با طولاني شدن گروگانگيري در روز دوم اشغال سÙارت (برابر پنجم نوامبر) در كاخ سÙيد امريكا «كميتة ويژه هماهنگي براي رسيدگي به اشغال سÙارت» تشكيل شد .به نوشته برژينسكي، اين كميته Ù‡Ùته‌اي چند بار به رياست او تشكيل جلسه مي‌داد، شخصيتهاي مختلÙÙŠ از جمله معاون رئيس جمهوري، وزير خارجه، وزير دÙاع، رئيس سازمان سيا، رئيس ستاد مشترك نيرو‌هاي Ù…Ø³Ù„Ø Ø§Ù…Ø±ÙŠÙƒØ§ØŒ وزير خزانه‌داري، وزير دادگستري، رئيس ستاد كاخ سÙيد Ùˆ مشاورين Øقوقي Ùˆ مطبوعاتي رئيس جمهور در آن شركت مي‌كردند. اين كميته عهده‌دار وظاي٠متنوعي در زمينه هماهنگ ساختن اقدامات ديپلماتيك‌ نظامي Ùˆ مالي Ùˆ بررسي نامه‌ها Ùˆ اعلاميه‌ها Ùˆ امور مربوط به سياست داخلي Ùˆ روابط عمومي بود Ùˆ چند گروه تخصصي هم با اين كميته همكاري مي‌كردند. گروهي به سرپرستي لويركاتلر، مسائل Øقوقي را دنبال مي‌كرد، گروهي به سرپرستي وزير خارجه Ùˆ براون (وزير دÙاع) Ùعاليتهاي ديپلماتيك Ùˆ گروه ويژه‌اي هم كه Ùقط براون Ùˆ جونز (رئيس ستاد مشترك) Ùˆ ترنر (رئيس سيا) Ùˆ برژينسكي (مشاور امنيت ملي) در آن عضويت داشتند، راه‌Øلهاي نظامي را بررسي مي‌كردند.
در مجموع، اقدامات امريكا را در مقابله با بØران مذكور به Ø´Ø±Ø Ø²ÙŠØ± مي‌توان Ùهرست كرد.
1ـ اعزام نماينده به تهران
دولت امريكا دو روز بعد از اشغال سÙارت با اطلاع برخي اعضاي شوراي انقلاب در ايران ØŒ تصميم به اعزام نمايندگاني به تهران جهت مذاكره با امام خميني گرÙت. اين تصميم به اين دليل اتخاذ شد كه دولت امريكا متقاعد شده بود كه گره كار تنها به دست ايشان گشوده خواهد شد. به اين منظور پس از مباØثاتي، پيشنهاد شد رمزي كلارك دادستان پيشين امريكا كه در پاريس نيز به ديدار امام خميني رÙته بود به همراه يكي از كاركنان سابق وزارت خارجه كه چندي در تهران خدمت كرده Ùˆ قادر بود به زبان Ùارسي تكلم كند به عنوان نمايندة ويژه كارتر عازم تهران شوند. كارتر علي‌رغم انتقاداتي كه به كلارك داشت به گمان اينكه او مي‌تواند مورد اطمينان رهبران ايران باشد او را مأمور كرد Ùˆ وي در روز 15 آبان 1358 با يك هواپيماي نظامي عازم تهران شد. روز 16 آبان راديو تهران با قطع برنامه‌هاي خود اعلام كرد كه امام خميني طي بيانيه‌اي اعلام كرده است كه هيچ كس ØÙ‚ مذاكره با امريكا را ندارد. در اين بيانيه آمده بود:
از قرار اطلاع، نمايندگان ويژه كارتر در راه ايران هستند Ùˆ تصميم دارند به قم آمده Ùˆ با اينجانب ملاقات نمايند . لهذا لازم مي‌دانم متذكر شوم دولت امريكا با نگهداري شاه ØŒ اعلام مخالÙت آشكار با ايران را نموده است Ùˆ از طرÙÙŠ ديگر آنطور كه Ú¯Ùته شده است سÙارت امريكا در ايران Ù…ØÙ„ جاسوسي دشمنان نهضت مقدس اسلامي است لذا ملاقات با من به هيچ وجه براي نمايندگان ويژه ممكن نيست Ùˆ علاوه بر اين:
1ـ اعضاي شوراي انقلاب به هيچ وجه نبايد با آنان ملاقات نمايند.
2Ù€ هيچ يك از مقامات مسئول ØÙ‚ ملاقات با آن را ندارند.
3Ù€ اگر چنانكه امريكا شاه مخلوع، اين دشمن شمارة يك ملت عزيز ما را به ايران تØويل دهد Ùˆ دولت امريكا از جاسوسي بر ضد نهضت ما دست بردارد راه مذاكره در مورد بعضي از روابطي كه به Ù†Ùع ملت است، باز مي‌باشد.
با انتشار اين بيانيه هيأت امريكايي در تركيه متوق٠شد تا موضع Øكومت ايران روشن شود، انتشار اين خبر در Ø³Ø·Ø Ø¬Ù‡Ø§Ù† شكست Ùˆ تØقير بزرگي براي امريكاييها به دنبال داشت Ùˆ در اÙكار عمومي آمريكا نشانة عجز دولت تلقي شد Ùˆ دولتمردان امريكا نيز به اين نتيجه رسيدند كه براي ØÙ„ مسأله گروگانها راهي سخت Ùˆ دشوار در پيش است Ùˆ اين شرط، يعني تØويل شاه به ايران مهمترين شرط ايران تا پايان ماجرا بود.
2ـ تصميم به اتخاذ روشهاي سياسي، اقتصادي و نظامي عليه ايران
بعد از شكست مأموريت هيأت اعزامي به تهران، در جلسه‌اي در كاخ سÙيد در 18 آبان 58 تصميمهاي جديدي جهت وادار كردن ايران به آزادي گروگانها اتخاذ شد. در اين جلسه كه با Øضور كارتر Ùˆ برژينسكي، مشاور او، Ùˆ همچنين ونس، وزير خارجه، تشكيل شد، برژينسكي پس از استماع گزارشات ونس كه در آن هيچ نشانه‌اي از ØÙ„ سريع مسأله ديده نمي‌شد، تز خود را مبني بر دادن اولتيماتوم به ايران Ùˆ شدت عمل نشان دادن اظهار كرد Ùˆ استدلالهاي خود را بيان نمود. ونس نيز با ردّ نظريات او، روش خويشتن‌داري، ØÙ„ مسالمت‌آميز مسأله را توصيه كرد. لازم به ذكر است در هيأت Øاكمه امريكا دو خط مشي متضاد وجود داشت: يك خط‌مشي معتقد به شدت عمل Ùˆ برخورد نظامي Ùˆ ابراز قدرت امريكا بود كه Ù…Øور اصلي اين تÙكر برژينسكي بود Ùˆ اÙراد ديگري هم از او Øمايت مي‌كردند.خط مشي دوم روش مسالمت‌آميز را عنوان مي‌كرد كه نمايندة اصلي آن ونس بود. ونس وقتي كه مسأله اجراي عمليات نظامي براي نجات گروگانها جدي مي‌شود، دلايل خود را چنين ØªÙˆØ¶ÙŠØ Ù…ÙŠâ€ŒØ¯Ù‡Ø¯ كه دست زدن به عمليات نظامي در ايران علاوه بر اينكه جان گروگانها را به خطر خواهد انداخت ممكن است مناÙع ما را در منطقة خليج Ùارس به خطر بيندازد Ùˆ ايران را به سمت بلوك شوروي سوق دهد. به Ùرض اينكه ايران براي مقابله با ما به شوروي متوسل نشود، آيت‌الله خميني اين قدرت را دارد كه با تهييج پيروان خود Ùˆ بهره‌گيري از Øس شهادت‌طلبي شيعيان، جنگ مقدس را عليه ما به راه بيندازد Ùˆ Ú†Ù‡ بسا كه از عمليات نظامي عليه امريكا براي متØد ساختن جهان اسلام عليه غرب استقبال كند.
تنها چارة منطقي Ùˆ واقع بينانه از نظر ونس اين بود كه ضمن ادامه Ùشار سياسي Ùˆ اقتصادي بر ايران منتظر Ùرا رسيدن موقعي باشيم كه نگاهداري گروگانها ديگر ارزشي براي آيت‌الله خميني نداشته باشد.
اما در نهايت اين دو خط مشي ادغام شده Ùˆ سناريويي از آن به دست آمد كه بدين قرار است: در ابتدا به جاي توسل به قوة قهريه از تدابير ديپلماتيك Ùˆ اعمال Ùشار از طريق سازمانهاي بين‌المللي براي ØÙ„ مسأله استمداد شود Ùˆ اگر بي‌Øاصل بود از قوة قهريه استÙاده شود. به همين دليل از همان نخستين روزها كه تلاشهاي ديپلماتيك آغاز شدند در پنتاگون نيز گروهي مشغول بررسي امكانات اقدام نظامي عليه ايران شدند Ùˆ قرار بود با آزادي گروگانها دست به عمليات تلاÙي‌جويانه Ùˆ اقدامات نظامي تنبيهي عليه ايران بزنند Ùˆ خسارات اقتصادي با Øداقل تلÙات انساني را به ايران وارد كنند.
در نهايت اين Ø·Ø±Ø Ú†Ù†Ø¯ مرØله‌اي بتدريج طي روزهاي بعد به اجرا درآمد كه به ترتيب زير مي‌توان از آنها نام برد.
3Ù€ استÙاده از ميانجي براي ØÙ„ بØران
در اين ارتباط كورت والد‌هايم، دبير كل سازمان ملل، به تهران آمد. او با قطب‌زاده وزير امور خارجه، Ùˆ با آيت‌الله بهشتي، رئيس شوراي انقلاب، Ùˆ چند تن از اعضاي شوراي انقلاب ملاقات كرد. اما امام خميني درخواست ديدار دبير كل سازمان ملل متØد را نپذيرÙت Ùˆ دانشجويان پيرو خط امام نيز تقاضاي ديدار او را ردّ كردند. والدهايم پس از بازگشت از ايران به مقامات امريكايي مي‌گويد كه آنها چاره‌اي جز تØويل شاه به ايران ندارند.
كارتر در كتاب خاطرات خود در اين باره مي‌نويسد:
ما از الجزاير‌يها، سوريها، تركها، پاكستانيها، Ùˆ ليبياييها Ùˆ سازمان رهايي‌بخش Ùلسطين درخواست كرديم كه در زمينة گروگانها مداخله نمايند Ùˆ همچنين پاپ ژان پل دوم با درخواست من مبني بر تماس مستقيم با آيت‌الله خميني آزادي امريكاييها مواÙقت كرد.
همچنين كاخ سÙيد با استÙاده از رسانه‌هاي جمعي جهاني، Ùعاليتي گسترده را براي تØت Ùشار قرار دادن ايران آغاز كرد. اما اÙشاي برخي اسناد كه Øكايت از دخالت گسترده Ùˆ عمليات جاسوسي امريكا در ايران داشت، باعث گرديد كه تغييري در مواضع ايران داده نشود Ùˆ روابط Øالت خصمانه‌تري به خود گرÙت.
4ـ اقدامات اقتصادي عليه ايران
جيمي كارتر در 21 آبان 58 دستور داد تا واردات Ù†Ùت از ايران متوق٠شود Ùˆ از كشور‌هاي غربي نيز خواست تا از خريد Ù†Ùت اضاÙÙŠ ايران خودداري كند. البته براي امريكا چشم‌پوشي از Ù†Ùت ايران كه تنها 3% مصر٠آن را تشكيل مي‌داد، آسان بود زيرا صادرات سالانه 25 ميليون تن Ù†Ùت ايران به امريكا نسبت به 204 ميليون تن كل واردات Ù†Ùتي امريكا ناچيز بود در صورتي كه همين مقدار Ù†Ùت براي اروپاييها مهم بود.
به دنبال قطع خريد Ù†Ùت ايران، دولت تصميم گرÙت سپرده‌هاي خود را از بانكهاي خارجي بيرون بكشد كه در روز 23 آبان 1358 كارتر دستور مسدود شدن داراييهاي ايران در كليه بانكهاي ايران Ùˆ شعب خارجي آن را صادر كرد. در دستور كارتر در اين باره آمده است:
با توجه به مخاطراتي كه اوضاع ايران براي امنيت ملي سياست خارجي اقتصاد امريكا به وجود آورده است، ضمن اعلام Øالت Ùوق‌العاده بدين وسيله دستور مي‌دهم كليه اموال Ùˆ مناÙع مربوط به آن اموال متعلق به دولت ايران Ùˆ مؤسسات وابسته Ùˆ تØت كنترل دولت مذكور Ùˆ نيز بانك مركزي ايران كه در قلمرو ايالات متØده هستند يا قرار مي‌گيرند يا در تصر٠و كنترل اتباع امريكا بود Ùˆ يا خواهند آمد، مسدود گردند.
به دنبال اين دستور‌العمل امريكاييان ذخاير ارزي ايران را توقي٠و تØريم اقتصادي ايران را آغاز كردند. سايروس ونس در اوايل ماه دسامبر 79 (Øدود 10 آذرماه 58) به اروپا (لندن، پاريس، رم Ùˆ بن) سÙر كرد تا همكاري آنها را براي ايجاد Ùشار‌هاي اقتصادي عليه ايران جلب كند. بزودي در يك Øركت اقتصادي عليه ايران، 15 كشور عضو ناتو Ùˆ ژاپن واردات Ù†Ùت خود را از ايران كاهش دادند. اين تصميم نتيجه جلساتي بود كه از Øدود نيمة آذر 1358 به بعد در شوراي نظامي ناتو در بروكسل Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯. متØدان امريكا در كنÙرانس ناتو ابتدا به رغم Ùشار‌هاي زيادي كه از سوي ونس اعمال شد صرÙاً به بيانيه‌اي در ابراز همدردي اكتÙا كردند اما بزودي امريكا توانست با تهديد Ùˆ Ùشار Ùراوان ژاپن را متقاعد سازد.
در اين ارتباط ديوان عالي لندن داراييهاي ايران در انگلستان را توقي٠كرد. در Ùرانسه نيز سپرده‌هاي مالي ايران دچار اشكال شد، دولت ايران متقابلاً در 23 نوامبر اعلام كرد كه از بازپرداخت وامهاي خارجي خود سرباز مي‌زند Ùˆ شكايتي براي بازگرداندن 5/56 ميليارد دلار اموالي كه شاه از ايران خارج كرده بود، به دادگاه عالي نيويورك تسليم كرد.
دولت امريكا همچنين در پي بØران گروگان‌گيري از شوراي امنيت سازمان ملل متØد نيز تقاضاي وضع مجازاتهاي اقتصادي عليه ايران نمود اما در اين زمينه به سبب مخالÙت شوروي شكست خورد Ùˆ اين شكست آن كشور را ناگزير ساخت تا يك جانبه مجازاتهاي اقتصادي را اعمال نمايد . هر چند در اين تØريم كشور‌هاي اروپايي Ùˆ ژاپن نيز امريكا را ياري كردند.
5Ù€ مراجعه امريكا به مراجع بين‌المللي براي اعمال Ùشار بر ايران
امريكا طي نامه‌اي به شوراي امنيت ØŒ ايران را متهم به توهين غير‌قابل اغماض به امريكا Ùˆ زير پا نهادن قواعد ابتدايي قرار‌دادهاي بين‌المللي كرد Ùˆ خواستار Ù…Øكوميت اين اقدام توسط آن شورا Ùˆ ايجاد Ù…Øدوديتهاي اقتصادي عليه ايران شد. اما شوراي امنيت، به دليل مخالÙت شوروي از وضع مجازاتهاي اقتصادي عليه ايران Øمايت نكرد اما در 13 آذر 1358 شوراي امنيت سازمان ملل متØد، بعد از چهار روز Ú¯Ùتگو تصميم گرÙت از دولت ايران بخواهد كه بلاÙاصله كاركنان زنداني سÙارت امريكا در تهران را آزاد نمايد، Ùˆ هر پانزده عضو شوراي امنيت از جمله شوروي به آن رأي مثبت دادند. به اتÙاق آرا، دولت ايران Ùˆ عمل گروگان‌گيري Ù…Øكوم شد Øتي چين Ùˆ شوروي نيز تسخير سÙارت امريكا در ايران را Ù…Øكوم كردند.
امام خميني طي پيامي در اين رابطه Ú¯Ùت:
ملت ما مي‌دانند كه هر شورايي يا Ù…Øكمه‌اي كه تØت Ù†Ùوذ مستقيم امريكا تشكيل شود از اول... Ù…Øكوميت ملت مظلوم ما مورد استقبال آنان است. ملت ما با «شوراي امنيت» Ùرمايشي كه از اول تكلي٠آن معلوم شده مواÙÙ‚ نيست رسيدگي به امر شاه مخلوع Ùˆ امر جاسوسان در مركز جاسوسي، جز در ايران امكان ندارد، زيرا علائم Ùˆ شواهد جرم در ايران است Ùˆ قابل انتقال به غير ايران نيست. ما قريب صد هزار شهيد داديم Ùˆ چندين ميليون شاهد Ùˆ بيش از صد هزار معلول داريم كه امكان ندارد به خارج روند Ùˆ عرضه شوند Ùˆ شهادت دهند؛ علاوه بر پرونده‌هاي بسياري كه در اينجا است. رسيدگي به امر لانة جاسوسي بايد در همان Ù…ØÙ„ به Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Â«Ø³Ùارت» صورت گيرد، زيرا شواهد جرم در همان Ù…ØÙ„ است. با توجه به مراتب Ùوق، تشكيل هر Ù…Øكمه يا شورايي، برخلا٠موازين قضايي Ùˆ از نظر ملت ما مردود است.
در واقع واشنگتن با كشيدن مسأله به صØنة بين‌المللي مي‌خواست ايران را منزوي كند تا بتواند Ùشار‌هاي بعدي خود را عليه اين كشور به اين بهانه كه همه راههاي قانوني به كار گرÙته تا اختلا٠به صورت مسالمت‌آميز ØÙ„ شود، توجيه نمايد.
در همين Øال، مسأله اختلاÙات به ديوان داوري لاهه نيز ارجاع شده بود Ùˆ از سوي دولت امريكا به عنوان عاملي كه توجيه Øقوق بين‌المللي را در برداشت، دنبال مي‌شد. البته اØكام دادگاه لاهه با توجه به شرايط داخلي ايران Ùˆ موقعيت امريكا در جهان، ضمانت اجرايي نداشت اما امريكا مي‌توانست با استناد به رأي آن، شوراي امنيت را در جهت خواستهاي خود تØريك نمايد. سرانجام روز 24 آذر 1358 رأي نهايي اين دادگاه صادر شد Ùˆ همچنان كه پيش‌بيني مي‌شد رأي صادر شده عليه ايران بود. پانزده قاضي اين دادگاه ايران را Ù…Øكوم نموده خواستار آزادي گروگانها شدند. رأي ديوان لاهه بر عليه ايران خشم همگاني را برانگيخت Ùˆ شوراي انقلاب با صدور بيانيه‌اي ضمن Ù…Øكوم كردن، آن را عجولانه Ùˆ سطØÙŠ دانست. اصولاً تصور صريØÙŠ كه انقلابيون ايران از مسائل داشتند با عر٠ديپلماسي رايج متضاد بود بسياري از اينكه مسائل انقلاب Ùˆ جنايتهاي امريكا كه به واسطة شاه در ايران انجام شده بود ناديده گرÙته مي‌شد، Ø´Ú¯Ùت‌زده بودند.
6ـ اقدام به اخراج شاه از امريكا
با توجه به اينكه دانشجويان Øضور شاه در امريكا را بهانة اصلي براي اقدامات خود قرار داده بودند، امريكاييان جهت گرÙتن بهانه مذكور از دست ايرانيها زمينه خروج شاه از امريكا را Ùراهم آوردند. در اين ارتباط ونس (وزير خارجه) Ùˆ مانديل (معاون رئيس جمهوري) Ùˆ تا Øدودي براون معتقد بودند كه خروج شاه به ØÙ„ مسأله كمك خواهد كرد Ùˆ بهانه را از دست دانشجويان خواهد گرÙت زيرا بهانة اصلي آنها براي Øمله به سÙارت، Øضور شاه در امريكا بود. از طرÙÙŠ اين نگراني وجود داشت كه ايرانيها بگويند امريكا شاه را Ùراري داده Ùˆ دست به تلاÙÙŠ عليه گروگانها بزنند. برژينسكي نيز اين عمل را مغاير با شر٠و سنن ملي امريكا Ùˆ به معناي تسليم شدن در برابر خواسته‌هاي اشغالگران مي‌دانست. كارتر نيز در ابتدا مي‌گÙت تا وقتي امريكا‌ييان در اسارت هستند شاه را وادار به خروج از امريكا نخواهد كرد ØŒ اما ونس سرانجام او را قانع كرد كه بازگشت شاه ممكن است به تسريع در آزادي گروگانها كمك كند Ùˆ كارتر كه مانند ساير مقامات نمي‌خواست كمترين شانس را از دست بدهد، متقاعد شد اما با اعلام اينكه مكزيك علي‌رغم آنكه وعده داده بود كه هر وقت شاه بخواهد مي‌تواند به آن كشور بازگردد، Ú¯Ùته است شاه را نمي‌پذيرد وضع كاخ سÙيد دوباره بØراني شد Ùˆ مناقشات تند Ùˆ نامطبوع ميان آنها را تشديد كرد. شاه مايل بود به مصر برود اما امريكا شديداً با آن مخالÙت مي‌كرد زيرا بيم آن داشت كه Øضور شاه موقعيت سادات را به خطر اÙكند Ùˆ در روند مذاكرات كمپ ديويد (ØµÙ„Ø Ù…ØµØ± Ùˆ اسرائيل) خللي به وجود آيد Ùˆ در نتيجه به زيان مناÙع منطقه‌اي Ùˆ جهاني امريكا تمام شود. مقامات امريكا به مدت دو Ù‡Ùته با رهبران بسياري از كشور‌هاي اروپايي Ùˆ غير‌ اروپايي براي قبول شاه در آن كشور‌ها مذاكره كردند اما هيچ كشوري Øاضر به پذيرÙتن شاه نشد تا اينكه هاميلتون جردن با استÙاده از سابقة آشنايي كه با ژنرال عمر توريخوس مرد قدرتمند اين كشور بسيار كوچك Øوزه امريكاي لاتين داشت توانست با سÙر به پاناما او را راضي به پذيرÙتن شاه نمايد.
شاه با اين شرط كه در صورت نياز به عمل جراØÙŠ مجدد Ùˆ تشخيص پزشكان دوباره به امريكا مراجعت كند، روز 14 آذر 58 با يك هواپيماي نظامي Ùˆ در كنار همراهانش به پاناما پرواز كرد اما دانشجويان پانامايي در اعتراض به Øضور شاه دست به اعتراض زدند Ùˆ دوباره پس از ده سال براي اولين بار پاناما شاهد اغتشاش Ùˆ درگيري خياباني شد.
