تومان موجودی در خزانه بود. تنها Ù…Øاسبات عددی در خزانه نبود Ú©Ù‡ مورگان شوستر را از ادامه اصلاØات اقتصادی بازمی داشت. بلکه باور ذهنی ایرانیان نیز بر این امر دامن می‌زد، آنان با همین باور هر کوششی در راه اصلاØات را در نطÙÙ‡ Ø®ÙÙ‡ کرده Ùˆ امید برای آینده بهتر را تیره Ùˆ تاریک می‌دیدند. چندان Ú©Ù‡ شوستر در Ø´Ø±Ø Ù…Ø§Ù…ÙˆØ±ÛŒØª خود نیز Ú¯Ùته است: «از روز اول Ú©Ù‡ وارد تهران شدیم همواره ما را متنبه نمودند Ú©Ù‡ هیچ وقت نخواهند گذارد درباره ایران کار صØÛŒØ Ø¨Ú©Ù†ÛŒÙ…ØŒ مستشاران Ùˆ صاØب منصبان اجنبیه دیگر هم Ú©Ù‡ به تهران آمده Ùˆ ساعی بودند Ú©Ù‡ اصلاØات را عملی کنند از‌‌ همان اول مجبور شدند Ú©Ù‡ یا ایران را ترک Ùˆ بدرود Ú¯Ùته Ùˆ یا به Øمایت Ùˆ طرÙداری کسان دیگر Ú©Ù‡ بر ضد اصلاØات بودند بروند Ùˆ برای ما همین را مناسب‌تر می‌دانستند Ú©Ù‡ با آن اعیان مقتدر، روش ØµÙ„Ø Ø¢Ù…ÛŒØ²ÛŒ اختیار بکنیم.»مراد از "کسان دیگر" صاØب منصبان Ùˆ اعضای دولتی Ùˆ Ù…Ùسد ایران بودند. مخالÙت انگلیس Ùˆ روس با اقدامات شوستر ورود این آمریکایی Ùˆ دستیارانش Ú†Ù‡ برای انگلیسی‌ها Ùˆ Ú†Ù‡ روس‌ها Ùˆ Ú†Ù‡ بسیاری از اÙراد ایرانی Ú©Ù‡ به ولخرجی Ùˆ دزدی از اموال دولتی عادت پیدا کرده بودند Ùˆ پاسخگوی مرجعی نبودند ناراØت کننده بود Ùˆ بنابراین پس از چندی همه این گروه‌ها بنای مخالÙت با او را گذاشتند. اکتشا٠نÙت در جنوب ایران توسط انگلیسی‌ها Ù€ خرداد Û±Û²Û¸Û·Ù€ Ùˆ استقرار تأسیسات Ù†Ùتی در این مناطق Ùˆ مهم‌تر از آن مشارکت دولت انگلیس در شرکت Ù†Ùت ایران Ùˆ انگلیس، رویدادهائی بودند Ú©Ù‡ دولت انگلستان را واداشت تا مناطق جنوبی کشور را از قلمرو طرØ‌های اقتصادی مورگان شوستر خارج سازد. Øمایت انگلیس از جایگاه شیخ خزعل در خوزستان Ùˆ تشویق ÙˆÛŒ به جدا کردن این منطقه از دایره Ù†Ùوذ دولت مرکزی با همین هد٠صورت گرÙت. یکی از دلائل ناخشنودی انگلیسی‌ها Ùˆ روس‌ها از مورگان شوستر اقدامات ÙˆÛŒ در اÙشاء سو استÙاده‌های آنان از قرارداد Û±Û¹Û°Û· بود. در شرائطی Ú©Ù‡ آنان در قرارداد یادشده اØترام به Øاکمیت ملی Ùˆ تمامیت ارضی ایران را مورد تأکید قرار داده بودند ولی عملاً در قلمرو تØت Ù†Ùوذ خود در شمال Ùˆ جنوب ایران مانع اجرای طرØ‌های اقتصادی دولت می‌شدند. آنان هر Ø·Ø±Ø Ø§Ù‚ØªØµØ§Ø¯ÛŒ یا سیاسی در قلمرو ØªØµØ±ÛŒØ Ø´Ø¯Ù‡ در پیمان Û±Û¹Û°Û· میلادی را گامی در جهت نقض این پیمان می‌دانستند. مهم‌ترین وجه پیمان یادشده تقسیم ایران به سه منطقه شمالی تØت Ù†Ùوذ روس‌ها، جنوبی تØت Ù†Ùوذ انگلیسی‌ها Ùˆ مرکزی تØت Ù†Ùوذ دولت ایران بود. آن‌ها Øتی با نیروهای «ژاندارمری خزانه» Ú©Ù‡ ابزار دست مورگان شوستر برای اخذ مالیات بود، مقاومت می‌کردند Ùˆ در برابر آن‌ها جبهه می‌گرÙتند Ùˆ یا به رویاروئی Ùˆ خلع Ø³Ù„Ø§Ø Ø¢Ù†â€ŒÙ‡Ø§ می‌پرداختند. Ø·ÛŒ مدت زمانی Ú©Ù‡ مورگان شوستر در ایران Ùعالیت می‌کرد، روسیه Ùˆ انگلیس Ú©Ù‡ هیچ سهمی برای رقیب سوم قائل نبودند، دائماً نقش بازدارندگی در مسیر اقدامات ÙˆÛŒ ایÙا می‌کردند. آن‌ها به‌عنوان دو قدرت رقیب، در پس اقدامات مورگان شوستر، اراده آمریکا برای ورود به عرصه اقتصادی Ùˆ سیاسی ایران را می‌دیدند. با این همه شوستر با زیرکی تمام تلاش کرده بود تا به نوعی Øمایت انگلیس را جلب کند Ùˆ روس‌ها را در مواضعشان، تنها Ùˆ منزوی بسازد. مجلس هواخواه شوستر Ùˆ اقداماتش بود Ùˆ از او Øمایت می‌کرد. بهترین نمونه این Øمایت‌ها «اختیارات قانونی Û²Û³Û´ جوزا ۱۲۹۰» بود Ú©Ù‡ از طر٠مجلس به او داده شد Ùˆ می‌توان Ú¯Ùت از آن روز نطÙÙ‡ تشکیل یک وزارت دارایی به سبک امروزی Ùˆ طبق اصول صØÛŒØ Ø¨Ø³ØªÙ‡ شد. جالب اینجا بود Ú©Ù‡ هر دو Øزب مخال٠یکدیگر (اعتدالی Ùˆ دموکرات) نیز ابتدا از شوستر Øمایت می‌کردند. ناصرالملک نایب السلطنه نیز ابتدا از شوستر Øمایت می‌کرد. شاید به این دلیل Ú©Ù‡ اولا Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ø§Ù…ÙˆØ± مالی کشور مدت‌ها به تعویق اÙتاده بود Ùˆ هیچ کس از این وضع وخیم سودی نمی‌برد جز روس‌ها Ùˆ انگلیسی‌ها Ùˆ ثانیا اینکه او طبق قراری، هیات آمریکایی را با انگلیسی‌ها نزدیک کرده Ùˆ دست روس‌ها را برای همیشه قطع کرده بود. اقدامات اساسی از جمله اقدامات اصلی Ùˆ عمده کارهای مورگان شوستر را می‌توان در سه Øوزه خلاصه کرد:Û±- اداره وصول عایدات Ùˆ مالیات‌های دولت از هر قبیل Ú©Ù‡ باشند.Û²- اداره کنترل مصار٠و Ù…Øاسبه آن۳- اداره مربوط به امور صراÙی، ضرابخانه Ùˆ مبادله وجوهات قرضه، تنزیل، استهلاک آن Ùˆ غیره از سوی دیگر شوستر برای وصول مالیات‌ها از ولایات، Ø·Ø±Ø Ù…Ù†Ø³Ø¬Ù…ÛŒ را Ù¾ÛŒ ریزی کرد: Û±- تشکیل خزانه‌ای Ú©ÙˆÚ†Ú© در مرکز هر ولایت به ریاست یک مامور آمریکایی یا اروپایی۲- تعیین یک هیات سیار نظارت Ùˆ تÙتیش، به سرپرستی یک اروپایی Ùˆ همراهی چند دستیار ایرانی۳- تشکیل نیروی نظامی (ژاندارمری) خزانه به Ùرماندهی یک صاØب منصب اروپایی برای Ú©Ù…Ú© به وصول مالیات به وسیله خزانه دار هر ایالات. این خزانه داری ایالتی مضا٠بر وصول مالیات Ùˆ ارسال آن به خزانه داری Ú©Ù„ØŒ موظ٠به گردآوری اطلاعاتی درباره Ù…Øل‌های اخذ مالیات، سرشماری Ù†Ùوس، برآورد میزان Ù…Øصولات Ùˆ Ø³Ø·Ø Ø¨Ø§Ù„Ùعل Ùˆ بالقوه Ù…Øصولات کشاورزی Ùˆ صنعتی منطقه تØت اختیارشان بودند. پایان کار شوستر چرخش معادلات سیاسی Ùˆ اتÙاقات ناگوار Ùˆ غیر مترقبه Ú©Ù‡ شاید در Ø·ÛŒ هر دهه هرکدام از آن‌ها یک بار صورت می‌گرÙت، باعث شد Ú©Ù‡ شوستر به سرعت به Øاشیه کشانده شود، قتل علاء الدوله Ùˆ ترور ناÙرجام مشیرالسلطنه به دستور یپرم خان ارمنی رئیس نظمیه Ú©Ù‡ از شائبه توطئه‌پردازی شوستر خبر می‌داد، Øمله Ù…Øمد