در 13آبان 1358 دانشجويان پيرو خط امام سفارت آمريكا در تهران را تصرف كردند و ديپلماتهاي آمريكايي را گروگان گرفتند . اين واقعه كه نمادي از استعمار ستيزي ملت ايران و نفي سلطه قدرت هاي استكباري بود به سرعت ابعادي گسترده يافت تا حدي كه امام آن را « انقلاب دوم » ناميدند و روز سيزدهم آبان به عنوان روز ملي مبارزه با استكبار ناميده شد و ملت ايران همه ساله اين روز را گرامي مي دارد.
با پيروزي انقلاب اسلامي بعد ضد رژيم استبدادي ، انقلاب به ثمر نشست . اما جنبه ضد استعماري انقلاب سبب شد تا پايان عمر دولت موقت به نخست وزيري مهندس مهدي بازرگان شعار « بعد از شاه نوبت آمريكاست » به عنوان يك استراتژي دنبال شود . در آن زمان اين نگراني وجود داشت كه اشتباه نهضت ملي مجددا تكرار شود و انقلاب با كودتايي مانند آنچه كه بر نهضت ملي گذشت روياروي شود به ويژه كه دولت و حكومت هنوز نيروي مسلح سازمان يافته اي نداشت  (ستوده و كاوياني ص 43 )
همچنان كه دانشجويان مسلمان حضور فعالتري در اداره امور جامعه پس از انقلاب پيدا مي كردند و انسجام بيشتري مي يافتند اين احساس در ميان آنان تقويت مي شد كه دستگاه رسمي اجرايي كشور در اداره امور با انديشه ها و آراي امام فاصله دارد و با رويكردي غير انقلابي تلاش در حل و فصل مسائل نظامي انقلاب دارد. اين احساس دانشجويان مسلمان را به واكنش واداشت و براي مقابله با اين وضعيت دانشجويان در صدد برآمدند يك جريان متشكل دانشجويي ايجاد كنند و به نحوي خود را با امام مرتبط سازند  ، از امام رهنمود بگيرند و آن را در دانشگاهها دنبال كنند . (همان ص 56 ـ 55 به نقل از سخنان محسن ميردامادي )
در ايام نزديك به 13 آبان يعني قبل از تسخير سفارت ، شاه مخلوع در آمريكا پذيرفته شد . اين اقدام از ديدگاه انقلابيون داخلي و ناظران خارجي به منزله مقدمه اي براي بازگرداندن شاه به سلطنت و اجراي برنامه اي همچون كودتاي 28 مرداد بود و عكس العمل انقلابي ملت ايران از جمله تصرف سفارت آمريكا و گروگانگيري را به نحوي منطقي و مشروع توجيه مي كرد (باقي ص 18 جردن ص 31 )
ملاقات هيئت ايراني (فرستاده دولت موقت ) با برژينسكي مشاور امنيت ملي كارتر در 10 آبان ماه 1358 در الجزيره (جهت شركت در جشن هاي استقلال الجزاير) كه در فضاي انقلابي آن روزها در ايران مترادف بود با مفهوم سازش و به رسميت شناختن آمريكا ، خشم نيروهاي انقلابي ايران را برانگيخت و دانشجويان پيرو خط امام تصميم گرفتند با حمله به سفارت آمريكا به اين امر اعتراض كرده و نشان دهند كه هيچگونه سازش و مذاكره اي را با آمريكا بويژه تا هنگامي كه شاه در پناه امريكايي هاست نمي پذيرند (باقي ص 24 ـ21 ) امام خميني در 10 آبان 1358 طي پيامي به مناسبت سالروز 13 آبان  مردم و دانشجويان و طلاب را دعوت به بسيج عمومي عليه امپرياليزم نمود (صحيفه نور ج 10 ص 67 ) در پي سخنان امام عده اي از دانشجويان مسلمان تصميم گرفتند سفارت آمريكا را مورد حمله قرار دهند . ابتدا سه نفر از دانشجويان آقاي موسوي خوئيني ها را در جريان امور قرار دادند و از وي خواستند مراتب را به اطلاع امام برسانند . اما وي با طرح قضيه خدمت امام مخالفت كرده و قرار شد پس از تصرف سفارت اين امر را به اطلاع امام برسانند و چنانچه مخالفت كردند سريعا محل را ترك كنند (مجله حضور شماره 2 آبان 1370 ص 2 به نقل از سخنان موسوي خوئيني ها) .