اØساس ناامني شاه پس از دو ماه Ùˆ نيم اقامت در پاناما Ùˆ ترس او از تØويل دادنش به مقامات ايران موجب شد كه او علي‌رغم مخالÙتهاي امريكا عازم مصر شود. در مصر، انور‌سادات از او مانند يك شاه استقبال كرد Ùˆ به گرمي او را پناه داد. اما دانشجويان اشغال‌كنندة سÙارت Ùˆ نيرو‌هاي ضد امريكايي در داخل ايران، همزماني صدور رأي در ديوان لاهه Ùˆ عزيمت شاه به پاناما را نوعي برنامه‌پردازي سياسي امريكاييها تلقي كرده Ùˆ بيشتر به آنان مظنون شدند. امام خميني در واكنش به اقدامات امريكا، دستور داد مقدمات تهيه سه پرونده جداگانه عليه امريكا براي تسليم به دادگاه Ùراهم گردد. پرونده اول به Øجت‌الاسلام هاشمي رÙسنجاني، وزير كشور، ارجاع شد مربوط به تهيه Ùˆ تدوين اتهاماتي كه در مورد اختناق Ùˆ زجر Ùˆ شكنجه‌هايي كه توسط شاه Ùˆ نقشي كه ساواك در اين مورد برعهده داشت، بود. بني‌صدر مأمور رسيدگي به مورد دوم، يعني تجاوزاتي كه از طر٠امريكا به امور اقتصادي ايران وارد شده، گرديد. بالاخره پروندة سوم به صادق قطب‌زاده مربوط مي‌شد كه عبارت بود از رسيدگي به سياست خارجي شاه، رشوه‌ها Ùˆ پيش‌كشهايي كه شايع بود به رؤساي دولتها Ùˆ روزنامه‌نگاران خارجي داده مي‌شد Ùˆ همچنين روابط شاه با سرويسهاي اطلاعاتي كشور‌هاي بيگانه. سه پروند مذكور مي‌بايستي تا آخر ژانويه 1980 (دي ماه 1358) از هر جهت آماده باشد.
در همين Øال به منظور نشان دادن منزلت زن Ùˆ Øمايت از سياه‌پوستان به عنوان بخشي از طبقات مورد ستم در جامعة امريكا، در يك Øركت سمبليك دانشجويان به دستور امام خميني در روز 18 Ùˆ 20 نوامبر 13 تن از سياه‌پوستان Ùˆ زنان را آزاد كردند.
7ـ قطع روابط ديپلماتيك و تصميم به اقدامات نظامي عليه ايران
در نهايت كارتر در روز 18 Ùروردين 1359 اعضاي شوراي امنيت ملي را Ùرا خواند Ùˆ Ú¯Ùت اÙكار عمومي در امريكا ديگر بي‌قرار شده Ùˆ همه خواهان اقدام قاطع مستقيم هستند Ùˆ ديگر زمان دست زدن به اقدام جدي Ùرا رسيده است. به دنبال آن امريكا قطع كامل روابط ديپلماتيك با ايران را اعلام كرد Ùˆ مجازاتهاي تازه اقتصادي عليه ايران را اعمال نمود.
كنگرة امريكا نيز نام ايران را در ليست كشور‌هاي نامطلوب قرار داد Ùˆ صدور ويزا براي متقاضيان ايراني به امريكا ممنوع شد. اما متØدان اروپايي در قطع روابط ديپلماتك با ايران با امريكاييها همراه نبودند زيرا آن را بي‌Øاصل Ùˆ موجب دشوار‌تر شدن مسأله Ùˆ بهره‌برداري شوروي Ùˆ اÙزايش Ù†Ùوذ آنان در ايران مي‌دانستند كه ممكن است ايران را در نهايت به دامن آن كشور بيندازد Ùˆ در نهايت روز جمعه 22 Ùروردين، كارتر در جلسه شوراي امنيت ملي Ùˆ تصميم‌گيري براي عمليات نجات گروگانها مي‌گويد: آبرو Ùˆ Øيثت ملي ما به خطر اÙتاده Ùˆ سادات (رئيس جمهور مصر) به او Ú¯Ùته است كه اعتبار Ùˆ موقعيت ملي بين‌المللي امريكا به علت سستي در اين كار لطمه شديدي خورده است.
به اين ترتيب تصميم به اتخاذ عمليات نظامي در دستور كار قرار مي‌گيرد هر چند به منظور رعايت اصل غاÙلگيري در عمليات نظامي،‌ امريكاييان همچنان تظاهر به تمايل براي ØÙ„ مسالمت‌آميز مسأله مي‌نمودند.
به اين منظور برژينسكي Ùˆ هاميلتون جردن در يادداشتهاي خويش متذكر مي‌شوند كه روزهاي پيش از آغاز عمليات نجات، مجدداً باب مذاكرات تازه‌اي را با ايرانيها گشودند تا آنها را اغÙال كنند Ùˆ ايرانيها اØتمال ندهند كه امريكا قصد اجراي عمليات نظامي را دارد Ùˆ گمان كنند كه امريكا هنوز مشغول تلاشهاي سياسي Ùˆ ديپلماتيك است. در اين مورد امريكاييها از طريق يك وكيل Ùرانسوي به نام « كريستين بورگه »و بازرگان آرژانتيني به نام « هگتور ويلاتون » با بني‌صدر Ùˆ قطب‌زاده كه از اعضاي شوراي انقلاب بودند، ارتباط داشتند.
در همين زمان اختلاÙ‌نظر‌هايي نيز بين دانشجويان Ùˆ برخي اعضاي شوراي انقلاب وجود داشت. در Øالي كه برخي از اعضاي شورا خواستار ØÙ„ موضوع Ùˆ پايان دادن به گروگانگيري بودند دانشجويان هر گونه مذاكره را Ù†ÙÙŠ كرده Ùˆ Øاضر به تØويل گروگانها به شورا Ùˆ دولت نبودند Ùˆ بزودي بر سر تØويل گرÙتن گروگانها درگيري تندي بين دانشجويان Ùˆ شوراي انقلاب پيش آمد كه عمده برخورد‌ها بين بني‌صدر (رئيس جمهور) Ùˆ قطب‌زاده (وزير خارجه) Ùˆ دانشجويان بود كه خواستار تØويل گروگان‌ها به شوراي انقلاب دولت بودند. به Ú¯Ùته ابتكار دانشجويان متقاعد شده بودند بني‌صدر Ùعالانه سعي مي‌كند با اطراÙيان كارتر معامله كند.
اين در Øالي بود كه برخي از اعضاي شورا (مانند آقاي هاشمي)ØŒ تØويل گروگانها را به دولت Ùˆ شوراي انقلاب به مصلØت نمي‌دانستند.
8ـ اقدام نظامي براي آزادي گروگانها
در 5 ارديبهشت 59 كارتر بر صØنة تلويزيون ظاهر شد Ùˆ خبر Øمله ناكام هليكوپتر‌ها Ùˆ هواپيما‌هاي Øامل تÙنگداران امريكايي به ايران را جهت آزادي گروگانها اعلام كرد Ùˆ Ú¯Ùت: « در ساعات آخر ديروز Ø·Ø±Ø Ø¹Ù…Ù„ÙŠØ§ØªÙŠ را كه با دقت براي نجات گروگانها در ايران در دست اجرا بود، ملغي كردم. وي اÙزود كه نقص Ùني در هليكوپتر‌هاي نجات، لغو Ø·Ø±Ø Ù…Ø²Ø¨ÙˆØ± را ضروري ساخته بود. هنگامي كه تيم نجات، بعد از صدور دستور من مشغول عقب‌نشيني بود دو Ùروند هواپيماي ما بعد از سوخت‌گيري در نقطه‌اي دور اÙتاده در Øاشية كوير ايران روي زمين به هم خوردند. اطلاعات بيشتر درباره جزييات اين مأموريت نجات در آيندة مناسبي در اختيار ملت امريكا گذارده خواهد شد.»
بعد‌ها برژينسكي در مورد جزئيات Ø·Ø±Ø Ø§ÙŠÙ† عمليات نوشت:
Ø·Ø±Ø Ø¹Ù…Ù„ÙŠØ§Øª كه پس از Ù‡Ùته‌ها بررسي Ùˆ تØليل تهيه شده بود، جمعاً دو روز از 4 تا 6 ارديبهشت 1359 به طول مي‌انجاميد Ùˆ براساس آن قرار بود در شب اول هشت هليكوپتر Ùˆ سه هواپيماي سي 130 در عمق خاك ايران در وسط بيابان Ùرود آيند. هليكوپتر‌ها پس از سوختگيري شبانه به نقطه‌اي در نزديكي تهران پرواز مي‌كردند Ùˆ تمام روز را در انتظار Ùرا رسيدن شب در اين نقطه توق٠مي‌نمودند. Øمله به سوي سÙارت كه Ù…ØÙ„ نگهداري گروگانها بود در شب دوم با وسايط نقليه‌اي كه تدارك شده بود انجام مي‌گرÙت Ùˆ يك گروه جداگانه هم براي نجات بروس لينگن، كاردار سÙارت، Ùˆ دو تن از همكارانش به Ù…ØÙ„ وزارتخارجه ايران مي‌رÙتند. برنامه دقيقي براي ورود به ساختمان سÙارت Ùˆ آزاد ساختن گروگانها پيش‌بيني شده بود Ùˆ گروگانها پس از رهايي Ùˆ شايد به همراه چند اسير از اشغال‌كنندگان سÙارت به استاديومي كه در نزديكي سÙارت قرار داشت منتقل مي‌شدند Ùˆ به وسيله هليكوپتر به يك Ùرودگاه مجاور پرواز مي‌كردند . قرار بود اين Ùرودگاه شبانه به وسيلة يك گروه كماندويي اشغال شود Ùˆ گروگانها Ùˆ كماندوها با هواپيماهاي مستقر در Ùرودگاه به پرواز درآيند. تمام مراØÙ„ عمليات به وسيلة گروه ورزيده‌اي كه داوطلب انجام اين مأموريت شده بودند، انجام مي‌شد همه ما به نتيجه آن اميدوار بوديم.
برژينسكي در كتاب خود مي‌نويسد:
در انجام اين عمليات، ما از همكاري صميمانه يك كشور دوست Ùˆ همكاري غير‌مستقيم چند كشور ديگر منطقه كه از چگونگي اين عمليات Ùˆ هد٠آن اطلاع نداشتند، برخوردار شديم. بايد يادآوري كنم كه چند كشور هم در تدارك اين عمليات در داخل ايران با ما همكاري كردند كه ما از اين Øيث مديون هستيم Ùˆ بايد روزي آن را جبران كنيم.
در اين عمليات نيرو‌هاي دلتا كه نيرو‌هاي آموزش ديدة ضد تروريسم بودند Ùˆ آموزشهاي ويژه‌اي را ديده بودند، بعد از ترك پايگاههاي نيروي هوايي امريكا وارد مصر شدند. پس از توق٠سه روزه در مصر وارد پايگاه مصيره عمان شدند Ùˆ از آنجا نيروي دلتا با چند Ùروند هواپيما سي 130 از بندر مصيره به مقصد كوير طبس در ايران پرواز نمودند. در Øدود ساعت 22 همان روز اولين هواپيماي Øامل نيروي دلتا در سه مايلي منطقة Ùرود، چراغهاي كنترل از راه دور را كه در اين منطقه كار گذاشته بودند را روشن كردند Ùˆ سپس 6 Ùروند هليكوپتر وهواپيماي مورد بØØ« براساس زمان‌بندي قبلي در Ùرودگاه متروكة طبس به زمين نشستند Ùˆ 2 Ùروند از هواپيما‌ها پس از پياده نمودن نيروي دلتا مجدداً به پايگاه مصيره برگشتند.
براساس طرØ‌ريزي قبلي، قرار بود 8 Ùروند هليكوپتر، 30 دقيقه پس از نشستن هواپيما‌ها در Ùرودگاه طبس به زمين بنشينند، پس از 90 دقيقه تأخير 6 Ùروند از هليكوپتر‌ها در Ù…ØÙ„ Ùرود آمدند اما دو Ùروند ديگر آنها به علت نقص Ùني كه در اثر طوÙانهاي شن به وجود آمده بود، از صØنه عمليات خارج شدند. با وجودي كه زمان رسيدن نيروي دلتا‌ به مخÙيگاه خود در نزديكي گرمسار به روشنايي روز برخورد مي‌كرد دستور آغاز عمليات با شش Ùروند هليكوپتر موجود توسط Ùرماندة عمليات داده شد. در آخرين Ù„Øظه يك Ùروند ديگر از هليكوپتر‌ها به علت نقص Ùني غيرعملياتي شده Ùˆ به همين دليل توق٠عمليات به وسيله Ùرماندة عمليات زميني صادر Ùˆ تصميم گرÙته شد كه نيروي دلتا به پايگاه مصيره مراجعت نمايد. در آخرين Ù„Øظه سوخت‌گيري برخورد يك Ùروند هلي‌كوپتر با هواپيماي سي 130 سبب انÙجار Ùˆ به جا گذاشتن هليكوپتر‌ها به وسيلة هواپيماهاي موجود در Ù…ØÙ„ Ùرود شد Ùˆ آنها به سوي مقصد در جزيرة مصيره در عمان عودت نمودند Ùˆ از آنجا به مصر Ùˆ در نهايت به Ùرودگاه لانكي در وير‌جينيا مراجعت نمودند Ùˆ سرانجام با يك Ùروند هواپيماي سي 130 به اردوگاه اصلي خود «اسوكي» برگشتند.
Ùˆ به اين وسيله عمليات به شكست انجاميد. در نتيجة شكست عمليات، 5 Ùروند هليكوپتر Ùˆ هواپيما‌ها در Ù…ØÙ„ باقي مانده بود Ùˆ تعدادي از تÙنگداران امريكايي در آتش سوختند. عكس‌العمل مقامات ايران Ùوري Ùˆ بسيار تند بود. امام خميني طي پيامي كارتر را جنايتكاري خواند كه براي وصول به رياست جمهوري Øاضر است به هر جنايتي دست بزند Ùˆ دنيا را به آتش بكشد.
اين عمل بر شدت شعار‌هاي ضد امريكايي در ايران اÙزود Ùˆ اعتماد به Ù†Ùس امريكاييها را كاهش داد از جمله وقايعي كه در ذيل عمليات نظامي امريكا در طبس رخ داد ابهامات Ùˆ مسائلي بود كه از توطئة داخلي Ùˆ همكاري نيرو‌ها با مهاجمان امريكايي خبر مي‌داد. اين مسأله با كشته شدن Ù…Øمد منتظر قائم، Ùرماندة سپاه پاسداران يزد، در هنگام تخليه اسناد از هليكوپتر‌هاي بر جاي مانده اوج گرÙت. شهاد منتظر قائم در پي سه Øمله ناموجه هواپيما‌هاي نيروي هوايي ايران صورت گرÙت كه در اثر اين Øملات اسناد Ùˆ تجهيزات بجا مانده در هواپيما‌ها Ùˆ هليكوپتر‌هاي امريكايي از بين رÙت.
اين Øركات مشكوك كه به دستور ØµØ±ÙŠØ Ø§Ù…Ø±Ø§ÙŠ ارتش انجام گرÙته بود سخت بر نيرو‌هاي انقلابي گران آمد. شوراي انقلاب در خصوص ابهامات Ùˆ اعتراضات موجود، كميسيوني متشكل از 3 تن از اعضاي شوراي انقلاب را مأمور رسيدگي به موضوع نمود كه اين سه تن عبارت بودند از: آيت‌الله خامنه‌اي، دكتر چمران Ùˆ هاشمي كه نتيجه آن مشخص نشد.
روزنامة كيهان در اين ارتباط در سرمقاله خود ضمن اشاره به توطئه بودن بمباران مذكور مي‌نويسد: امريكا به اتكاي Ú†Ù‡ نيرو‌ها Ùˆ Ú†Ù‡ پايگاهها Ùˆ Ú†Ù‡ پشت جبهه‌اي چنين گستاخانه هجوم آورده است؟ Ùˆ مي‌اÙزايد: اين نكته مسلّم بود كه Øاميان Ùˆ رابطهاي داخلي امريكا وظاي٠خود را در هماهنگي با مهاجمان بخوبي انجام داده‌اند.
9ـ تلاشهاي مجدد ديپلماتيك‌ مذاكره با مجالس شوراي اسلامي
شكست نظامي امريكا براي نجات گروگانها ضمن بالا بردن روØية دانشجويان مسلمان پيرو خط امام اÙكار عمومي ملت ايران را نيز در مواجهه با امريكا جدي تر Ùˆ منسجم‌تر كرد Ùˆ بدين‌ترتيب زمينه براي وارد شدن ايران در يك معامله ديپلماتيك با امريكا از موضع بالا را بيش از پيش تقويت نمود. بويژه اينكه هد٠اصلي كارتر پايان ياÙتن ماجراي گروگانها قبل از برگزاري انتخابات رياست جمهوري در امريكا Ùˆ پايان دورة زمامداري در كاخ سÙيد بود Ùˆ شكست نيرو‌هاي امريكايي در طبس او را در موضعي كاملاً انÙعالي قرار داده بود.
به Ùاصله يك ماه پس از شكست امريكا در طبس، اولين دورة مجلس شوراي اسلامي در تاريخ 7 خرداد ماه 59 تشكيل شد Ùˆ امام خميني در پيامي كه در 11 شهريور 59 به مناسبت Ùرارسيدن ايام Øج صادر كردند چگونگي ØÙ„ مسألة گروگانها را به مجلس شوراي اسلامي واگذار نمودند.
امام در اين پيام ضمن تأكيد بر اينكه امريكا دشمن شمارة يك مردم Ù…Øروم Ùˆ مستضع٠جهان است اÙزود:
بارها Ú¯Ùته‌ام كه گروگانگيري توسط دانشجويان مسلمان Ùˆ مبارز Ùˆ متعهد ما عكس‌العمل طبيعي صدماتي است كه ملت ما از امريكا خورده است. Ùˆ اينان Ùعلاً با باز پس دادن اموال شاه معدوم Ùˆ لغو تمام ادعاهاي امريكا عليه ايران Ùˆ ضمانت به عدم دخالت سياسي Ùˆ نظامي امريكا در ايران Ùˆ آزاد گذاشتن تمامي سرمايه‌هاي ما آزاد مي‌گردند؛ كه البته اين امر را Ù…Øول به مجلس اسلامي نموده‌ام تا آنان به هر Ù†ØÙˆ كه ØµÙ„Ø§Ø Ù…ÙŠâ€ŒØ¯Ø§Ù†Ù†Ø¯ عمل نمايند.
پس از تشكيل مجلس شوراي اسلامي، Øجت الاسلام هاشمي رÙسنجاني، رئيس مجلس، اعلام كرد كه نامه‌اي از سوي نمايندگان كنگرة امريكا مبني بر تقاضا براي اولويت دادن به مسألة گروگانها درياÙت كرده است. سپس متن نامة سÙراي استراليا، اتريش، Ùنلاند، يونان، نيوزلند، سوئد، نروژ، سوئيس Ùˆ اسپانيا داير بر ØÙ„ مسالمت‌آميز مناقشه مربوط به ادامة بازداشت گروگانها را قرائت كرد.
در همين Øال جامعة اقتصادي اروپا در اواخر مرداد ماه 1359 قطعنامه‌اي عليه ايران صادر كرد. اين سند يكي از تند‌ترين موضع‌گيريها عليه ايران بود Ùˆ طي آن رؤساي نمايندگيهاي سياسي كشور‌هاي عضو جامعه اقتصادي اروپا تسخير سÙارت امريكا در تهران Ùˆ بازداشت اعضاي آن را به عنوان گروگان ØŒ يك تجاوز به تمام معني به قوانين بين‌المللي دانسته Ùˆ با توجه به عواقب ناخوشايند اين گروگان‌گيري بر روي روابط Øسنه بين دول عضو شوراي اقتصادي اروپا Ùˆ جمهوري اسلامي ايران، از رياست مجلس شوراي اسلامي ايران تقاضاي آزادي گروگانها را داشتند. همچنين اين مجموعه در Øالي انجام مي‌شد كه در داخل كشور تعرضات Ù…Øدود عراق به مرزهاي كشور شروع شده بود Ùˆ اختلا٠مابين رئيس جمهور، نخست‌وزير Ùˆ مجلس Ùˆ همچنين مناقشات گروهكها Ùˆ اØزاب مخال٠و دهها مسألة ديگر، Ùضاي سياسي كشور را بشدت تØت تأثير قرار داده بود.
نمايندگان مجلس سرانجام در جلسة علني 10 شهريور ماه 1359 جوابيه Ù…Ùصلي به نامة نمايندگان كنگرة امريكا دادند. در اين پاسخنامه، موارد Ùˆ سوابق دخالتهاي امريكا در ايران يادآوري شده بود Ùˆ امريكا را از هر گونه توطئه Ùˆ برنامه‌ريزي براي تجاوز منع نموده Ùˆ از نمايندگان امريكا خواسته بودند خسارات وارده از سوي امريكا به ايران را بررسي كرده Ùˆ Øقوق ايران را تأديه نمايند.
آغاز بØثهاي مجلس پيرامون مسألة گروگانها موجب پديد آمدن اÙقي از اميد‌هاي تازه شد. مجلس براي تسريع در اين امر كميسيون ويژه‌اي را براي رسيدگي به كار گروگانها تشكيل داد Ùˆ رسماً ØÙ„ مسألة گروگانها در دستور كار قرار گرÙت.
زماني كه مسألة آزادي گروگانها در مجلس شوراي اسلامي مورد بØØ« قرار گرÙت بيش از سي نمايندة همسو با سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي صØÙ† مجلس را ترك كردند زيرا اين عده معتقد به Ù…Øاكمة امريكاييها در ايران بودند.
هاشمي رÙسنجاني، رئيس وقت مجلس، ضمن اشاره به تمايل قبلي خود براي ØÙ„ مسئله مي‌گويد:
ما نمي‌خواستيم برخلا٠نظرات امام ØرÙÙŠ بزنيم ولي مواÙÙ‚ بوديم كه قضيه ØÙ„ بشود سرانجام امام هم به اين نتيجه رسيدند كه بايد اين مسألة ØÙ„ شود Ùˆ قضيه را به مجلس Ù…Øول كردند. اما در مجلس هم نيرو‌هاي تند Ùˆ انقلابي سختگيري مي‌كردند Ùˆ شرطهاي سختي مي‌گذاشتند. مثلاً مي‌خواستند امريكا عواقب كودتاي 28 مرداد Ùˆ مسائل پس از آن را بپذيرد. به هر Øال، شرايط سختي بود. بخشي از نيرو‌هاي انقلابي نمي‌خواستند مسألة تمام شود Ùˆ ما هم مي‌دانستيم امام مايل هستند كه قضيه ØÙ„ شود Ùˆ راه ØÙ„ آن را به مجلس Ù…Øول كرده بودند سختگيري بعضي نماينده‌ها با كمك Øضرت امام رÙع شد Ùˆ مجلس با بØثهايي كه انجام داد در نهايت راه‌Øلي را مشخص كرد.
وي برخي تلاشها براي تأخير در مسأله را بي‌ربط با تلاش امريكاييان نمي‌داند و مي‌گويد:
دولت وقت امريكا عجله داشت قضيه زودتر ØÙ„ شود تا در انتخاب از آن استÙاده كند شايد Øزب رقيب آنها مايل بود تأخير بيÙتد لذا پشت پرده از طر٠امريكاييها مسائلي در جريان بود.
معصومه ابتكار نيز معتقد است كه در اين ماجرا برخي با برگهاي كارتر و برخي با برگهاي ريگان بازي مي‌كردند.
10Ù€ بيانية الجزاير Ùˆ ØÙ„ ماجرا
مجلس شوراي اسلامي به دنبال بØØ« Ùˆ بررسيهاي Ùراوان سرانجام مواردي را به عنوان Ù…Øور مذاكرات ديپلماتيك به منظور تأمين خواستهاي جمهوري اسلامي ايران در گرو آزادي گروگانهاي امريكايي تصويب Ùˆ به دولت (شهيد رجايي) ابلاغ كردند اين بيانيه مبناي ØÙ„ Ùˆ Ùصل ادعاهاي Øقوقي جمهوري اسلامي ايران عليه امريكا گرديد. براي آشنايي بيشتر با جزئيات بيانيه الجزاير Ùˆ نتايج آن به گزينه «بيانيه الجزاير» در همين سايت مراجعه شود.