علی میرزا Ùˆ شکست او Ùˆ برادرانش شعاع السلطنه Ùˆ سالار الدوله به تدریج ابرهای طوÙان زایی برای شوستر به بار آورد. شیخ Ù…Øمد خیابانی از Ø¬Ù†Ø§Ø Ø¯Ù…ÙˆÚ©Ø±Ø§Øªâ€ŒÙ‡Ø§ از مجلس دوم مورگان شوستر را «نه یک آمریکایی Ú©Ù‡ Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ù…Ø§Ù„ÛŒÙ‡ ایران» دانست. در آخرین جلسه رسمی مجلس دوم همچنین هشترودی، دهخوارقانی، سلیمان میرزا، متین السلطنه Ùˆ Øاج عزالملک نیز در Øمایت از شوستر سخن Ú¯Ùتند. شوستر درصدد بود Ú©Ù‡ اموال شعاع‌السلطنه در ایران را توقی٠کند ولی روسیه Ú©Ù‡ پشتیبان شعاع‌السلطنه بود با این کار مخالÙت کرد. دولت روسیه Ú©Ù‡ از آغاز با آمدن شوستر مخال٠بود در این مورد به دولت ایران اولتیماتوم (اولتیماتوم روسیه) داد Ùˆ از دولت ایران خواست تا تعهد دهد Ú©Ù‡ از این پس بدون تواÙÙ‚ با سÙارت‌های روس Ùˆ انگلیس دست به چنین اقداماتی نزنند. مجلس شورای ملی ایران زیر بار این اولتیماتوم نرÙت. نیروهای روس در جواب تبریز Ùˆ زنجان Ùˆ رشت را اشغال کردند. مجلس شورای ملی همچنان به مخالÙت ادامه داد Ùˆ مردم نیز مخال٠تسلیم شدن بودند. روسیه برای به اجرا درآوردن اولتیماتوم Øرم امام رضا در مشهد را به توپ بستند. آن‌ها همچنین در شهرهای اشغال شده Ùجایعی مرتکب شدند Ùˆ عده‌ای از اهالی را کشتند. ناصرالملک Ú©Ù‡ نایب‌السلطنه بود با استÙاده از ØÙ‚ پادشاه مجلس را واداشت تا در این مورد اختیارات خود را به کمیسیونی Ú©Ù‡ برای این کار ترتیب داده شده بود واگذارد. این کمیسیون شرایطی را Ú©Ù‡ روسیه طلب کرده بود پذیرÙت Ùˆ شوستر را اخراج کرد. شوستر پس از اینکه در بهمن Û±Û²Û¹Û° ایران را ترک کرد به آمریکا بازگشت Ùˆ در کتابی بنام «اختناق ایران» Ø´Ø±Ø Ù…Ùصل این ماجرا Ùˆ تجربه خود در ایران را نوشت. Û²Û¶ دسامبر Û±Û¹Û±Û±/Û´ Ù…Øرم Û±Û³Û³Û° شوستر با تقدیم نامه‌ای انÙصال خود را از خدمت اعلام کرد. متن نامه به این Ø´Ø±Ø Ø¨ÙˆØ¯: «جدا با اÙتخار اظهار این مطلب را Øاصل می‌کنم Ú©Ù‡ در خصوص اختتام مدت قرارداد اینجانب با دولت ایران Ùˆ انÙصال از شغل خزانه داریم اطلاع داده بودید، بعد از تعیین مرتبه Ùˆ مشاغل چهارده Ù†Ùر آمریکایی مددکار Ùˆ معاونینم Ú©Ù‡ در آن خصوص اظهار شده بود Ú©Ù‡ در مراسله دیگر از طر٠هیات Ù…Øترم معین خواهد شد، بالÙعل شغل آینده معاونین آمریکاییم بزرگ‌ترین خیال لازم Ùˆ مهم من است.» جهت مطالعه بیشتر ر. Ú©: - یلقانی، رامین: مورگان شوستر Ùˆ ناصرالملک: کتاب Ù‡Ùته، شماره Û¶Û¹Û³- یوسÙØŒ مجید: اختناق از درون-Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ø§Ø² بیرون، مجله دنیای اقتصاد، شماره Û±- مدرسی، علی: بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، آذر ۱۳۶۶، ج اول، ص Û¸Û¹
منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی