نیکسون و ایران/ به بهانه سالروز درگذشت رییس جمهور اسبق آمریکا
ÙˆÛŒ در جریان کودتای Û²Û¸ مرداد Û±Û³Û³Û² معاون ژنرال آیزنهاور رییس‌جمهوری وقت آمریکا بود. نیکسون پس از سرنگونی دولت دکتر مصدق از تهران دیدن کرد Ùˆ از‌‌ همان زمان بین ÙˆÛŒ Ùˆ شاه، دوستی نزدیکی برقرار شد. ÙˆÛŒ از سال Û±Û¹ÛµÛ³ تا Û±Û¹Û¶Û± معاون رییس‌جمهوری آمریکا Ùˆ از Û±Û¹Û¶Û¹ تا Û±Û¹Û·Û´ رییس‌جمهوری این کشور بود. نیکسون در Û²Û² آوریل سال Û±Û¹Û¹Û´ Ùˆ در Û¸Û± سالگی بر اثر سکته مغزی درگذشت. رابطه ایران Ùˆ آمریکا از اواسط سال Û±Û³Û²Û° به دلیل ارزیابی جدید از وضعیت مالی Ùˆ موقعیت استراتژیک ایران دگرگون شد Ùˆ دولت آمریکا تصمیم گرÙت Ù†Ùوذ خود در ایران را اÙزایش داده Ùˆ برای تقویت موقعیت خود روش‌های مختلÙÛŒ را به کار گیرد Ú©Ù‡ کودتای Û²Û¸ مرداد Û±Û³Û³Û² مهم‌ترین اقدامات این کشور بود. در ایران نقش آمریکا در مقابله با نهضت ملی، ‌تاثیرات بسیار منÙÛŒ برجای گذاشت. جنگ آمریکا Ùˆ ویتنام، اذهان عمومی را نگران‌تر کرد. با روی کار آمدن دولت جمهوری‌خواه نیکسون دیپلماسی آمریکا بر دکترین تازهâ€Ø§ÛŒ موسوم به «دکترین نیکسون» بنا گردید. این نظریه معلول شرایط پیچیده سال‌های اواخر دهه ‎۱۹۶۰ میلادی بود Ú©Ù‡ اثرات دامنه‌داری در آسیا Ùˆ خلیج‌Ùارس داشت. ایران Ú©Ù‡ در سال‌های دهه Û±Û¹Û¶Û° Ùقط یک Øلقه زنجیر دÙاعی آمریکا در برابر بلوک کمونیست به‌شمار می‌رÙت اما در سال‌های دهه Û·Û° به‌صورت متØد اصلی آمریکا درآمد. قدرت‌نمایی شاه Ú©Ù…Ú© زیادی به دکترین نیکسون کرد. بلند پروازی‌های منطقه‌ای شاه کاملا با نظریات رییس‌جمهوری آمریکا مطابقت داشت. مهم‌ترین مبانی Ùکری Ùˆ اصولی این دکترین بر موارد ذیل استوار بود: Û±. رعایت تمامی تعهدات کشورهای هم‌پیمان از سوی آمریکا. بر این اساس، آمریکا به تمامی قرارداد‌ها Ùˆ پیمان‌های نظامی Ùˆ اقتصادی پیشین با دولت‌های متØد پایبند بود. Û². تامین پوشش اتمی برای متØدان یا کشوری Ú©Ù‡ موجودیتش به مناÙع Øیاتی Ùˆ امنیت آمریکا بستگی دارد. Û³. Ú©Ù…Ú© نظامی بر پایه تعهدات قبلی برای رویارویی با هرگونه تجاوز، به شرط آنکه کشورهای مورد تجاوز، مسوولیت اصلی دÙاع را بپذیرند. خاندان پهلوی (پدر Ùˆ پسر) Ú©Ù‡ هر دو با کودتای Û±Û²Û¹Û¹ Ùˆ Û±Û³Û³Û² بر سر کار آمدند، موجودیت خود را مدیون کودتاهای نظامی می‌دانند. از دیدگاه شاه، ارتش ایران Ùاقد صلاØیت، قدرت Ùˆ توان لازم برای دÙاع از سلطنت پهلوی است. ÙˆÛŒ نگران بود مبادا به سرنوشت پدرش دچار شود Ùˆ تلاش کرد با اتکا به ارتش، موقعیت خود را تثبیت کند. نقشی Ú©Ù‡ این کشور در بازگشت مجدد ÙˆÛŒ به قدرت ایÙا کرده بود، شاه را متوجه این نکته کرد Ú©Ù‡ نظام امپریالیستی آمریکا توان Ùˆ اراده لازم برای Øمایت از او را دارد. بنابراین او برای خرید سلاØ‌های مدرن Ùˆ تجهیز ارتش، بیشتر متوجه این کشور گردید. شاه شخصا در بØث‌هایی Ú©Ù‡ درباره اولویت‌های بنیادی کشور صورت می‌گرÙت، تقویت بنیه دÙاعی کشور بر توسعه اقتصادی را مقدم می‌دانست. چنین دیدگاهی پس از روی کار آمدن نیکسون در آمریکا بار دیگر تقویت شد. زمانی Ú©Ù‡ نیکسون رییس‌جمهوری آمریکا شد، شاه به متØد اصلی آمریکا تیدیل شد Ùˆ آمریکا ØÙظ امنیت خلیج‌Ùارس را در درجه اول به ایران سپرد. بعد از سÙری Ú©Ù‡ نیکسون به ایران داشت، ÙˆÛŒ اجازه خرید هرگونه Ùˆ هر مقدار Ø³Ù„Ø§Ø ØºÛŒØ±Ù‡Ø³ØªÙ‡â€ŒØ§ÛŒ را به ایران داد. شاه شخصا به امور دÙاعی Ùˆ خرید سلاØ‌های جدید بسیار علاقه‌مند بود. او برای این کار مجبور بود اطلاعات خود را در زمینه پیشرÙت‌های نظامی به روز نماید Ùˆ Ú¯Ùته می‌شود به یکی از خوانندگان Øریص نشریات مربوط به اسلØÙ‡ در جهان تبدیل شده بود. یک مقام وزارت دÙاع آمریکا مدعی است: «اطلاعات شاه در مورد سلاØ‌ها Ùˆ تجهیزات جنگی از همه کسانی Ú©Ù‡ برای مذاکره درباره این مسایل یا Ùروش اسلØÙ‡ به او مراجعه می‌کردند، بیشتر بود.» شعار شاه در خرید اسلØه، خرید "بهترین نوع تسلیØات در بیشترین مقدار Ùˆ در اسرع وقت" Ùˆ توجه کامل "Ú©ÛŒÙیت، کمیت Ùˆ سرعت" بود. شاه علاقه زیادی به گردآوری کلکسیونی از انواع جنگ اÙزار داشت، در مصاØبه با روزنامه اشپیگل در سال Û±Û³ÛµÛ³ بر بزرگ‌ترین خریدار اسلØÙ‡ از آمریکا، اختصاص دادن چهار میلیارد دلار به خرید تجهیزات، خرید Û¸Û° Ùروند اÙ-Û±Û´ Ùˆ سÙارش ÛµÛ°Û° Ùروند هلیکوپتر تاکید داشت. شاه در Û±Û´ Ùروردین‌‌ همان سال ادعا کرده بود تا Û±Û° سال دیگر، قدرت نظامی ایران هم‌طراز قدرت نظامی انگلستان خواهد شد. پس از سÙر نیکسون Ùˆ کسینجر به ایران در خرداد ۱۳۵۱، طرÙین ضمن یک تواÙÙ‚ Ù…Øرمانه Ú©Ù‡ در تاریخ روابط آمریکا با کشورهای جهان سوم بی‌سابقه بود، به شاه وعده دادند Ú©Ù‡ هر نوع Ø³Ù„Ø§Ø ØºÛŒØ±Ø§ØªÙ…ÛŒ آمریکایی را Ú©Ù‡ مایل باشد، می‌تواند خریداری کند Ú©Ù‡ می‌توان به هواپیماهای پیشرÙته اÙ- Û±Û´ØŒ هواپیماهای شناسایی آواکس، دو نوع موشک مدرن، سیستم ردیابی Ùˆ ناوشکن اشاره کرد. پس از چند سال ایران بهترین مشتری آمریکا شد. سÙر این دو به ایران در واقع نوعی Ú†Ú© سÙید آمریکا Ùˆ نتایج دکترین نیکسون به شمار می‌رÙت. پس از بازگشت رییس‌جمهوری آمریکا به کشورش پاره‌ای از مخالÙت‌ها برای Ùروش تجهیزات به ایران لغو گردید Ùˆ تاکید شد در آینده تقاضای‌های ایران نباید مورد بررسی مجدد قرار گیرد. تصمیمات نیکسون در جریان این سÙر موجب شد سÙارش‌های نظامی ایران در سنا Ùˆ وزارت دÙاع آمریکا از بررسی معا٠شود. اÙزایش بهای Ù†Ùت Ú©Ù‡ به پیشنهاد ایران صورت گرÙت، باعث شد خرید کشورهای صاØب Ù†Ùت Ùˆ به ویژه ایران به عنوان شریک اصلی آمریکا در منطقه بالا‌تر رÙته Ùˆ این کشور بتواند توسعه نظامی خود را از نظر مالی تامین نماید Ùˆ اØتیاجی به Ú©Ù…Ú© رسمی آمریکا نداشته باشد. این کشور با اجرای Ø·Ø±Ø Ùروش اسلØÙ‡ به جای Ù†Ùت سریع‌ترین، بی‌خطر‌ترین Ùˆ باثبات‌ترین راه را برای بازگرداندن دلارهای آمریکایی پیدا کرد Ùˆ توانست به اقتصاد تضعی٠شده خود بعد از جنگ با ویتنام، جانی دوباره بخشد. اÙزایش قیمت Ù†Ùت دست شاه را در اجرای برنامه‌های ماجراجویانه نظامی‌اش بازگذاشت. اÙزایش قدرت شاه در نتیجه Øمایت‌های نیکسون به دست آمد Ùˆ به تبع آن اÙزایش بهای Ù†Ùت بیش از هر چیز، عطش باورنکردنی شاه را برای خرید اسلØÙ‡ بیشتر کرد. به Ú¯Ùته آنتونی سمسون، خرید اسلØÙ‡ Ùˆ مهمات برای هرکشوری Ú©Ù‡ با ثروتی ناگهانی روبه‌رو شود، سریع‌ترین راه پول خرج کردن است Ú©Ù‡ برای رهبران کشور Øیثیت Ùˆ قدرت تازه‌ای به ارمغان می‌آورد. در سال Û±Û³ÛµÛ³ Ùˆ در عرض یک‌سال Ùروش تسلیØات آمریکایی به ایران از Û¹.Û³ میلیارد دلار به Û³.Û¸ میلیارد رسید. نیمی از این میزان یعنی نزدیک چهار میلیارد را Ùقط شاه خرید کرده بود. اÙزایش قیمت Ù†Ùت بیشتر به Ù†Ùع دولت آمریکا Ùˆ به زیان مردم کشورهای صادر‌کننده Ù†Ùت به ویژه ایران تمام شد. پیامد‌ها روابط نظامی ایران Ùˆ آمریکا امنیت خلیج‌Ùارس به دلیل وجود مناÙع غنی Ù†Ùتی برای غرب جنبه Øیاتی داشت. Û¶Û¶ درصد Ú©Ù„ ذخایر Ù†Ùت جهان در این منطقه بود. کشورهای Øوزه خلیج‌Ùارس نیمی از مصار٠نÙت کشورهای غرب اروپا Ùˆ Û¸Û° درصد نیازهای ژاپن را تامین می‌کردند. بعد از اعلام خروج انگلیس از منطقه این مساله Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ Ú©Ù‡ کدام کشور توانایی Ùˆ تمایل دارد به عنوان ØاÙظ Ùˆ ژاندارم خلیج‌Ùارس جانشین انگلستان شود؟ طبیعی است Ú©Ù‡ در منطقه خاورمیانه تنها کشوری Ú©Ù‡ شرایط ایÙای چنین نقشی را داشت، ایران بود. تمایل ایران برای اجرای چنین نقشی را می‌توان به دلایلی همچون خروج انگلیس از خلیج‌Ùارس، اÙزایش یکباره بهای Ù†Ùت، اجازه Ùروش هرگونه تسلیØات آمریکایی Ùˆ عدم امکان Øضور مستقیم نیروهای آمریکایی قوت بخشید. شاه در مصاØبه با یک روزنامه‌نگار سوییسی در این خصوص مدعی شد تصور می‌کنم Ú©Ù‡ آمریکا دریاÙته است Ú©Ù‡ نمی‌تواند ژاندارم بین‌المللی باشد، بلکه ثبات Ùˆ امنیت دنیا باید به هرØال توسط کشورهایی Ú©Ù‡ در منطقه قادرند این مسوولیت را بپذیرند، اعمال شود. شاه البته برای