تسخير سفارت آمريكا حركتي كاملا خود جوش بود كه توسط گروهي از دانشجويان انقلابي مسلمان انجام شد . در روز 13 آبان 1358 تظاهراتي از سوي دانشجويان مسلمان دانشگاهها برگزار گرديد . ساعت 9 صبح جمعيت مقابل سفارت رسيد وعده اي از دانشجويان كه از قبل طرح حمله به سفارت را ريخته بودند از ديوارها بالا رفته و ظرف 2 يا سه ساعت سفارت را به تسخير خود درآوردند (باقي ص 25 ) .
دانشجويان عمدتا به قصد يك حركت اعتراض آميز كه شايد فقط چند ساعت سفارت را در اختيار داشته باشند دست به اين عمل زدند (ابتكار ص 42 ) و هرگز تصور تبديل شدن يك حركت اعتراض آميز را به يك واقعه عظيم بين المللي طولاني و بي نظير در تاريخ سياسي جهان نمي كردند.
امام خميني طي سخناني كه به فاصله يك روز پس از تسخير سفارت ايراد شد ضمن تاييد اقدام دانشجويان مسلمان پيرو خط امام آمريكا را « شيطان بزرگ » ناميدند و از سفارت آمريكا بعنوان « لانه جاسوسي » ياد كردند . (صحيفه نور ج 10 ص 139 )
در 14 آبان 1358 مهندس بازرگان استعفا داد و در 17 آبان علل استعفاي خود را تشريح كرد (اطلاعات پنج شنبه 17 آبان 1358 شماره 15997 ) نخستين اقدام رسمي آمريكا براي حل مسئله و آزادي گروگانها اعزام هيئتي شامل رمزي كلارك دادستان پيشين آمريكا و ويليام ميلر از كاركنان سابق وزارت خارجه بودند. امام خميني با صدور بيانيه اي اعلام كرد كه هيچ كس حق مذاكره با آمريكا را ندارد (اطلاعات 17 آبان 1358 و شماره 15997 ) با انتشار اين بيانيه هيئت آمريكايي در ميانه راه متوقف شد و بدون حصول نتيجه از تركيه به آمريكا باز گشت (ابتكار ص 162 ـ 160 ) در 21 آبان 1358 كارتر دستور قطع خريد نفت از ايران را صادر كرد و دو روز بعد داراييهاي ايران در كليه بانكهاي آمريكايي و شعب خارجي آن به دستور وي مسدود شد . (ستوده و كاوياني ص 125 )
امام خميني به منظور نشان دادن منزلت زن (كه در غرب به عنوان كالاي تبليغاتي مد نظر بود) و نفي تبعيض نژادي در ديدگاه اسلامي حكومت ايران در 27 و 29 آبان دستور آزادي 13 تن از سياهپوستان و زنان را صادر نمودند و 52 تن در سفارت آمريكا ماندند (باقي ص 54 ) . يك ماه پس از تصرف سفارت يعني در 13 آذر 58 شوراي امنيت سازمان ملل متحد به اتفاق آرا با صدور قطعنامه 457 از دولت ايران خواست گروگانهاي آمريكايي را در اسرع وقت آزاد نمايد . عدم توجه مقامات ايراني به قطعنامه شوراي امنيت موجب شد تا اداره مهاجرت آمريكا اخراج 9 هزار تبعه ايراني از آمريكا را در دستور كار خود قرار دهد (ستوده كاوياني ص 25 باقي ص 49 )
كارتر در پي اين ماجرا عمليات نظامي را جهت آزادي گروگانها تدارك مي بيند (برژينسكي ص 187 كلن ص 177 ) و بدنبال آن آمريكا تحريم اقتصادي عليه ايران و قطع كامل روابط ديپلماتيك با ايران را اعلام مي دارد . عمليات نظامي امريكا در ايران كه قرار بود در 4 تا 6 ارديبهشت 1359  انجام شود با ماجراي طوفان شن طبس و منفجر شدن يكي از هلي كوپترها و هواپيماي حامل سوخت با شكست مفتضحانه اي مواجه مي شود . (بكويث وناكس صص 398 ـ 393 جردن صص 170 و 171 ) از اينرو آمريكايي ها ديگر اميدي به اجراي طرحهاي نظامي نداشتند و بايد از طرق سياسي مسئله را حل مي كردند (سالينجر ص 291 )
به فاصله يك ماه پس از شكست آمريكا در طبس اولين مجلس شوراي اسلامي در 7 خرداد 59 تشكيل شد و امام خميني در پيامي كه به مناسبت فرارسيدن ايام حج صادر كردند چگونگي حل مسئله گروگانها را به مجلس شوراي اسلامي واگذار نمودند (صحيفه نور ج 11 ص 281 ـ 280 ) نمايندگان مجلس شوراي اسلامي به دنبال بررسي هاي فراوان مواردي را به عنوان محور مذاكرات ديپلماتيك به منظور تامين خواستهاي جمهوري اسلامي در گرو آزادي گروگانهاي آمريكايي تصويب و به دولت وقت (شهيد رجايي ) ابلاغ كردند. شروط مذاكرات كه از پيام امام خميني (ره ) كه به زائران بيت الله الحرام برگرفته شده عبارت بود از : باز پس دادن اموال خانواده محمد رضا پهلوي ، لغو تمام ادعاهاي آمريكا عليه ايران ، تضمين آمريكا به عدم مداخله سياسي و نظامي در ايران و آزاد گذاشتن تمامي سرمايه هاي ايران (روزنامه رسمي جمهوري اسلامي ش 11859 ص 21 ) شاه چندي پيش از آن در تاريخ 5 مرداد 1359 در مصر درگذشت و بدين ترتيب شرط استرداد شاه منتفي شد. مهندس بهزاد نبوي (مشاور امور اجرايي نخست وزير وقت ) مسئول انجام مذاكرات از طريق دولت جمهوري الجزاير با آمريكا در اين زمينه گرديد و با ميانجيگري دولت الجزاير زمينه مذاكره و توافق طرفين جهت حل اختلافات فراهم شد و مذاكراتي صورت گرفت كه در نهايت به صدور « بيانيه هاي الجزاير » كه عهدنامه اي بين المللي تلقي مي شود در 29 دي 1359 انجاميد (افتخاري جهرمي ص 19 احمد و استاني ص 14 )
تسخير لانه جاسوسي وحدت و يكپارچگي مردم را برگرد امام و خط امام دو چندان كرد و به شعار « بعد از شاه نوبت آمريكاست » تحققي عيني بخشيد. براي بهبود روابط با آمريكا براساس سليقه هاي غير انقلابي و سياستهاي محافظه كارانه تلاش و مذاكره مي شد . اصولا قصد بر اين بود كه روابط با آمريكا به شكل جديدي گسترش يابد تا مبادا شوروي در ايران نفوذ كند چرا كه نفوذ اين ابر قدرت به دليل مرز مشتركش با ايران از نظر صاحبان چنان تفكراتي خطرناك بود.تسخير لانه جاسوسي بر روي تمام اين تحليلها و ارتباطات خط ابطال كشيد و خط « نه شرقي و نه غربي » امام را بر سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران حاكم كرد.
مآخذ :
معصومه ابتكار تسخير (اولين روايت مكتوب از درون سفارت تسخير شده آمريكا در تهران ) تهران اطلاعات 1379
عبدالغني احمدي واستاني « شرح مختصر بيانيه هاي الجزاير » مجله حقوقي ش 1 زمستان .1363
گودرز افتخار جهرمي « ديوان داوري دعاوي ايران ـ ايالات متحده و عملكرد آن در قلمرو حقوق بين الملل » مجله حقوقي ش 16 ـ 17 ـ1371 ـ 1372 )
امام خميني صحيفه نور ج 11 تهران 1361 ج 10
عماد الدين باقي انقلاب و تنازع بقا (پژوهش در زمينه ها و پيامدهاي اشغال سفارت آمريكا در تهران ) نشر عروج تهران .1376
متن فارسي : توطئه در ايران ترجمه محمود مشرقي تهران ) Power and PRINCIPIE (برژينسكي قدرت و اصول انتشارات هفته .بي تا. )
چالي بكويث (فرمانده عمليات نافرجام طبس ) و دو نالدناكس نيروي دلتا (از پلي مي تا طبس )
ترجمه عمود مشرقي تهران انتشار هفته . ) crisis ( هاميلتون جردن بحران
كتاب سرا 1363 . ) AMERICA HEIDH OSTAGE ( پير سالينجر آمريكا در بند
امير رضا ستوده ـ حميد كاوياني بحران 444 روزه در تهران موسسه نشر و تحقيقات ذكر تهران .1379
(anerica in captivity ) ادوارد كلن آمريكا در اسارت
مترجمين پوران خاور و سور طليعه تهران نشر قلم .1362
روزنامه اطلاعات 17 آبان 1358 شماره .15997
روزنامه رسمي جمهوري اسلامي ايران ش 11589 ص .21
مجله حضور شماره 2 آبان .1370
روزنامه عصر آزادگان 20 آبان .1378