روایت نوید بازرگان از Ú¯Ùت‌وگوی تلÙÙ†ÛŒ بهشتی Ùˆ خوئینی‌ها پس از اشغال سÙارت
این جملات از آن نوید است در مقاله ای Ú©Ù‡ چند ماه پس از هجرت پدر نوشت. تراژدی مرگ پدر بسیار سخت است اما گویی این تراژدی برای نوید بسی سخت‌تر بوده است، Ùرزندی Ú©Ù‡ چادر Øرمت همیشه میان او Ùˆ پدرش Ùاصله می‌انداخته تا آنجا Ú©Ù‡ او Øتی از بوسیدن دست پدر آنگاهی Ú©Ù‡ بدن سردش در کنار Øیاط Øسینیه ارشاد Ùˆ در زیر چادری آرمیده بود نیز ابا Ùˆ پرهیز داشته است. با نوید بازرگان در خصوص دیدگاه‌های پدر (مهدی بازرگان) در آخرین سخنرانی Ùˆ برخی Øر٠و Øدیث‌ها بر سر آن به Ú¯Ùت‌و‌گو نشستیم Ùˆ بØث‌مان به مشی سیاسی پدر Ùˆ تلقی لیبرالیستی از Ùکر او نیز رسید. در ادامه متن Ú¯Ùت‌و‌گوی ما با نوید بازرگان Ùرزند مهدی بازرگان در مجله مهرنامه را می‌خوانید. ***** یکی از Ù…Øوری‌ترین موضوعات در بررسی کارنامه Ùکری مهندس بازرگان انتظار ایشان از دین است Ùˆ تطوری Ú©Ù‡ اØیانا آرای ایشان در این خصوص داشته است. آثاری همچون «مطهرات در اسلام»، «باد Ùˆ باران در قرآن» Ùˆ « بعثت Ùˆ ایدئولوژی» به نظر می‌رسد Ú©Ù‡ با یک انتظار از دین تقریر Ùˆ تØریر شده اند. اگر بخواهیم با ادبیات روشنÙکری دینی متاخر پس از انقلاب به آن آثار بازرگان نگاه کنیم، می‌توانیم انتظار Øداکثری ایشان از دین در آن آثار Ùˆ در دهه‌های سی Ùˆ چهل را سراغ بگیریم. در آن دوره وقتی ایشان به بØØ« رابطه دیانت وسیاست در «بعثت Ùˆ ایدئولوژی» می‌پردازند به صراØت می‌گویند Ú©Ù‡ در Ù¾ÛŒ استخراج اØکام دینی به کار یک دولت دینی هستند. نگاه ایشان به رابطه علم Ùˆ دین در بØØ« «مطهرات در اسلام» هم Øاکی از همین انتظار Øداکثری از دین است. اما به نظر می‌رسد Ú©Ù‡ ایشان در اواخر عمر Ùˆ مشخصا در سخنرانی «آخرت Ùˆ خدا هد٠بعثت انبیا» دست Ú©Ù… در خصوص رابطه دیانت Ùˆ سیاست، Ùˆ Øکمرانی دینی آن انتظارات سابق را از دین ندارند. این سخنرانی با مناقشات زیادی نیز همراه شد Ùˆ بسیاری از دوستان Ùˆ همÙکران آقای بازرگان البته آن زمان Ú¯Ùتند Ú©Ù‡ تØول Ùˆ تطوری Ù…Øوری در نگاه آقای بازرگان رخ نداده است Øال آنکه برخی همچون آقای سروش از تØول Ùکر مهندس سخن می‌گÙتند. شاید نتوان دقیقا Ú¯Ùت Ú©Ù‡ انتظار ایشان از دین بالکل تغییر یاÙت Ùˆ اگر چنین بود Ùرصت بسط این نظر را نداشتند تا بگویند تصورشان در این دوره از رابطه علم Ùˆ دین یا دین Ùˆ اخلاق چیست. آیا شما قائل به این تØول در انتظار ایشان از دین هستید یا اینکه معتقدید تجربه زیست شان در سالهای پس از انقلاب صرÙا تصور ایشان از رابطه دین Ùˆ سیاست را تغییر داد Ùˆ نه بیشتر؟ در مجموعه آثار Û±Û¶ مهندس بازرگان نوشته‌هایی از او به چاپ رسیده شامل دستنوشته‌هایی Ú©Ù‡ بعدها پیدا شد Ùˆ Øاصل تاملات Ùˆ تÙکرات بیست سالگی او است زمانی Ú©Ù‡ اØتمالا تازه به پاریس رÙته ودارد با تÙکر غربی از نزدیک مواجه میگردد. گرچه یک جوان بیست ساله است Ú©Ù‡ ÙلسÙÙ‡ هم نخوانده اما در قسمت نخست این نوشته‌ها سوالات ÙلسÙÛŒ یا کلامی‌بسیاری را Ø·Ø±Ø Ú©Ø±Ø¯Ù‡ است.مثل بلند بلند Ùکر کردن است.از قبیل اینکه مواد وانرژی‌ها موجود بالغیر اند یا نه Ùˆ بØثهایی در مورد اشکال در Øدوث عالم اشکال در امکان اجسام Ùˆ تعبیر جبر Ùˆ اختیارو...جالب است Ú©Ù‡ ایشان در جستجوی پاسخی به این سوالات خیلی زود قبل از آنکه کاملا در اینها غوطه بخورد Ùˆ در پیچد به آیات قران تمسک می‌جوید Ùˆ بر اساس کتاب قرآن شروع می‌کند به پاسخگویی وتلاش می‌کند جهان بینی اش را بر اساس کتابی Ú©Ù‡ با آن به نوعی مانوس است Ø´Ú©Ù„ دهد. بنابراین گویی ایشان خیلی زود به یک یقین رسیدند Ùˆ این موهبتی است Ú©Ù‡ تا پایان عمر با ایشان همراه می‌ماند؛ یقینی است Ú©Ù‡ بازش نمی‌نهد. در واقع می‌شود Ú¯Ùت Ú©Ù‡ تمام تÙکرات Ùˆ نوشته‌های او در سالیان بعد Øول همین یقین Ø´Ú©Ù„ می‌گیرد.توجهی است در روزگاری Ú©Ù‡ Ùصل یقین گویی سپری شده است واین برای من نکته قابل توجهی است. به این ترتیب مهندس از این زمان از یکسو دلباخته دین است Ùˆ از سوی دیگر، متعهد به عقل ومی‌دانید Ú©Ù‡ تمام زندگی اش عملا تلاش برای همساز کردن این دو با یکدیگر بوده است. بعد از تØصیلات آکادمیک در Ùرانسه Ùˆ بازگشت به ایران نیز در جهت آشتی دادن دین با دستاوردهای دنیای مدرن کوشش میکند. Ùˆ البته این تلاش کاملا جنبه تداÙعی Ùˆ دÙاعی هم دارد. معشوق Ùˆ Ù…Øبوبی به نام دین مورد Øمله است Ùˆ او در Ù¾ÛŒ Øراست Ùˆ ØÙاظت از آن .اما آدمی ‌است Ú©Ù‡ مرتبا می‌خواند Ùˆ Ùکر می‌کند.عمده دغدغه او نیز Ú©Ù‡ تااین اواخرهمچنان ادامه داشت در مورد نسبتی است Ú©Ù‡ دین Ùˆ دنیا با هم دارند. اما درمورد پرسش شما Ú©Ù‡ اتÙاقا مربوط به همان تامل همیشگی اوست بنظر من شروع روندی را Ú©Ù‡ بعدها منتهی به نظریه خدا Ùˆ آخرت می‌شود باید در کتاب «مرز میان دیانت Ùˆ سیاست» ایشان جست Ú©Ù‡ برآمده از یک سخنرانی در سال Û±Û³Û´Û± در دومین کنگره انجمن‌های اسلامی ‌در مسجد نارمک است. به نظر من، دنبال کردن این سیر Ùکری در سال‌های بعد نشانگر تغییراتی است Ú©Ù‡ در اÙÙ‚ انتظار ایشان از دین رخ داده است. ایشان در آن سخنرانی عنوان «مرز میان دین Ùˆ امور اجتماعی» را انتخاب کرده بودند چون استÙاده از Ù„Ùظ «سیاست» می‌توانست سوء برداشت ایجاد کند. در انجا از اینکه مردم به واقعیت‌ها Ùˆ عمل بی توجهند انتقاد می‌کنند Ùˆ می‌گویند قبلا دستگاه Øکومت کاری به کار مردم نداشت Ùˆ Ùقط Øیطه قدرت خودش را ØÙاظت می‌کرد Ùˆ مردم معیشت شان را خودشان راه می‌انداختند اما امروزه وضعیت سیاست به طریقی است Ú©Ù‡ در تمام شئون زندگی می‌خواهد دخالت کند Ùˆ به همین دلیل دین هم جزو Øوزه‌هایی است Ú©Ù‡ سیاست می‌خواهد در آن رخنه کند Ùˆ بر آن تسلط بیابد Ùˆ این نه یک جنگ عادی بلکه نزاعی بر سرØیات Ùˆ ممات است. ایشان در آنجا استدلال می‌کنند Ú©Ù‡ یا باید دین بر سیاست تÙوق پیدا کند Ùˆ تکلی٠سیاست را روشن کند یا مضمØÙ„ Ùˆ مستØیل در سیاست خواهد شد. سیاستی Ú©Ù‡ روز به روز جلوتر می‌آید Ùˆ مثل یک اختاپوس همه چیز را در بازوان Ùˆ اختیار خود خواهد گرÙت. درنظر داشته باشید Ú©Ù‡ نام این سخنرانی مثلا «تطبیق دین Ùˆ سیاست» نیست. بنابراین ایشان از همان زمان متوجه است Ú©Ù‡ اگر قرار باشد دینداران Ùˆ روØانیت را برای Øضوردر عرصه اجتماعی وسیاسی دعوت کند همواره مرزهایی را هم باید برای آن درنظر داشت Ùˆ مشخص کرد. نوشته او نشان می‌دهد Ú©Ù‡ او از انطباق سیاست Ùˆ دیانت از همان اوان بیمناک است Ùˆ می‌گوید Ú©Ù‡ دین اصول سیاست Ùˆ هد٠Øکومت را مشخص می‌کند ولی وارد جزئیات نمی‌شود Ùˆ انتخاب مدیران امری نیست Ú©Ù‡ دین بخواهد در آن دخالت کند. ایشان بنابراین در آن زمان Ùهمیده است-چنانچه بعد‌ها نیز در جای دیگر اذعان دارد- Ú©Ù‡ روØانیت پتانسیل بسیار مناسبی است برای وارد شدن به Øوزه سیاست Ùˆ تغییر دادن شرایط موجود؛ او اشاراتی به مساعی سید جمال Ùˆ Ù…Ùاد طبایع الاستبداد کواکبی ونیز کتاب مرØوم نایینی میکند Ùˆ نشان می‌دهد از اینکه روØانیون در گذر اتÙاقات بعد از مشروطیت ØŒ عملا پای خود را از سیاست بیرون کشیده Ùˆ دیگر هیچ روØانی‌ای به رغم گذشته در مجلس باقی نمانده رضایت ندارد. تعری٠می‌کردند Ú©Ù‡ یکبارخدمت آیت الله بروجردی رسیده Ùˆ دیده بودند Ú©Ù‡ Ú†Ù‡ بØØ« داغی درباره یک مساله Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùقهی در باب نجاست در جریان است Øال آنکه در همان زمان استÙتائی Ú©Ù‡ یک دانشجوی پزشکی درباره مسائل روز از ایشان کرده بود عملا بی جواب مانده ومØرر آقا ذیل سوال آن دانشجو نوشته بود در این موضوعات نباید وارد شد Ùˆ Ùضولی نباید کرد. خلاصه ایشان در آن سخنرانی به صراØت می‌گویند با این دولت Ú©Ù‡ می‌خواهد تمام امور زندگی ما را در دست بگیرد باید جنگید Ùˆ دراÙتاد واین همان هد٠اصلی سخنرانی است.در آنجا می‌گوید دیانت باید در سیاست Øضور Ùعال داشته باشد.Ùˆ برای این منظور از تجربه زندگی Øضرت امیر Ùˆ دیگر ائمه Ùˆ دیانت Ùˆ سیاست توامان ایشان یاد می‌کنند Ùˆ ادله خود را از زندگی آنان استوار می‌کند Ùˆ می‌گوید آنها اگر مورد تهدید قرار گرÙتند از آن روی بود Ú©Ù‡ دعوی Øکومت داشتند. بعد اضاÙÙ‡ میکند "هد٠دین تنها خیر Ùˆ سعادت دنیوی نیست، اخروی صر٠هم نیست، اصولا در قران سعادت Ùˆ تامین دین Ùˆ دنیا از هم جدا نیستند." این سخنان نشان می‌دهد Ú©Ù‡ یکی از اهدا٠دین از نظر ایشان خیر Ùˆ سعادت دنیوی است .جالب است Ú©Ù‡ مسئله آخرت به عنوان هد٠اصلی نیز در اینجا آمده است. درنظر داشته باشید Ú©Ù‡ در تمام آثار بازرگان از جوانترین نوشته‌ها تا تاملات بخش پایانی عمر، آخرت هدÙÛŒ اصلی برای یک انسان دیندار است.این بنظر من در تناسب با دور نگری اوست.بقول مولانا :عاقلان خود نوØه‌ها پیشین کنند/جاهلان آخر به سر بر میزنند. آخرت Ùˆ خدا یک درگیری دائمی‌ذهنی برای مهندس است. البته تاکید Ùˆ توجه ایشان به این مساله بعدها متØول می‌شود.Ùˆ بنابراین دیدگاههای Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯Ù‡ در این سخنرانی نمی‌تواند همسان با آخرین سخنرانی ایشان باشد. پس از این دوره سخنرانی بعدی ایشان با همین موضوع در سال ÛµÛ¹ ایراد می‌شود. روØانیتی Ú©Ù‡ در آن زمان به Øضور سیاسی دعوت شده بودند اکنون Øضوری تام در عرصه سیاسی دارند ونه تنها از دروازه‌ها Ùˆ مرز میان دین Ùˆ سیاست عبور کرده اند بلکه تمام Ùضا را نیز به خود اختصاص داده اند. Ùˆ بنظر میرسد مهندس می‌خواهد دوباره آنها را متوجه مرز کند منتها در جهت عکس سال Û´Û±.عنوان این سخنرانی ٠دوباره «مرز میان دین Ùˆ سیاست» است Ú©Ù‡ قرار بوده در Ù…Øوطه کاخ سعدآباد ایراد شود اما ظاهرا از آن ممانعت به عمل می‌آید. متن این سخنرانی موجود است Ùˆ ایشان در آنجا می‌گویند Ú©Ù‡ اکنون دیگر تÙکیک دیانت Ùˆ سیاست Ù…Ø·Ø±Ø Ù†ÛŒØ³Øª اما مرز Ùˆ چگونگی ارتباط Ùˆ تداخل این دو Ù…Ø·Ø±Ø Ø§Ø³Øª. با این Øال باز هم Ù…Ùاد این سخنرانی متÙاوت از آخرین سخنرانی ایشان است. در انجا ایشان می‌گویند Ú©Ù‡ «مسیØیت در زمان خودش Ù…Ùهوم نشد Ùˆ Øتی Ù…Ø³ÛŒØ Ø±Ø§ جدای از دنیا Ùˆ Øکومت کردند Ùˆ آن داستان آنچه به قیصر تعلق دارد به او واگذار را برای او درآوردند». Øال آنکه ایشان در سخنرانی خدا Ùˆ آخرت همین نکته را به عنوان دلیلی برای تÙکیک میان دین Ùˆ سیاست Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒâ€ŒÚ©Ù†Ù†Ø¯. سخنرانی سال ۵۹، پاسخ صریØÛŒ به مرØوم بهشتی است. دستنوشته مهندس نشان می‌دهد Ú©Ù‡ مرØوم بهشتی صراØتا Ú¯Ùته بودند : «مبارزه Ùˆ Ùعالیت سیاسی باید صرÙا اسلامی Ùˆ تØت مدیریت روØانی باشد» Ùˆ «خطر انØرا٠انقلاب اسلامی ما به یک جنبش ملی گرایانه خیلی بالاست»؛ بازرگان با نقل این سخنان مرØوم بهشتی به صورت تداÙعی می‌گویند Ú©Ù‡ «سابقا تجاوز دولت Ùˆ سیاست در دیانت بود Øالا تجاوز دیانت Ùˆ متولیان آن در سیاست Ùˆ Øکومت است»(مجموعه آثار۱۷). تمام این سخنرانی در تقابل با انØصارگرایی است Ùˆ مهندس تاکید می‌کند Ú©Ù‡ اسلام Ø´Ú©Ù„ Ùˆ Ùرم Øکومت را مشخص نکرده است. به این ترتیب زمینه‌های سخنرانی آخرت Ùˆ خدا از اینجا شروع می‌‌کند به جوانه زدن. Ùˆ این نیز برآمده از تجربه زیست در ساختاری دینی بود. بله همینطور است تÙکر دائمی‌ در دل تجربیات تاریخی. اما سخنرانی بعدی ایشان Ú©Ù‡ در این ارتباط قابل اشاره است در سال Û±Û³Û¶Ûµ با عنوان «تÙکیک دین از سیاست» ایراد شده است. در اینجا سخنان مهندس ØµØ±ÛŒØ ØªØ±Ùˆ جدی تر می‌شود Ùˆ می‌گوید Ú©Ù‡ Øکومت باید از آن انسان باشد Ùˆ انسان خودش Øاکم برخویشتن Ùˆ واضع قوانین Ùˆ مقررات است. البته در اینجا هم می‌گوید Ú©Ù‡ دین از سیاست جدا نیست Ùˆ Øاکمیت باید با دین باشد اما از دو تÙکیک صØبت می‌کند. اول بر تÙکیک Øاکمیت دیانت از Øاکمیت یک طبقه خاص تاکید می‌کند Ùˆ سپس از تÙکیک وظای٠عرÙÛŒ Øکومت از هد٠دینی Øکومت. دو تاکید هم در این سخنرانی دارد: یکی این است Ú©Ù‡ مقصد، زندگی Ùˆ آخرت Ùˆ خداست Ùˆ دیگری هم ضرورت انتخاب توسط مردم Ùˆ مبتنی بر نیازهای مردم است. این بØØ« در نهایت به سخنرانی مهندس در سال Û±Û³Û·Û± Ùˆ Û¸Ûµ سالگی ایشان می‌رسد. تمام نوآوری مهندس بازرگان در این سخنرانی نهایی Ú©Ù‡ نشان دهنده تØولی است Ú©Ù‡ البته ریشه‌هایش در گذشته است Ùˆ عملا از سال Û¶Ûµ آغاز شده بود، در همان واژه «تنها» بود Ú©Ù‡ بعدا متاسÙانه به دلیل اعتراضات برخی دوستان Øذ٠شد: «آخرت Ùˆ خدا، تنها هد٠بعثت انبیا». پشت این واژه ÛŒ تنها Øداقل شش سال تجربه Ùˆ تØول Ùکر نهÙته بود. در این سخنرانی مهندس می‌گوید Ú©Ù‡ نبوت Ùˆ Øکومت دو مشغله جداگانه بوده Ùˆ خداوند وظیÙÙ‡ Øکومت را برعهده رسولان خود قرار نمی‌داده است.این بار برخلا٠سال Û´Û± از زندگی Ùˆ سلوک منÙÚ© انبیا از Øکومت برای مدعای خود اقامه دلیل میکند. بنابراین در پاسخ به سوال ابتدایی شما باید بگویم Ú©Ù‡ آشکار است در ایشان تØول صورت گرÙته است. اینکه یک Ùرد پس از سی سال تجربه Ùˆ زیست تنگاتنگ در کشاکش سیاست Ùˆ اجتماع همچنان یک جور Ùکر کند Ú†Ù‡ ارزشی دارد؟در اینجا مهندس می‌گوید کتاب خدا درباره امور دنیوی ساکت نیست اما اموری را مورد سÙارش قرار میدهد Ú©Ù‡ رعایت آنها موجب رستگاری اخروی است یعنی هد٠اصلی آخرت است. بنده می‌گویم اگر قرار باشد بر اساس تقسیم بندی آیزایا برلین ØÚ©Ù… کنیم از دو سنخ خارپشت Ùˆ روباه Ú©Ù‡ یکی در Ù…Øور اندیشه متمرکز Ùˆ دیگری دارای اندیشه‌های پراکنده است مسلما مهندس بازرگان متعلق به جرگه خارپشت‌هاست. خدا Ùˆ آخرت Ùˆ دغدغه دینی یک Ù…Øور همیشگی در آثار Ùˆ Ùکر او بود Ùˆ بخش عمده ای از آثارش –والبته نه همه آثار- در Ø§ÛŒØ¶Ø§Ø Ù‡Ù…ÛŒÙ† نکته .اما به هرØال در این Ùکر نیز او تØولی قابل توجه پیدا کرد.تØولی Ú©Ù‡ از تبعات Ùˆ نتایج آن نمی‌توان غاÙÙ„ شد. آیا به نظر شما درک متقدم Ùˆ اولیه ایشان از رابطه علم Ùˆ دین می‌توانست با رهیاÙت‌های ایشان در این سخنرانی آخر، همچنان ادامه پیدا کند؟ پدر اوهارا Ú©Ù‡ از آبای کلیساست Ú©Ù… Ùˆ بیش پروژه ای مشابه با آقای بازرگان در خصوص علم Ùˆ دین داشت Ùˆ معتقد بود زبان علم Ùˆ زبان دین ناظر به یک واقعیت اند Ùˆ هم علم باید دین را تایید کند Ùˆ هم دین علم را. اما ویتگنشتاین در کتاب درس‌گÙتارهایی در باب باور دینی، زیبایی شناسی Ùˆ اخلاق این نگاه را نقد می‌کند Ùˆ می‌گوید Ú©Ù‡ این دو، ناظر به دو سنخ شبکه Ù…Ùهوم Ùˆ دو بازی زبانی است Ú©Ù‡ مبانی متÙاوتی دارند؛ یکی در جهان راززدایی شده Ùˆ دیگری درجهان رازآلود قرار دارد Ùˆ بنابراین نمی‌توان آنها را در یک خانواده قرار داد. نگاه مهندس بازرگان درباره نسبت متقابل Ùˆ متناظر علم Ùˆ دین، Ú†Ù‡ پیوندی می‌تواند با این دیدگاههای نهایی ایشان داشته باشد؟ اگر مهندس بازرگان عمری طولانی تر می‌داشت یا این Ùکر زودتر در سازمان اندیشه او جوانه می‌زد، به نظر من انتظارات او از دین به Øوزه‌های دیگر مثل علم Ùˆ دین هم تسری پیدا می‌کرد Ùˆ به انتظار دینی Øداقلی تری در سایر Øوزه‌های معرÙتی هم می‌رسید.من خود به این تÙکیک کاملا باور دارم. این تØول به صورت تدریجی در مهندس رخ داد Ùˆ به صورت تدریجی می‌توانست ادامه هم پیدا کند. وقتی سخنرانی «بعثت Ùˆ ایدئولوژی» آقای بازرگان را مرور می‌کنیم می‌بینیم Ú©Ù‡ ایشان به عنوان یک اصل اولیه مخال٠استبداد هستند. اما تÙسیر خاصی برای Øکومت دینی Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒâ€ŒÚ©Ù†Ù†Ø¯ Ùˆ مثلا می‌گویند Ú©Ù‡ چون دینداران تقوی Ùˆ پرهیزگاری دارند Øکومت دینی Øکومتی سالم تر از یک Øکومت غیردینی خواهد بود Ùˆ استبداد نمی‌تواند به آن رخنه کند. اما ایشان به عنوان کسی Ú©Ù‡ دعوی دین Ùˆ آزادی را توامان دارند به مرور Ùˆ انباشت تجربه در می‌یابند Ú©Ù‡ ابزارهای پیشنهای شان برای تØصیل این دو مقصود اØتیاج به تØول دارد تا بدانجا Ú©Ù‡ در سخنرانی آخرت Ùˆ خدا به یک تØول مشهود در مقایسه با سخنرانی بعثت Ùˆ ایدئولوژی می‌رسند. درست است. در بعثت Ùˆ ایدئولوژی تلاش‌هایی صورت داده اند تا ضمن معرÙÛŒ سیر تØول تاریخی ایدئولوژی‌ها Ùˆ اشاراتی به تÙرق Ùˆ سردر گمی‌آنها با استÙاده از قرآن Ùˆ سنتهای اسلامی به زمینه‌های نوعی ایدئولوژی اسلامی اشاره کنند.نوشته Ù…Ùصلی است Ú©Ù‡ برای آن زØمت بسیار کشیده اند Ùˆ در پایانش هم مینویسند بهیچ وجه ادعا ندارم قطعی Ùˆ خالی از خطا باشد.اگر درآخرین نوشته ایشان خطاب به کیهان Ùرهنگی در سال Û·Û³ بنگرید به عدول از Ùکر"ایدئولوژیک کردن دین" اشاره واضØÛŒ دارند.بله درین Øوزه تغییرو تØول اعتقادی صورت گرÙته است. اگر بخواهیم یک صورتبندی از کارنامه Ùکری بازرگان مبتنی بر اصول Ù…Øوری Ùˆ نه Øاشیه‌ای Ùکر او در هر دوره Ùکری اش ارائه کنیم آیا نمی‌توان Ú¯Ùت Ú©Ù‡ به هرØال مهندس در دوره ای بر رابطه سیاست Ùˆ دیانت تاکید داشته Ùˆ وقتی در تجربه Ùˆ عمل آثار Ùکر خود را مشاهده می‌کند دوره گذار را پشت سر می‌گذارد تا اینکه نهایتا در دوره سوم به نقطه ای در تقابل با دوره اول می‌رسد؟ این دوران گذار دوران مطالعه Ùˆ تدقیق نظر مهندس بر اساس یک تجربه زیستی بود. در تمام این سال‌ها مهندس مشغول مطالعه Ùˆ بØØ« بود تا در نهایت Ùکر ایشان به صورت کمال یاÙته خود در سخنرانی آخرت Ùˆ خدا تبلور یاÙت. اشاره کردید Ú©Ù‡ مهندس پس از یک دوران گذار آخرین سخنرانی خود را ایراد کرد Ùˆ Ú¯Ùتید Ú©Ù‡ واژه «تنها» Ù…Ùهومی‌مØوری در آن آخرین سخنرانی داشت Ú©Ù‡ متاسÙانه Øذ٠شد. اگر این نتیجه گیری Ù…Øصول سالیانی Ùکر Ùˆ تجربه بود چرا ایشان Øاضر به Øذ٠این واژه از عنوان سخنرانی خود شدند؟ Ú†Ù‡ شرایطی ایشان را در معذوریت قرار داد تا برخلا٠میل خود عمل کنند؟ مهندس اعتقادی خاص به جمع دوستانش داشت.عقل جمعی را اصولا کار گشاتر می‌دید برای همین، نظرش را در معرض داوری دیگران گذاشت تا این نظر Ú©Ù‡ معلوم بود وقتی به صراØت عرضه شود Øساسیتهای بسیار Øتی در میان دوستان ایجاد خواهد کرد با اندیشه‌های دیگر Ú†Ú©Ø´ بخورد Ùˆ Ùرم نهایی را بگیرد. این سخنرانی بدین ترتیب در انجمن اسلامی مهندسین در معرض نقد دوستان Ùˆ همÙکران ایشان قرار گرÙت. ایشان از آیت الله منتظری، آیت الله غروی Ùˆ دکتر سروش وآقای اشکوری Ùˆ برخی اندیشمندان دیگر خواست تا نظر بدهند.بدقت آرائ آنها را نیز تØت مطالعه گرÙت.این مجموعه با زیر نویسهایی Ú©Ù‡ مهندس بر هر نوشته دارد در مجموعه آثار Û±Û· Ú©Ù‡ نتیجه زØمت آقای بدیع زادگان است آمده. برخی مخالÙت‌ها باعث شد Ú©Ù‡ ایشان اصلاØاتی در سخنانشان اعمال کنند اما چارچوب اصلی Ùکر ایشان تغییری پیدا نکرد. اصرار دیگران این بود Ú©Ù‡ واژه «تنها» از عنوان سخنرانی Øذ٠شود اما متن نهایی سخنان ایشان نشان می‌دهد Ú©Ù‡ Øذ٠آن واژه از عنوان، تنها یک تغییر صوری Ùˆ Ø´Ú©Ù„ÛŒ بوده Ùˆ Ù…Øتوای سخن تغییری پیدا نکرده است. بر اساس خاطراتتان ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø¯Ù‡ÛŒØ¯ Ú©Ù‡ آیا جبهه گیری برخی دوستان Ùˆ همÙکران موجب ناراØتی ایشان نمی‌شد؟ نه، یادم هست Ú©Ù‡ از نقدها استقبال هم می‌کردند. تØمل ایشان در برابر انتقاد واقعا خیلی بالا بود Ùˆ تعصب Ùکری نداشت. دیدگاه‌های مهندس بازرگان در این سخنرانی آخر جنبه‌های Ùردگرایانه بیشتری به نسبت پیش پیدا کرد. از همینجا می‌خواهیم به نسبت اندیشه ایشان Ùˆ لیبرالیسم بپردازیم. پس از انقلاب بسیاری منتقدان مهندس ایشان را لیبرال می‌نامیدند. از دکتر پیمان Ú©Ù‡ می‌گÙت لیبرالیسم قبای امپریالیسم است تا Øزب توده Ú©Ù‡ ایشان را بورژوا لیبرال می‌خواند Ùˆ تا شاگردان شریعتی Ùˆ همچنین دانشجویان خط امام. Ùارغ از آن نزاع‌ها مرØوم بازرگان را به Ú†Ù‡ Ù…Ùهوم می‌توان لیبرال دانست Ùˆ به Ú†Ù‡ Ù…Ùهوم نمی‌توان؟ اگرلیبرالیسم سیاسی Ùˆ اقتصادی Ùˆ معرÙتی را از هم جدا کنیم ایشان تابع کدامیک از اینها بودند؟ مهندس در ابتدای انقلاب تاکید بسیاری بر Ú©ÙˆÚ†Ú© کردن Øجم دولت Ùˆ کاهش بوروکراسی در سخنرانی‌هایش داشت، با این Øال بسیاری صنایع Ùˆ بانک‌ها در آن زمان ملی شدند Ú©Ù‡ به اعتقاد برخی منتقدان در تقابل کامل با لیبرالیسم اقتصادی Ùهم می‌شود. به Ù„Øاظ سیاسی نیز علاوه بر مداراگر بودن، تاکید بر Øقوق یکسان Ùˆ جدایی دین از Øکومت (نه تÙکیک دین از سیاست) هم از مولÙه‌های لیبرالیسم است Ú©Ù‡ باید دید مهندس چقدر به آن اعتقاد داشتند؟ همچنین ایشان در سخنرانی بعثت Ùˆ ایدئولوژÙÛŒ از یوتیلیتاریانیسم Ùˆ راسیونالیسم Ùˆ آزادی مطلق Ùˆ برخی Ùاکتورهای دیگر به عنوان مولÙه‌هایی در ایدئولوژی‌های جدید سخن می‌گویند Ú©Ù‡ باید دور ریخته شوند. این مواضع Ú†Ù‡ نسبتی با لیبرالیسم سیاسی Ùˆ معرÙتی دارد؟ بنابراین ایشان به Ú†Ù‡ معنی لیبرال بودند Ùˆ منتقدان ایشان در ابتدای انقلاب با کدام وجه لیبرالیستی ایشان مخالÙت می‌کردند؟ تا جایی Ú©Ù‡ می‌‌دانم در ملی‌ کردن بانک‌ها یا برخی صنایع شورای انقلاب پیشگام بود Ùˆ دولت موقت برای تعدیل ملی کردن اÙراطی قوانینی را در چند بند تنظیم کرده بود Ú©Ù‡ مثلا شامل صنایع Ùˆ سازمانهایی می‌شد Ú©Ù‡ بدهی آنها به سیستم بانکی بیش از ارزش آنها بود.اما بهرØال وبه Ù„Øاظ معرÙتی من مهندس بازرگان را هم داستان با لیبرالیسم نمی‌دانم. Ùراموش نکنیم Ú©Ù‡ او در هر Øال ابتدا در جستجوی یک ساختار دینی است Ùˆ در انتها نیز ساختاری بر بنیاد عقل انسانی می‌جوید Ú©Ù‡ همچنان به آرمانهای دینی دلبسته است.در آثارش نیز صراØتا لیبرالیسم را رد کرده Ùˆ Ú¯Ùته است Ú©Ù‡ این اÙکار چون مبتنی بر اومانیسم هستند Ùˆ کمال انسان را در خود اتکایی Ùˆ تØقق Ù†Ùس تعری٠می‌کنند Ùˆ نقطه عزیمت Ùˆ مقصد را خود انسان می‌دانند با ادیان الهی در تضادند. بنابراین به Ù„Øاظ نظری Ùˆ معرÙتی ایشان لیبرال نبوده‌اند. به Ù„Øاظ سیاسی Ùˆ اقتصادی اما مهندس در بنیاد اندیشه اعتقاد به رواداری Ùˆ تکثر معقول اعتقادات Ùˆ نیز مسائلی چون تقویت بخش خصوصی Ùˆ اقتصاد آزاد داشت.اما در مورد واژه لیبرال Ú©Ù‡ به او منسوب میکردند این از نظر مخالÙان یک ناسزا تلقی می‌شد شما می‌دانید Ú©Ù‡ واژه لیبرالیسم در تاریخ بارهای Ù…Ùهومی‌متÙاوتی داشته است. لیبرالیسم یک معنای تØقیر کننده دارد Ùˆ یک معنای تØسین کننده. لیبرال در معنای تØسین آمیز را از ریشه لیبرالیتی می‌دانند Ú©Ù‡ بزرگواری Ùˆ بزرگ منشی را در خود دارد اما لیبرالیسم به معنای منÙÛŒ را هم ریشه لیبرتین می‌دانند Ú©Ù‡ به معنی بی بند Ùˆ باری Ùˆ خارج از چارچوب اخلاق بودن است. در نمایشنامه اتللوی شکسپیر دزدمونا خطاب به ایاگو Ú©Ù‡ شخصیت منÙÛŒ این تراژدی است او را Ù‚Ø¨ÛŒØ ØªØ±ÛŒÙ† ولیبرال ترین مشاورمی‌خواند.یعنی آنرابه عنوان ناسزا به کار می‌برد. درجایی خواندم Ú©Ù‡ در ابتدای قرن نوزدهم در اسپانیا Ùˆ تØت تاثیر نظام Ùرانسه، روشنÙکران اسپانیایی از لیبرالیسم به معنای مثبت استÙاده می‌کردند اما سلطنت طلبان همزمان آنرا به عنوان ناسزا بکار می‌‌بردند.. عجیب است Ú©Ù‡ در ایران مخالÙین بازرگان Ú†Ù‡ روØانی Ùˆ Ú†Ù‡ غیر روØانی در اطلاق این صÙت به او تØت تاثیر نیروهای Ú†Ù¾ همداستان شده بودند.یکی از این دوستان دکتر پیمان بود Ú©Ù‡ در خط مقدم Øمله به دولت نوپای بازرگان Ùˆ شخص او بود Ùˆ واژه لیبرال را با غیظ خاصی بکار می‌برد.مرØوم مهندس ازنقد‌های تند Ùˆ گزنده Ùˆ اÙراطی ایشان بسیار دل آزرده بود.اما این اواخر مهندس تعصی به بیهقی کرده بود.مثل اینکه می‌گÙت "چون دوستی زشت کند Ú†Ù‡ چاره از باز Ú¯Ùتن؟"... اگر ایشان چنین گرایشی داشتند Ùˆ نگاهی باز در زمینه اقتصادی Ùˆ سیاسی داشتند چرا در سخنرانی بعثت Ùˆ ایدئولوژی چنان نقدهای تندی به مثلا راسیونالیسم Ùˆ یوتیلیتاریانیسم Ùˆ آزادی مطلق وارد می‌کنند؟ آیا این نشان نمی‌دهد Ú©Ù‡ این منظومه Ùکری درست Ú†Ùت Ùˆ جور نشده Ùˆ دچار خلاهایی است؟ رد Ùˆ Ù†ÙÛŒ راسیونالیسم Ùˆ یوتیلیتاریانیسم نهایتا به تضعی٠لیبرالیسم Ùˆ تقویت جبهه مقابل آن می‌انجامد Ùˆ در یک منظومه Ùکری دقیق باید به این مسائل هم توجه داشت. تا جایی Ú©Ù‡ من می‌دانم نقد ایشان بر لیبرالیسم عمدتا معرÙتی است.در مورد اصالت مطلقه عقل وعلم ویا سودگرایی نیز چنین است .همچنان Ú©Ù‡ به Ùاشیسم Ùˆ سوسیالیسم Ùˆ بقول شما جبهه مقابل لیبرالیسم نیز منتقد است.اما گاهی در برخی از آنان نکات قابل تامل هم می‌بیند Ùˆ می‌گوید میتوان تکیه گاه‌هایی ایدئولوژیک در میان آنان جست او بلØاظ سیاسی به مشی لیبرالی نزدیک است.اما خورشید منظومه Ùکری او قرآن است نه لیبرالیسم .تا جای ممکن نیز تلاش کرده تا عقل Ùˆ آزادی را نیز Øرمت نهد Ùˆ Ùونداسیون آن را نیز از منابع دینی استوار کندتا ارکان Ùکرش جÙت Ùˆ جور شود.همین دÙاع او از عقل Ùˆ آزادی Ùˆ توصیه به اعتدال از جمله نکاتی بود Ú©Ù‡ او را در بØبوØÙ‡ انقلاب در مقابل جریان رود قرار می‌داد. کسی Ú©Ù‡ مجبور بود خلا٠جریان آب شنا کند چرا پست نخست وزیری را قبول باید می‌کرد؟ آیا این یک اشتباه ایشان بود؟ نه، مهندس جز این نمی‌توانست انجام دهد. کشور به Ù„Øاظ سیاسی Ùˆ اقتصادی دچار تلاطم جدی شده بود ÙˆØالا از او دعوت به کار شده بود. او Ùکر کرد در چنین شرایطی می‌تواند Ú©Ù…Ú©ÛŒ کند Ùˆ راه درست را هم کاستن از آن شتابزدگی انقلابی می‌دانست. او می‌خواست آن شتابزدگی را به Ú¯Ùتمان "تدریج" نزدیک کند Ùˆ Ùهم آن را جا بیاندازد.اما تغییر این دیسکورس کار Ù…Øالی بود. ابتدا هم Ú¯Ùت Ú©Ù‡ سرعت وقدرتم Ù…Øدود Ùˆ مشخص است. می‌گÙت Ú©Ù‡ انتظاری بیشتر از این از من نداشته باشید. البته این را بگویم Ú©Ù‡ مهندس انتظار همراهی ازجانب رهبران داشت Ùˆ اگر چنین Øمایتی وجود می‌داشت به سرانجامی‌کاملا متÙاوت می‌رسیدیم. ورود مهندس در دولت موقت یک ابتلای Ùوق العاده سخت برای او بود. از هیچ سمتی جز Øلقه نزدیک یاران ÙˆÙادارش استعانت نمی‌شد.Øتی کسانی Ú©Ù‡ هیچ انتظار نداشت مثل مرØوم قطب زاده نیز با تمام امکانات رادیو Ùˆ تلویزیون در مقابل او ایستاده بودند.کمیته‌ها Ùˆ کانون‌های متعدد قدرت هیچ Øاضر به واگذاری اختیار نبودند.آنروزها وقتی از نخست وزیری به خانه باز میگشت برای من Ùراموش نشدنی است.Øجم یک کشور بØران زده را بر دوش داشت.به هر Øال با همه وجود می‌خواست دراستقرار نظم Ùˆ اعتدال بکوشد. آیا این خواست ممکن بود؟ با دید امروز ما نه، اما با دید آن زمان، ممکن بود. اگر ایشان اØساس می‌کرد Ú©Ù‡ به هیچ وجه موÙÙ‚ نخواهد شد این مسئولیت را نمی‌پذیرÙت اما اگر هم نمی‌پذیرÙت امروز شما می‌گÙتید Ú©Ù‡ او باید در چنان شرایطی مسئولیت را می‌پذیرÙت اما با بی مسئولیتی شانه خالی کرد. می‌دانیم Ú©Ù‡ به هرØال شریعتی سهمی ‌اساسی در تÙوق Ú¯Ùتمان انقلابی در ایران داشت. برخی منتقدان آن زمان بازرگان، امروز می‌گویند Ú©Ù‡ تقابل ما با بازرگان را باید در تقابل میان شریعتی Ùˆ بازرگان تØلیل کرد. البته با توجه به سخنان جسته Ùˆ گریخته مهندس بازرگان می‌توان استنباط کرد Ú©Ù‡ ایشان مشی سیاسی شریعتی را قبول نداشت. شریعتی به دنبال انقلابی دینی بود اما بازرگان نگاه متÙاوتی داشت. اگر بخواهیم چهره‌های تاثیر گذار روشنÙکری دینی را مقایسه کنیم به نظر می‌رسد Ú©Ù‡ بازرگان Ùˆ سروش تقارب Ùکری بیشتری دارند تا بازرگان Ùˆ شریعتی. آنها اگرچه مبدا Øرکت شان متÙاوت بوده اما نهایتا به یک Ù…Øصول رسیدند. آنچنانکه آقای سروش در همان سخنرانی پس از Ùوت مهندس نیز درباره سخنرانی آخرت Ùˆ خدا Ú¯Ùتند Ú©Ù‡ من با Ùرآورده مواÙقم اگرچه با Ùرآیند مواÙÙ‚ نیستم. در باب نسبت میان دیانت Ùˆ سیاست به نظر می‌رسد Ú©Ù‡ آقای بازرگان با Ùرآیندی متÙاوت یعنی از مسیری درون دینی، به همان Ùرآورده ای دست پیدا کردند Ú©Ù‡ روشنÙکران دینی متاخر مثل آقای شبستری Ùˆ سروش به آن رسیدند. درست است Ùˆ تقریر شما را در نزدیکی Ùکر دکتر سروش Ùˆ او- در برخی موارد- قبول دارم.این اواخر بیاد می‌آورم Ú©Ù‡ پس از خواندن یکی از مقالات سروش با تØسین عجیبی از درک Ùˆ دریاÙت او Ùˆ نیز گزینش دقیق کلماتش سخن میگÙت. مهندس بازرگان اما سازگاری زیادی با نگاه دینی شریعتی نداشت Ùˆ این را صراØتا هم می‌گÙت.با برخی خط کشی‌های قاطع شریعتی Ú©Ù‡ البته برای بسیاری از ما خیلی هم جذاب بود مخالÙت داشت.یادم است در مورد این جمله معرو٠شریعتی "آنان Ú©Ù‡ رÙتند کاری Øسینی کردند .آنان Ú©Ù‡ ماندند باید کاری زینبی کنند وگرنه یزیدی اند " میگÙت هیچ همچو چیزی نیست !ساده انگاری می‌دید Ú©Ù‡ Ú©Ù„ مردم را آدم سه دسته کند...با اینØال، اگرچه با برخی ایده‌های شریعتی همراه نبود اما نبوغ شورو خلاقیتی را Ú©Ù‡ در سخن او موج می‌زد می‌ستود. از این نکات اگر بگذریم باید بگویم اینکه برخی دعواهای سیاسی اول انقلاب را تصویری از دعوای بازرگان Ùˆ شریعتی بخوانند یکجور آدرس غلط دادن است. کسانی Ú©Ù‡ جلودار تسخیر سÙارت شدند نه تنها به پیروی از شریعتی چنین نکردند Ú©Ù‡ پیروان Ùˆ شیعیان مطهری هم نبودند. مگر چقدر مطالعه داشتند Ùˆ چقدر سن داشتند؟ من Ø´Ú© ندارم Ú©Ù‡ اگر مطهری زنده بود این بزرگواران با او هم تعارض پیدا می‌کردند. اینها نه نمایندگان Ùکری شریعتی بودند Ùˆ نه نمایندگان Ùکری مطهری. داستان سÙارت کاملا یک ماجرای سیاسی است. ربطی به تئوری‌ها ندارد. این زرنگی سیاسی است Ú©Ù‡ عده ای مخالÙت سیاسی Ùˆ تاریخی خودشان با بازرگان را در ذیل جنگ نظری بازرگان Ùˆ شریعتی توجیه کنند. اگرچه می‌توان Ú¯Ùت در Ùکر سیاسی آنها شریعتی متاسÙانه سهیم بوده است . بد نیست خاطره ای را در همینجا به نقل از آقای دکتر بنی‌اسدی Ú©Ù‡ در آنروز مشاور نخست وزیر بودند برایتان بگویم.روز Û±Û´ آبان سال ÛµÛ¹ یعنی یک روز پس از اشغال سÙارت به مرØوم پدر خبر میدهند Ú©Ù‡ لینگن جانشین سÙیر امریکا به وزارت امور خارجه پناه برده است Ùˆ دانشجویان عزیز مایلند ایشان را نیز در آنجا دستگیر کنند. مرØوم مهندس با نگرانی دکتر بنی اسدی را به نمایندگی از خود نزد مرØوم بهشتی در مجلس خبرگان می‌Ùرستند تا با Ú©Ù…Ú© ایشان مسئله بیش ازین بØرانی نشود. آقای بهشتی Ú©Ù‡ در Øال اداره جلسه بودند پس از مدتی می‌آیند Ùˆ می‌گویند چرا نگرانید؟ ایشان Ø´Ø±Ø Ù…Ø§â€ŒÙˆÙ‚Ø¹ می‌کند Ùˆ از نگرانی مهندس از گسیختن شیرازه‌ها می‌گوید.مرØوم بهشتی با خونسردی Ú¯Ùته بودند Ú©Ù‡ «نگرانی نداشته باشید.» Ùˆ همانجا با تلÙÙ† شماره سÙارت را می‌گیرند Ùˆ سراغ آقای خوئینی‌ها را از کسی Ú©Ù‡ آنسوی خط است می‌گیرند.جمله‌ای Ú©Ù‡ آقای دکتر بنی اسدی از مرØوم بهشتی خطاب به آقای خوئینی‌ها شنیدند دقیقا این جمله است: «آقا قرار ما این بود Ú©Ù‡ کاری نکنیم Ú©Ù‡ از کنترل ما خارج شود.» شما خود Øدیث Ù…Ùصل را ازین مجمل بخوانید. امر به برخی دوستان مشتبه شده Ùˆ میپندارند Ùعال ما یشا بوده اند. Ú¯Ùتید Ú©Ù‡ دانشجویان مخال٠بازرگان نماینده Ùکر شریعتی نبودند. اما به هرØال بسیاری از کنشگران سیاسی مخال٠آقای بازرگان را Ú©Ù‡ می‌توان پیرو شریعتی خواند. اگر Ú†Ù‡ شریعتی زنده نبود اما از معدل پیروان او می‌توان راه او را تشخیص داد. واقعیت این است Ú©Ù‡ معدل پیروان شریعتی، مخال٠بازرگان بودند Ùˆ در راهپیمایی علیه بازرگان Øضور داشتند. Ø´Ú©ÛŒ نیست. Ùضای Ùکری Øاکم در آن دوره وامدار اندیشه‌های شریعتی بود Ùˆ مهندس هم تلاش می‌کرد تا این Ú¯Ùتمان را به Ú¯Ùتمان خودش Ú©Ù‡ مبتنی بر مدارا Ùˆ تأنی بود نزدیک کند. تÙاوت آشکار با Ú¯Ùتمان انقلابی در تانی او نهÙته بود.جالب است Ú©Ù‡ در آنروز تا Ú†Ù‡ Øد با این Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ú©Ù‡ در Ùرهنگ Ùˆ ادب ما اینقدر زمینه دارد بیگانه شده بودیم.علیرغم اینکه مهندس به سعدی بیشتر متمایل بود تا مولانا Ùˆ اصولا آشنایی زیادی با تÙکر مولانا نداشت اما با این Øر٠مولانا کاملا هم اÙÙ‚ بود:Ú©Ù‡ تانی هست از رØمان یقین/هست تعجیلت زشیطان لعین/ این تانی از Ù¾ÛŒ تعلیم تست/ Ú©Ù‡ طلب آهسته باید بی سکست /جویکی Ú©ÙˆÚ†Ú© Ú©Ù‡ دایم میرود/ نه نجس گردد نه گنده می‌شود / اما چگونه می‌توان به عنوان یک جریان سیاسی هم نام Ùˆ عکس شریعتی Ùˆ هم نام Ùˆ عکس بازرگان را برای خود انتخاب کرد. این را می‌گویم چون برخی منتقدان دیروز بازرگان امروز می‌پرسند Ú©Ù‡ به هرØال شریعتی Ùˆ بازرگان دو مشی سیاسی کاملا متÙاوت داشته اند Ùˆ استÙاده از نام هر دو آنها گویای آن است Ú©Ù‡ یا این تÙاوت را درک نکرده ایم یا درک دقیقی از سیاست عملی نداریم. البته در Øیطه روشنÙکری دینی طی٠وجود دارد. اگر منظور طی٠روشنÙکران دینی باشد می‌توان چهره‌های دیگری را هم به آنها اضاÙÙ‡ کرد Ùˆ البته در اینصورت معلوم نیست نام Ùˆ عنوان Ùˆ عکس Ù…Øمد مصدق Ú†Ù‡ جایگاهی در آن تابلو دارد. اما اگر مراد از قرار دادن نام مصدق تاکید بر یک مشی سیاسی باشد معلوم نیست چگونه می‌توان مشی سیاسی شریعتی Ùˆ بازرگان را جمع کرد. آنها دارای نسبتی Ùکری هستند وبرخی از آنها دلبستگی به دین Ùˆ تلاش‌های نومعتزلی در دین داشته اند اما البته با دکتر مصدق در مجاهدت برای وطن Ùˆ قطع وابستگی شیرازه اشتراک دارند.قطعا میان آنها نسبت سیاسی Ùˆ Ùکری بطور کامل برقرار نیست. من منکر تÙاوت‌های ساختاری آنها نیستم Ùˆ باید بگویم Ú©Ù‡ مرزهای مشترک آنها همانطور Ú©Ù‡ می‌دانیم در برخی موارد Ú©Ù… بوده است. با خروج از دولت موقت، اØتمالا مهندس بازرگان ارزیابی دقیق تری از شرایط پیدا می‌کند اما چرا همچنان تمایل دارد بعدا کاندیدای ریاست جمهوری شود Ùˆ همچنان در صØنه می‌خواهد Øاضر باشد؟ مهندس بازرگان عملا هیچگاه از Øضور اجتماعی کنار نرÙت.اجازه دهید از این Ùرصت استÙاده کنم وبه نکته ای Ú©Ù‡ در بØØ« با آقای عبدی در شماره قبل مهرنامه پیش آمد اشاره کنم. ببینید مهندس عضو Øزب بود Ùˆ نگاهش این بود Ú©Ù‡ همیشه Ùعالیت قانونی اش را ادامه دهد.او هیچگاه از عمل-یعنی عمل موثر- Ùاصله نگرÙت تا به تعبیر آقای عبدی Øد اثر یک اندیشمند سیاسی باشد. بنظر من ما می‌توانیم در یک تقسیم بندی Ú©Ù„ÛŒ سه گونه روشنÙکر را از هم متمایز کنیم. روشنÙکر نخست کسی است Ú©Ù‡ صرÙا به ایده‌هایی می‌رسد Ùˆ آنها را Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒâ€ŒÚ©Ù†Ø¯. روشنÙکر نوع دوم اگر به ایده ای می‌رسد علاوه بر طرØØŒ سعی می‌کند آنها را در خودش Ùˆ زندگی خصوصی اش نهادینه کند Ùˆ به کار ببندد. اما روشنÙکر نوع سوم کسی است Ú©Ù‡ تلاش می‌کند چیزی را Ú©Ù‡ عمیقا باور دارد در جامعه هم پیاده کند Ùˆ به این منظور آستینش را هم بالا می‌زند Ùˆ وارد عمل میشودØالا Ú†Ù‡ موÙÙ‚ بشود یا بدلیل جو نامساعد موÙÙ‚ نشود. تÙاوت روشنÙکری گاندی Ùˆ جان راسکین یا هنری دیوید تورو در اعتقاد به عدم خشونت را نگاه کنید. گاندی نه تنها آن اعتقاد یعنی "آهیمسا"را در زندگی خصوصی اش به کار می‌بندد بلکه با تلاش خارق العاده ای در اجتماع هم می‌خواهد پیاده کند. مهندس بازرگان هم از این دسته روشنÙکران است Ùˆ از این Øیث کاملا عملگرا است . البته بخت یا تقدیر یا هر Ú†Ù‡ اسمش را بگذارید با او یار نیست ولی از پا نمی‌نشیند .وهمین استقامت او در نهایت در جهت تغییر باور‌های جامعه در Øد متعار٠موثر می‌اÙتد. بنابراین پس از کنار رÙتن از دولت موقت به دنبال راه‌های دیگری برای به کار بستن ایده‌هایش در اجتماع می‌رود. اگر او عملگرا نبود باید قهر می‌کرد Ùˆ کناره می‌گرÙت. موÙقیت او در عمل را نیز می‌توان از تعداد نهادها Ùˆ انجمن‌ها Ùˆ شرکت‌هایی Ú©Ù‡ تاسیس کرده Ùهمید: شرکت سهامی‌انتشار، شرکت ایرÙو، شرکت ساÙایر، شرکت صاÙیاد، نهضت آزادی، انجمن‌های اسلامی مهندسین، انجمنهای اسلامی معلمین، انجمن‌های اسلامی بانوان، انجمن‌های اسلامی دانشجویان. Ú†Ù‡ کسی می‌تواند ادعا کند Ú©Ù‡ بیش از این برای تØقق Ùهم کار جمعی در ایران کار عملی انجام داده است؟ تا روزهای آخر عمر دو یا سه روز به کارخانه می‌رÙت Ùˆ لباس کار می‌پوشید Ùˆ پای دستگاه می‌ایستاد. تیپ او اصلا عملگرا بود. در دولت موقت تلاش کرد تا ایده‌های خودش را پیاده کند ولی نه ماه بیشتر مجال نداشت. در این Û¹ ماه اما وارد کار اجرایی شد Ùˆ کار اجرایی هم یعنی عملگرا بودن. اما اگر عملگرا بودن به معنی بی پرنسیپ بودن باشد ایشان چنین چیزی نمی‌توانست Ùˆ نمی‌خواست باشد. به نظر شما با نگاهی تاریخی به کارنامه نخست وزیری بازرگان، ایشان Ùراتر از استراتژی در تاکتیک‌ها چقدر قابل نقد بودند؟ آیا می‌شد با تاکتیک‌های متÙاوت تری کامیاب تر بود؟ مثلا برخی می‌گویند Ú©Ù‡ ایشان در دولت موقت Ú©Ù‡ دولتی انقلابی بود باید ائتلاÙÛŒ تر عمل می‌کردند Ùˆ جوانان را نیز مشارکت می‌دادند. البته جای نقد هرکسی همواره وجود دارد. باید وارد مصادیق شد Ùˆ به طور مشخص آنها را ارزیابی کرد. ایشان قطعا اشتباهاتی داشته اما برآیند عملکرد او به گونه ای بوده Ú©Ù‡ امروز در نگاه ایرانیان وطن دوست در جایگاه بسیار مطلوبی ایستاده است. دولت موقت از Ø·ÛŒÙÛŒ تشکیل شده بود Ú©Ù‡ گروه‌های مختل٠ملی مذهبی را شامل می‌شد اما بالاخره مجبور هم بود از اÙراد متخصص استÙاده کند Ùˆ این دست ایشان را در انتخاب می‌بست. اگر کسی کاری از دستش بر می‌آمد دولت موقت دست رد به سینه اش نمی‌زند. اما اصل برای ایشان تخصص بود. ضمنا درنظر داشته باشید Ú©Ù‡ این دولت یک دولت موقت بود Ùˆ قرار بود متمرکز باشد وشرایطی را Ùراهم کند Ú©Ù‡ بعد دولت مستقر سر کار بیاید. وقت بسیار Ù…Øدود بود Ùˆ کارها زیاد. هر کس در این موقعیت از کسانی استÙاده می‌کند Ú©Ù‡ نسبت به Ú©Ùایتش اطمینان کاÙÛŒ داشته باشد.وقت شطرنج بازی کردن نبود Ùˆ مهندس نمی‌توانست هم کار کند Ùˆ هم به این مسائل بپردازد. البته سیاست هم عرصه عمل در چارچوب مقدورات Ùˆ مشکلات است. بله، مقدور همین بود Ú©Ù‡ شما باید کسی را در راس یک وزارتخانه بگذارید Ú©Ù‡ تجربه اداره یک تشکیلات Ùˆ موسسه را پیشتر داشته است.ایراداتی Ú©Ù‡ می‌گیرÙتند Ùˆ انها را دلیل سقوط دولت معرÙÛŒ میکردند گاهی عجیب است می‌گویند چرا بازرگان با برژینسکی دیدار کرد اما اگر این ملاقات هم صورت نمی‌گرÙت واقعا دولت موقت می‌توانست با آن Øجم Øملات Ùˆ شدت آشوبها به کار خود ادامه دهد؟ مطمئن باشید آنهایی Ú©Ù‡ مخال٠بازرگان بودند بهانه‌های دیگری می‌جستند برای خارج کردن قطار دولت از ریل. ماجرای دیگری را باز هم به نقل از دکتر بنی اسدی نقل کنم. ØµØ¨Ø Ø±ÙˆØ² Û±Û´ آبان آقای مهندس ابوالÙضل بازرگان برادر زاده مهندس استعÙای بازرگان را به بیت امام می‌برد، گویا امام Ùردای آن‌روز آقایان بهشتی وهاشمی‌رÙسنجانی Ùˆ باهنر را می‌خواهند Ùˆ به ایشان می‌گویند Ú©Ù‡ بروید با مهندس بازرگان صØبت کنید Ùˆ ایشان را منصر٠کنید. آنها اما سوار ماشین Ú©Ù‡ می‌شوند در راه رادیو را Ú©Ù‡ روشن می‌کنند می‌بینند Ú©Ù‡ متن استعÙا دارد خوانده می‌شود. بنابراین کارها Ùˆ اوضاع پیچیده تر از آن بود Ú©Ù‡ بتوان مدیریت اش کرد. پس می‌توان Ú¯Ùت Ú©Ù‡ ایشان نسبت به توان مخالÙان Ùˆ آینده کار خود دچار اشتباه Ù…Øاسباتی بودند؟ در ارزیابی امکان موÙقیت شاید ایشان دچار اشتباه Ù…Øاسباتی بودند. گویی Ú©Ù‡ در Ù„Øظه نخست هم البته گمان نداشت صد در صد موÙÙ‚ می‌شود اما میزان مخالÙت‌ها را هم تا آن Øد پیش بینی نمی‌کرد. Ùکر نمی‌کرد Ùˆ نمی‌دانست Ú©Ù‡ این دریا Ú†Ù‡ موج خون Ùشان دارد. در پایان می‌خواهیم با توجه به رابطه نزدیک شما با مهندس سوالی درباره اخلاق ایشان Ùˆ مبناهای آن بپرسیم. مشهور است Ú©Ù‡ آقای بازرگان انسان اخلاقی Ùˆ متساهلی بود. آیا ایشان چون بسیار مذهبی بود اخلاقی می‌زیست. یا اینکه شأن مستقلی برای اخلاق قائل بودند؟ آیا ایشان درک مستقل از دینی از اخلاق داشتند یا نه؟ مهندس بازرگان خصلتا اخلاقی بود، شاید دلیل تربیتی Ùˆ شاید ژنتیکی داشت. اما به باور من اگر او مسیØÛŒ هم می‌بود یک مسیØÛŒ پایبند به اخلاق بود Ùˆ اگر یهودی هم بود یک یهودی پایبند به اخلاق بود. مطابق نوشته‌های او، در غرب نیز توجه او بیشتر بر امور اخلاقی آنها معطو٠میشود.اینکه امانت درستی Ùˆ دوستی آنها چگونه است Ùˆ چگونه در یک امر عمومی‌ مثل ریشه Ú©Ù† کردن سل متØد میشوند Ùˆ خود جوش اعانه جمع می‌کنند.ویا چطور اعتقاد به آزادی در آنجا نهادینه شده است. او مینویسد بزودی متوجه این مطلب شدم Ú©Ù‡ اروپای متمدن Ùˆ پیشرÙته اروپای کراوات سینما Ùˆ البسه نیست .اروپا معنویت ایدهآل Ùˆ مذهب دارد.اما نگاه دینی ایشان نیز این اخلاقی بودن را تقویت می‌کرد. Ùˆ شاید همین وجه شخصیت ایشان بود Ú©Ù‡ باعث شد بعد از Ùوت، بسیاری از منتقدان دیروزین ایشان، مراجعه Ùˆ ابراز تاس٠از گذشته کنند. بله، قبل از Ùوت Øاج اØمد خمینی Ú©Ù‡ در بیمارستان از پدر التماس دعا داشتند Ùˆ پس از Ùوت آقای خلخالی.Ùˆ بسیاری دیگر.در مورد آقای خلخالی به رغم آنکه Øلالیت می‌‌خواستند Øتی در مراسم، برخی گریه ایشان را نیز دیده بودند اما چندی بعد من مصاØبه تندی از ایشان علیه بازرگان شنیدم. Ùهمیدم Ú©Ù‡ بسیار پیرشده اند Ùˆ مواضع‌شان را چندان نباید جدی گرÙت.