اینکه ترس کشورهای منطقه را از اÙزایش قدرت تهاجمی Ùˆ سیاست‌های نظامی ایران از بین ببرد. اقداماتش را با عنوان ایجاد ثبات در منطقه توجیه نمود. به دلیل شرایط خاص منطقه نقش ارتش ایران برای اولین بار به Øوزه‌های Ùراملی Ùˆ منطقه‌ای کشیده شد. البته ایÙای چنین نقشی از سوی ایران موقعیت خاص جغراÙیایی ایران، اینکه ایران بیشترین ساØÙ„ را در خلیج‌Ùارس داشته، تسلط بر تنگه هرمز Ùˆ دریای عمان، مجاورت Ùˆ همسایگی ایران با شوروی بود. نقش ژاندارمری ایران در منطقه البته موجب دخالت‌های مستقیم ایران در کشورهای منطقه از جمله در عمان، عراق Ùˆ امیرنشین‌های خلیج‌Ùارس شد. ایران همچنین به کشور‌های ویتنام جنوبی، سومالی، اردن، مراکش Ùˆ یمن شمالی اسلØÙ‡ Ùˆ مهمات Ùرستاد. هد٠آمریکا در این مقطع Øمایت از مناÙع آمریکا در منطقه بود. بعد از خروج انگلیسی‌ها از خلیج‌Ùارس شاه با Ú©Ù…Ú© آمریکا Ùعالیت‌های نظامی Ùˆ دیپلماتیک خود را در منطقه به Ù†ØÙˆÛŒ سامان بخشید تا دشمنان Ùˆ مخالÙت‌های اØتمالی را به Øداقل رسانده Ùˆ نقش برجسته‌ای در این منطقه به دست آورد. در راستای چنین تÙکری ایران از Øاکمیت بر بØرین به عنوان یک امر غیرعملی منصر٠شد. شاه در یک معامله پیچیده با انگلیسی‌ها مواÙقت کرد Ú©Ù‡ از ادعا‌هایش بر بØرین Ú©Ù‡ تØت الØمایه انگلیس بود، صر٠نظر کند این در Øالی است موضع شاه در قبال بØرین در سال Û±Û³Û³Û° به Ú©Ù„ÛŒ متÙاوت بود. پذیرش استقلال بØرین با رضایت همسایگان عرب روبه‌رو بود. Øمایت از رژیم اسراییل یکی از اهدا٠دکترین نیکسون بود. یکی از اهدا٠اصلی آمریکا در منطقه ØÙظ اسراییل از گزند Øملات همسایگان از جمله مصر Ùˆ عراق به‌عنوان دو کشور ناسیونالیست در جهان عرب بود. Øمایت شاه از کردهای عراقی نیز در راستای این استراتژی بود. آمریکا از سمت دولت عراق Ú©Ù‡ سیاست اÙراطی در برابر اسراییل اتخاذ کرده بود Ùˆ یک قرارداد دوستی Û±Ûµ ساله بسته بود Ùˆ به پایگاه Ù†Ùوذ اصلی مسکو در خاورمیانه تبدیل شده بود، اØساس نگرانی داشت. به دلیل تØریکات عوامل عراقی در مناطق جنوبی ایران از تضعی٠Øکومت عراقی استقبال می‌کرد. با تواÙÙ‚ پنهان ایران Ùˆ آمریکا، Ú©Ù…Ú© به کردهای شمال عراق به ایران Ù…Øول شد. هد٠آمریکا از این اقدام عدم Ù…Ø³Ù„Ø Ù†Ù…ÙˆØ¯Ù† عراق از سوی شوروی Ùˆ تهدید اسراییل، تØلیل بردن منابع مالی Ùˆ نظامی عراق به‌وسیله ادامه سیاست نه جنگ Ùˆ نه ØµÙ„Ø Ùˆ مجبور نمودن عراق به قطع دریاÙت Ø³Ù„Ø§Ø Ø§Ø² سوی شوروی بود. ایران همچنین در این دوره تاریخی در سرکوب شورشیان ظÙار به Ú©Ù…Ú© سلطان قابوس شتاÙت. از دید آمریکا هد٠شورشیان ظÙار در راستای علایق بلوک شرق Ùˆ آرزوی دیرینه آن‌ها بر پیروزی ایدئولوژیک Ùˆ سیاسی آن‌ها در منطقه بود. شکست شورشیان ظÙار باعث شد Ú©Ù‡ کشورهای منطقه از توسعه Ù†Ùوذ Ùˆ اقدامات ایران در منطقه اØساس خطر کنند. Øضور ایران در ظÙار، هزینه سنگینی را در برداشت Ùˆ آن را در مقابل گروه‌های سیاسی داخلی Ùˆ خارجی قرار داد. همکاری‌های تسلیØاتی ایران Ùˆ آمریکا موجب اÙزایش Øضور مستشاران آمریکایی در ایران شد. سیاست‌های نیکسون در ارسال تجهیزات مدرن به ایران موجب شد Ú©Ù‡ این کشور متعهد شود Ú©Ù‡ برای استÙاده از این سلاØ‌ها مستشارانی را برای آموزش، نگهداری Ùˆ تعمیر این سلاØ‌ها به ایران اعزام دارد. کشوری Ú©Ù‡ Ùقر در آن بیداد می‌کرد، مجبور بود پذیرای تکنسین‌های نظامی از سوی آمریکا Ùˆ هزینه‌های هنگÙت آنان باشد. Ùرد هالیدی در این خصوص در کتاب خود می‌نویسد «هر Ùروند جت شکاری ماÙوق صوت به دو تا سه خلبان در آسمان Ùˆ به یک‌صد Ù†Ùر پرسنل زمینی Ú©Ù‡ دست‌کم نص٠آن‌ها تکنسین‌های Ùوق‌العاده ماهر هستند، نیاز دارد».ارسال این تجهیزات به ایران موجب Øضور دلالان بسیاری در ایران Ùˆ آمریکا شد Ùˆ همین امر موجب معاملات Ùˆ سودهای کلان شد Ùˆ پرداخت رشوه به عنوان یک ابزار برای تسهیل این معاملات، توجیه شد. در بین مقامات ایرانی Ú©Ù‡ در خرید اسلØÙ‡ ذی‌نÙع بودند، مسابقه پایان‌ناپذیری برای دریاÙت ØÙ‚ کمیسیون آغاز شده بود Ú©Ù‡ بزرگ‌ترین آن در جریان خرید هواپیماهای ا٠– Û±Û´ از شرکت آمریکایی گرومن صورت گرÙت. ماموران تØقیق سنای آمریکا بعد از بررسی اسناد Ùˆ مدارک Ùاش کردند در جریان Ùروش هواپیماهای Ùوق ØÙ‚ Øساب‌هایی به مقامات ایرانی پرداخت شده است. روابط نظامی Ùˆ تسلیØاتی ایران Ùˆ آمریکا در دوره نیکسون به‌جز اعمال Øاکمیت رژیم شاه در منطقه موجب شد خسارات مالی Ùˆ جانی Ú©Ù‡ آمریکا در جنگ ویتنام متØمل شده بود تا Øدودی جبران شود. دکترین نیکسون موجب شد ایران به نیروی بر‌تر Ùˆ ژاندارم منطقه تبدیل شده Ùˆ کالاهای آمریکایی به ویژه تجهیزات این کشور به Ø´Ú©Ù„ بی‌سابقه‌ای به ایران وارد شود. توهم قدرت شاه موجب شد رژیم پهلوی ضمن عاجز ماندن از ØÙ„ مشکلات داخلی، به‌عنوان یکی از خریداران تجهیزات آمریکایی تبدیل شود. نتیجه چنین سیاستی گسترش نارضایتی عمومی در میان مردم ایران بود. منابع: - Ùصلنامه مطالعات تاریخی، موسسه مطالعات Ùˆ پژوهش‌های سیاسی، شماره ۲۹، Û±Û³Û¸Û¹. - هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، نشر البرز، Û±Û³Û·Ûµ. - آنتونی سمسون، بازار اسلØه، ترجمه Ùضل الله نیک‌آیین، امیرکبیر، Û±Û³ÛµÛ·ØŒ جلد اول. - Ùرد هالیدی، دیکتاتوری Ùˆ توسعه سرمایه‌داری در ایران، امیرکبیر، جلد اول، Û±Û³ÛµÛ¸.
منبع: روزنامه شرق